ՀԱՅԿԱԿԱՆ ՀԻՆ ՎԱՆՔԵՐ ԵՒ ԵԿԵՂԵՑԻՆԵՐ ՍՈՒՐԲ ԵՐԿՐԻՆ ՄԷՋ

Հեղինակ
ԱՂԱՒՆՈՒՆԻ ՄԿՐՏԻՉ  

Բաժին
Հայագիտութիւն  Հայ դասական մատենագրութիւն  

Թեմա
Աշխարհագրութիւն  Պատմագրութիւն  
Դիտել
Այցելուները տեսնելով այս եկեղեցիին սրակամարները (arcs en ogive) կը հաստատեն թէ եկեղեցին առ առաւելն ԺԲ. դարուն կը վերաբերի: Եւրոպայի համար միայն ճիշդ կրնայ ըլլալ այս եզրակացութիւնը, քանի որ Խաչակիրներու միջոցաւ հոն տարուեցաւ այս կերպ շինութեան եղանակ մը: Բայց Սիւրիոյ եւ Պաղեստինի մէջ, ստոյգ է որ սրակամարը կը գործածուէր քրիստոնէութեան առաջին դարերուն:
       Եկեղեցւոյ հիւսիսային պատը քննելով դիւրաւ կը գիտնանք թէ երկու նորոգութիւններ կատարուած են: Սակայն մոյթերու կեդրոնը, մանաւանդ գմբէթը եւ կոզակները կ’երեւին թէ կը վերաբերին նախնական շինութեան:
       Եթէ մենք յաջողինք գիտնալ թուականը այն վերջին նորոգութիւններուն, որ կը թուին բովանդակ ամբողջ ճակատը եւ դէի հիւսիս, ներքին հին գաւիթը եւ մերձակից գերանամէջի կէսը, մեծ քայլ մը առած պիտ ըլլանք եկեղեցիին ուսումնասիրութեան համար: Պատմութիւնը մեզ կը սորվեցնէ թէ եկեղեցին, ինչպէս որ է այսօր, Խաչակիրներէն յառաջ գոյութիւն ունէր եւ իսլամները հոն վարժարան մը հաստատած էին: Սակայն մայրադուռը եւ ամբողջ ճակատը յայտնի է թէ քրիստոնէից գործն է: P. Bassi կարծիք կը յայտնէ թէ իսլամական վարժարանի վերածուիլը տեղի ունեցած է 930ին եւ 950ին միջեւ:
       Բայց ի՞նչպէս ապահովուիլ թէ այս երկու թուականներու միջեւ նորոգութիւն մը տեղի ունեցած է. եկեղեցւոյ գաւիթին խիստ մօտ գտնուած է Պրոպատիկէ իջնելու համար Խաչակիրներուն կողմէն շինուած աւելի հին կառուցուածք մը` որուն քարերը կը թուին ցոյց տալ` եթէ ոչ գործաւորները, գոնէ այն միեւնոյն քարահանը լայն երակով, 55 սանթիմէթր բարձրութեամբ խոշոր քարեր, որ կը զարդարեն եկեղեցիին ճակատը: Այս վերջինս ալ ուրեմն ստուգիւ կը վերաբերի Խաչակիրներէ առաջ թուականի մը: Փոքրիկ արձանարգութիւն մը երկաթի սուրբ ծայրով մը` մարդու բարձրութեամբ` քանդակուած մայրադրան վրայ, ուշադրութեան արժանի է: Մեր օրերուն ալ, Երուսաղէմի մէջ օտար ուխտաւորներ կը սիրեն նշանակել սուրբ Տեղերու քարերուն վրայ իրենց անունը եւ իրանց ճամբորդութեան տարին: Այս վիմագրութիւնը (grafitto) կը պարունակէ յունական գիրեր եւ թիւեր: Յունական գիրերը այսպէս կը կարդացուին , որ բառերուն սկզբնաւորութիւնն են, եւ թիւերէն յետոյ կարդացուած է գիրը, եւ կը մեկնուի ծնունդ, իններորդ ամիս: Եւ որոհետեւ Նիկիոյ ժողովէն ի վեր, Յոյները ընդունած էին Յուլեան տումարը, այն տարւոյն մէջ կ’սկսի քաղաքային տարին Յունվարի սկիզբը, ուստի ընդունուած է սա իմաստը, ծնունդ, սեպտեմբեր: Բայց որ թուականին, հոն գրուած է թուով` զոր կը կոչենք արաբական, եւ արաբները կը կոչեն հնդկական: Կ’ըսուի թէ մեր թիւերուն գործածութիւնը փոխ առնուած է Սպանիոյ Մաւրիտանացիներէն եւ Ֆրանսա բերուած է Թ. դարու վերջերը նշանաւոր Ժիրպէրի կողմէն` որ յետոյ Պապ ընտրուեցաւ Սեղբեստրոս Բ. անուամբ: Ուրիշ հեղինակներ կը հաստատեն թէ մեր արդի թիւերը բերուած են Արեւելքէն` ուր անոնք կը գործածուէին այս թուականէն շատ յառաջ: 250 թիւը շատ դիւրաւ պիտի կարդացուի մայրադրան վրայ: Յոյները երկար ատնէ ի վեր կը գործածէին թուական մը որ կ’սկսի Կ. Պոլսի երրորդ ժողովէն, 608ին: Թուականը ճշդօրէն կը համապատասխանէ ուրեմն փրկչական 930 թուականին: P. Bassi, Ս. Երկրի հին պատմագիրը, կարծիք յայտնած է թէ եկեղեցին իսլամական վարժարանի վերածուած է 930 եւ 950 տարիներու միջեւ: Յոյն ուխտաւորը ուրեմն 930 սեպտ. 8ին փա՞կ գտած էր եկեղեցիին դուռը: Բայց վիմագրութիւնը, եթէ կարող վիմագրագէտներ միեւնոյն եղանակաւ մեկնեն զայն, վճռաբար պիտի ապացուցանէ թէ եկեղեցիին ճակատը գոյութիւն ունէր այն տարւոյն մէջ: Եւ որովհետեւ այս թուականէն յառաջ կատարուած նորոգութեան վերջին թուականը Եղիա պատրիարքի թուականը եղած է, ճակատը իր երրորդ դուռէն եւ անդաստակէն զրկուած, 880էն յառաջ շինուած կ’ըլլայ, Կունդն Կարոլոսի թագաւորութեան վախճանին:
       Եկեղեցիին շինուածքին մէջ կը տեսնուին ռոմանական տգեղ խոյակներ` քիչ մը աւելի հին, հաւանաբար Մեծն Կարոլոսի նպաստներովը եւ թերեւս գործաւորներով շինուած` 800ի մեծ նորոգութեանաց ժամանակ: Երկրաշարժը Պաղեստինի մէջ բազմաթիւ եկեղեցիներ կործանած էր, այս երկիւղով շինուած են այս կրկնակ կամարները խոյակներով եւ զանոնք կրող կիսասիւներով: Բայց ասոնք մեծապէս փոխած են Ս. Յովակիմ- Աննայի եկեղեցւոյն տեսքը:
       Երբ մտքով վերցնենք ռոմանական խոյակները կրող կիսասիւները` պիտի գտնենք նախնական դարերու մեծապայծառ մայր եկեղեցին: Մոյթերու կտրուածքը (coupe) լայնկեկ յունական խաչի մը ձեւն առած է: Կեդրոնական գաւիթին մէջ, մեծ կիսասիւներ հողէն վեր բարձրանալով` իրենց գագաթին վրայ երկու շքակահերով (consoles) կը կրեն կամարներու ամբողջ պարանոցը (retombռe): Արտաքին կողմը որմայեցեր չկան, սրածայր կամարները` որ, ըստ ճարտարապետներու, միապաղաղ կափարիչ մը կ’ըլլան, պէտք չունին այս նախազգուշութեան: Երեք գաւիթներուն երկու կամա րները որրանաձեւ են:
       Հարաւային կոզակը եւ գաւիթը, ինչպէս աւելի հին եկեղեցիներու մէջ, նուազ լայն եւ նուազ բարձր են քան հիւսիսային գաւիթը եւ կոզակը:
       Ծայրայեղօրէն համեստ զարդարանքը կը կեդրոնանայ այն ուսերուն (consoles) վրայ որոնց ամէնքն ալ կը վերաբերին նախնական եկեղեցւոյն:
       Այս եկեղեցւոյն բարձր հնութեան տեսակէտով ուշադրութեան արժանի է նաեւ Ս. Մատթէոսի եւ Ս. Ղուկասու խորհրդանշաններուն քանդակագործութիւնը: Պատկերամարտներու հերետիկոսութենէն յետոյ անսովոր դարձած կենդանի էակներու քանդակեալ պատկերները ընդհանրապէս քրիստոնեայ Արեւելքի հին քանդակագործութիւններու մէջ խիստ հազուագիւտ են: Բայց, ինչպէս նաեւ այսօր, վեցթեւեան քերովբէներ, աւետարանական խորհրդանշաններ երբեմն բացառութիւն կազմեցին, ինչպէս տակաւին կը հաստատուի վերին Սիւրիոյ Քալպ- Լուզէհի Զ. դարու գեղեցիկ եկեղեցիին մէջ:
       Բայց գոնէ գմբէթը Յուստինիանոսէ յառաջ չէ՞: Քառակուսի յատակագծի մը վրայ արդէն բարձրացած առանց թմբուկի (tambour) գմբէթներ Դ. դարուն գոյութիւն ունէին: Կոստանդիանոս նոյն դարուն շինել տուած է գմբէթ մը, Պոլիս, Ս. Առաքելոց նշանաւոր մայր եկեղեցիին մէջ:
       Ճարտարապետները որոշ կերպով կը զատեն Կոստանդինեան գմբեթները Յուստինիանոսեան շրջանի գմբեթներէն, վասն զի վերջիններս են. 1. թեթեւ, 2. ծակուած բազմաթիւ պատուհաններ, 3. խիստ մեծ շինուած աչքի հրապուրիչ ձեւով: Այպէս Պոլսի Ս. Սոփիայի հոյակապ մայր եկեղեցիին մէջամէն հոգ տարուած է գմբէթին, եւ սեղանը երկրորդական տեղ մը միայն կը գրաւէ: Միեւնոյն նկարագիրները կը դիտուին Երուսաղէմի մօտ Ս. Խաչ եկեղեցիին մէջ, որ նմանապէս Յուստինիանոսի կ’ընծայուի: Ընդհակառակն Ս. Յովակիմ- Աննայի եկեղեցիին մէջ գմբէթը` առանց թմբուկի եւ գմբէթարդներու (pendentif) վրայ, խիստ թանձր է եւ միայն չորս պատուհաններով: Ասկէց զատ,, գմբէթը կը պահէ իր կրօնական նկարագիրը, իր առաջին յօրինուածութիւնը, իբր ընդարձակ ամպհովանի մը կը ծածկէ սեղանը, եւ անտարակոյս նաեւ, ինչպէս նախկին եկեղեցիներու մէջ, գմբէթը կը ծածկէ գետնադամբանը (crypte) եւ գերեզմանը:
       Բայց ուրիշ պարագայ մ’ալ պէտք է նկատի առնել Ս. Յովակիմ- Աննայի եկեղեցիին մէջ, որ է հին դարերու այնքան ծանօթ խորհրդանշաններու խորհրդաւոր լեզուն: Ձեռնհաս ճարտարապետներ եւ հնախօսներ գիտակ են թէ հին եկեղեցիներուն մէջ դուռներու, պատուհաններու, վիմաշարքերու թիւը, համաչափ միութեամբ պարզած տարածութիւններն իսկ ունին իրենց խորհրդաւոր նշանակութիւնները: Աւելի զօրաւոր պատճառով, իսկական պարզ քանդակագործութիւն մը մասնաւոր գաղափարի մը բացատրութիւնը չի՞ կրնար ըլլալ:
       Նոյն եկեղեցիին մէջ կայ նաեւ ուրիշ խորհրդապատկեր մը գագաթին վրայ այն մոյթերուն որոնք կը շրջանակեն գմբէթը բռնող կոզակը: Հոն որոշ կ’երեւի մարդու մը եւ եզան մը քանդակը, անվարժ ձեռքի մը քանդակներ են ասոնք, բայց Ս. Գրոց մեկնութեան համար հրաշակերտ մը են: Արդէն ծանօթ են խորհրդապակերները Ս. Մատթէոսի եւ Ս. Ղուկասի որ մեզ թողած են Փրկչին կրկնակ ազգաբանութիւնը: Այս խորհրդապատկերին պերճախօս եւ խորհրդաւոր վկայութիւնը ցոյց կուտայ այն տեղը ուր ծնաւ Ս. Կոյսը, յայտարարելով իր հօր եւ նախնեաց անունները, «Որ Հեղեայն … որ Ադամայն»:
       Վերջին աստիճան հետաքրքրական ուրիշ նուիրագիր- խորհրդապատկեր մը գտնուած է հոն վերջին ժամանակներս, անոր բացատրութիւնը կարելի է գտնել Martignyի "Dictionnaire des Antiquitès Chretiennes" գիրքին մէջ. եւ պիտի տեսնուի որ քարը անգամ մ’ալ լեզու կ’ելնէ յայտարարելու Ս. Յովակիմ- Աննայի եկեղեցւոյն հնութիւնը եւ գոյութիւնը անոր մէջ կրկնակ գերեզմանի մը: Ս. Յովակիմայ եւ Աննայի եկեղեցւոյն դրան աջ կողմը կը հանհդիպինք շքակահի մը, որուն վրայ կը գտնուի քրրիստոնէական առաջին դարերու պարզ բայց զարմանալի մէկ խորհրդանշանը: Շքակահը կը ներկայացնէ տարածութեամբ եւ ձեւով անհաւասար երկու սանտալներու լայնքին վրայ դրուած թղթապատատ մը (volumen):
       Սանտալները նմանութիւն մը են այն ոտքերուն` զոր քրիստոնեայք կը քանդակէին գերեզմաններուն վրայ: Արդ, ըստ Martigny ի, այս հազուագիւտ եւ հետաքրքրական խորհրդանշանը ցոյց կուտայ գերեզման մը: Արդարեւ ի՞նչ կը նշանակէ այս խորհրդանշանը: Հնախօսները զանազան կերպով կը պատասխանեն. օրինակի համար այսինքը չուած է իր վերջին բնակարանը, կամ աւելի եւս, սովորական լեզուի մէջ գործածուած մեղմաբանութեան մը համաձայն, «մեռած է»:
       Սանտալներու զանազանութիւնը ցոյց կուտայ երկու տարբեր անձեր: Գալով թղթապատանին` երբեմն շատ սովորական էր ամու սնութեան վերաբերեալ յիշատակարաններու մէջ, եւ դամբաններու բազմաթիւ քանդակներու մէջ եւս ամուսնոյն ձեռքին մէջ ներկայացուած կը գտնուի, եւ կը կարծուի` իբր դաշինք ամուսնութեան: Արդ այս դաշինքը կրկնակ գերեզմանի մը խորհրդապատկերին վրայ դնելով` չի՞ թուիր նշանակել թէ ընկերակցութիւնը եւ փոխադարձ հաւատարմութիւնը տեւած են մինչեւ գերեզման:
       Բանախօսը իր այս խիստ շահեկան նկարագրութենէն յետոյ կը պատմէ թէ շատ մը պրպտումներէ յետոյ նոյն եկեղեցիին դասին մէջտեղը, 18 մարտ, 1889ին, վեց աստիճանով հողին տակ գտնուած է սենեակ մը, որուն մէջ նշմարուած են նկարներ, անոր բարձրութիւնն է 3մ., 60, լայնութիւն` 4., 90, երկարութիւնը` 5մ., 60. ըստ բացատրութեան եւ համոզման բանախօսին, այս նկուղ սենեակը կը թուի ըլլալ Ս. Յովակիմ-Աննայի գերեզմանը զոր յայտնապէս կը յիշատակեն բազմաթիւ ուղեգիրներ: Ըստ իս, եթէ այս նորագիւտ գերեզմանը Ս. Յովակիմ-Աննայի գերեզմանը նկատուի իսկ, չէ կարելի սակայն, հերքել Գեթսեմանիի Ս. Աստուածածնի տաճարին մէջ գտնուած յիշեալներու գերեզմանները. նկատելով որ վերջիններս հին քրիստոնէից կողմէ Ս. Կուսի ծնողաց ի պատիւ հաստատուած աւանդական յիշատակարաններ կրնար նկատուիլ, եւ կամ թերեւս անցեալ դարերու մէջ տեղի ունեցած եւ մեզ անծանօ թ փոփոխութիւններու եւ բարեպաշտական անհրաժեշտութիւններու հետեւանքով Գեթսեմանիի տաճարին մէջ հաստատուած են նոյն գերեզմանները: Այս մասին կը կարծեմ թէ չէ կարելի վճռապէս խօսիլ: