ՀԱՅԿԱԿԱՆ ՀԻՆ ՎԱՆՔԵՐ ԵՒ ԵԿԵՂԵՑԻՆԵՐ ՍՈՒՐԲ ԵՐԿՐԻՆ ՄԷՋ

Հեղինակ
ԱՂԱՒՆՈՒՆԻ ՄԿՐՏԻՉ  

Բաժին
Հայագիտութիւն  Հայ դասական մատենագրութիւն  

Թեմա
Աշխարհագրութիւն  Պատմագրութիւն  
Դիտել
Ինչպէս վերեւի պատմական տողերէն յայտնի եղաւ, Պաղեստինեան Կեսարիայ քաղաքը եւ իր նաւահանգիստը որքան ծաղկեալ եւ բարգաւաճ վիճակ մը ստացաւ բիւզանդական շրջանին եւ ԽԱչակրաց ժամանակ: Կեսարիտոյ վաճառականները կը տարածուէին մինչեւ Ասիոյ խորերը եւ Հայատսանի մէջ, ինչպէս նաեւ Արեւմուտքի կողմերը. Կեսարիոյ առեւտրականները կ՚արտածէին Կեսարիոյ թանկագին ծիրանին եւ կը փոխանակէին տեղական ապրանքներու հետ, զոր կը ներածէին Կեսարիա: Այս ծաղկեալ քաղաքը եւ իր Ս. Գրոց գրականութիւնը Ե. դարուն անծանօթ չէր կրնար ըլլալ ՀԱյոց. վասն զի հոն էրոր, ինչպէս տեսանք վերեւ, Որոգինէս տաղանդաւոր վարդապետը լրացուց իր սուրբգրական աշխատանքը եւ երկասիրեց Քառիջեան եւ Վեցիջեան անուամբ գործերը` որոնք կարեւոր աղբիւրներ դարձան Ս. Գրոց աղաւաղեալ օրինակները սրբագրելու գործին: Ս. Գրոց օրինակներ Եօթանասնից ընտիր եւ ստուգահաւատ թարգմանութենէն եւ նոյն օրինակները բաղդատել տուին Որոգինէսի Վեցիջեան եւ ՔԱրիջեան երկասիրութեանց վրայ, որ կը պահուէին Կեսարիոյ մատենադարանին մէջ. եւ այդպիսի խնամով սրբագրուած օրինակները կը կոչուէին Պաղեստինականք: Այս օրինակներն էին վաւերացեալ գիրքերը, որ կը կարդացուէին գաւառին եկեղեցիներուն մէջ, արտօնութեամբ Կեսարիոյ եպիսկոպոսին: Պամփիւլիոսի նահատակութենէն յետոյ նոյն Ս. Գրոց բազմաթիւ եւ ընտիր օրինակները մնացին Եւսեբիոսի մօտ, որուն ձեռքով ու ջանքով Կ. Պոլիս փոխադրուեցան կայսրական հրամանաւ: Այս Պաղեստինականք կոչուած ընտիր օրինակներուն գոյութիւնը անծանօթ չէր մեր թարգմանիչ վարդապետաց, որոնք աշակերտներ ղրկեցին Պոլիս` Կեսարիոյ մէջ ընդօրինակուած այդ Ս. Գիրքէն օրինակ մը ստանալու եւ թարգմանելու համար զայն: Այս կարեւոր դէպքը մտածել կու տայ մեզի թէ Հայերը վաղուց ծանօթ էին Պաղեստինեան Կեսարիոյ, եւ հոն կը յաճախէին հայ վաճառականներ` հիմնելու առեկտրական ճիւղեր, եւ աշակերիներ` օգտուելու եկեղեցական եւ սուրբգրական ուսումներէն: Արդէն Զենոբ Գլակ պատմիչին մէկ հատուածէն ալ (էջ 15) յայտնի կ՚երեւի որ Պաղեստինեան Կեսարիան ծանօթ էր Հայոց: Զենոբ թղթակցութեան ձեւին տակ կը գրէ Ս. Լուսաւորդի պատմութիւնը, եւ նոյն թղթակցութեան մէկ նամակը կը ղրկուի ՊԱղեստինեան Կեսարիա, ուր Սիւրիոյ եպիսկոպոսներէն Բեկտոր, Անաստաս եւ Գայիոս կը տեսնեն զայն ու կը կարդան. թէեւ պատմութեան բնագիրը նոյն եպիսկոպոսները «եպիսկոպսք Եգիպտոսի» կ'անուանէ, սակայն անոնք իրականին մէջ Սիւրիոյ, այսինքն Պաղեստինեան Կեսարիոյ եւ ԵՐուսաղէմի եպիսկոպոսներ էին, ինչպէս կը հաստատէ Victor Langlois` Զենոբ Գլակի իր գաղղիերէն թարգմանութեան մէկ ծանօթագրութեան մէջ (Տե'ս Collection des Historiens anciens et modernes de l'Armenie, Հտր. Ա. էջ 34) եւ արդէն պարզօրէն նոյն տողերուն իմաստէն ալ յայտնի կ՚ըլլայ. Ս. Լուսաւորչի Եղիազար եպս. ի ուղղեալ նամակը պատուիրակները կը տանին նախ Եդեսիա, յետոյ Կեսարիա, ուր չը գտնելով զանիկա, անկէ Երուսաղէմ կը մեկնին. նամակը կը տեսնեն վերոյիշեալ եպիսկոպոսները, որոնք Սիւրիոյ, այսինքն Երուսաղէմի մէջ կը գտոնւէին, եւ որոնցմէ մին` Գայիոս` եպիսկոպոսապետ ալ եղած է ԵՐուսաղէմ Սիւմաքոսի մահուանէն վերջ (Տե'ս Եւսեբիոսի Եկեղց. Պատմ. դպր. Ե. էջ 367). ուրեմն մենք այս ծանօթութենէն հետեւցնենք թէ այս տողերուն մէջ յիշուած Կեսարիան` Պաղեստինեան Կեսարիան էր: Ս. Լուսաւորչի Սիւրիոյ եպիսկոպոսներուն գրած այս թուղթը թէպէտեւ ժամանակավրէպ մը կը նկատուի, վասն զի նոյն եպիսկոպոսները կ՚ապրէին Բ. դարու վախճանին, բայց մենք պատմիչին այս յիշատակութիւնը կ՚Ընդունինք քրիստոնէական նախնական ժամանակներուն քրիստոնեայ Հայաստանի մէջ տեղի ունեցած դէպք մը, զոր աւանդութիւնը կը կապէ Ս. Լուսաւորչի անուան, եւ մենք կ՚ընդունինք զայն յարաբերութեան սկիզբ մը Պաղեսինեան Կեսարիոյ հետ:
       Զ. դարու կիսուն կամ վերջին քառորդին Երուսաղէմի Յովհաննէս պատրիարքը նոյն ժամանակ Երուսաղէմի մէջ ծագում առած Քաղկեդոնական խնդրո եւ հայկական վանքերու գրաւման եւ ընդդէմ Հայոց կատարուած հալածանքներու մասին ընդարձակ նամակ մը ունի վրած Աղուանից Աբաս կաթողիկոսին, որով կ՚զգուշացնէ պատրաիրքը մտիկ չընել Հայոց կողմէն տրուած թելադրութիւններուն: Նոյն նամակը նախնիք թարգմանած են եւ 1896ին Վաղարշապատի մէջ հրատարակած է հանգուցեալ Կարապետ վրդ. Տ. Մկրտիչեան (յետոյ եպս. եւ այժմ վախճանեալ). նոյն նամակը յստակ հայելի մ՚է այն դէպքերուն` որ Զ. դարու վերջերը կամ Է. ին սկիզբը պատահեցան Երուսաղէմի մէջ, եւ նոյն ժամանակ Քաղկեդոնի խնդիրը ուժգնօրէն յուզուեցաւ հոն եւ Հայոց վանական սեպհականութիւնները վտանգուեցան, եւ վանականները ցուեցան: Յովհաննէս պատրիարքի նամակին մէջ քանիցս կը յիշուին «Հայոց իշխանները» որ Երուսաղէմ կը մնային եւ այս շփոթներուն ժամանակ հայկական վանքերու մասին կը բանակցէին պատրիարքին հետ եւ հնարք մը կը մտածէին գրաւուած վանքերը վերստանալու, եւ այս խնդրոյն համար դիմած են նաեւ թագաւորին: Նամակագիրը կ՚ըսէ. «Իսկ ես ւոչեցի զիշխանս Հայոց եւ բազում ինչ խօսեցայ, եւ նոքա զԿեսարիա կալան բարուրս, եւ ես ասեմ, թէ Կեսարիայն հաճոյ է ձեզ, երթայք ի Կեսարիան եւ կացէք…»: Հայ իշխանները հայ վանքերու պաշտպանութեան համար կը թուի թէ որոշ լիազօրութիւն ունէին եւ կը դիմադրէին հոռոմ պատրիարքին, եւ վերի տողերով ըսել կ՚ուզեն թէ այս կերպ խնդրոց լուծումը Կեսարիոյ մէջ կրնայ ըլլալ. քանի որ սկիզբէն Կեսարիան նկատուած է հռովմէական կամ բիւզանդական առաջին մայրաքաղաքը, եւ նոյն տեղի եկեղեցական իշխանութիւնն է որ կրնայ դատել եւ վճռել խնդիրը. Երուսաղէմը երկրորդական մայրաքաղաքն էր, եւ հոն ու շրջակաները նստող եպիսկոպոսները կախում ունէին Կեսարիայէն. վասն զի արդէն Զատկի խնդրոյն առթիւ Բ. դարու վախճանին Կեսարիա գումարուած ժողովին կը նախագահէր Կեսարիոյ Թէոփիլոս եպիսկոպոսը, որ էր գլուխ եպիսկոպոսաց, իսկ Նարկիսոս` Երուսաղէմի եպիսկոպոսը, մին էր ա'յն եպիսկոպոսներէն` որ ունէին միմիայն ներկայութեան հանգամանք մ, ըստ Եկեղեցական Պատմութեան (Տե'ս Տաշեան Ցուցակ, էջ 225): Նամակիս հրատարակիչ Կարապետ վարդապետը իր յառաջաբանին մէջ «զԿեսարիա կալան բարուրս» քօսքը կը ըաստնայ Կապադովկիոյ Կեսարիոյ մասին, եւ եկեղեցական իրաւասութեան վերաբերեալ մի խնդրի հետ կապակցութիւն կը նկատէ: Այս խօսքին նկատմամբ իմ հասկացողութիւնս պարզեցի վերեւ եւ հնար չէ Կապադովկիոյ Կեսարիան հասկնալ, քանի որ Հայոց իշխանները ձեռնհասութեան խնդիր կը յուզէին. ուստի Կեսարիան պէտք է նկատել Պաղեստինեան Կեսարիան: ՀԱյոց իշխաններուն արտայատութենէն կարելի կ՚ըլլայ հասկնալ թէ անոնք լաւ կը ճանչնային Կեսարիան ու տեղեակ էինանոր քաղաքական եւ կրօնական իրակասութեանց. յարաբերութիւններ հաստատած էին, մարդեր կը ճանդնային եւ ընտանի էին անոնց. այս պարագաներու տակ պիտի տարուինք մտածել թէ բիւզանդական շրջանին առաւելապէս բարգաւաճ Կեսարիոյ մէջ հայ գաղութ մը պէտք է ր որ գոյութիւն ունենար իր եկեղեցիով եւ հաստատութիւններով: Այս մտածման աւելի ոյժ կու տայ հետեւեալ պատմական պարագան: Զ. դարու կիսուն երբ Քաղկեդոնի քնդիրը բռնկեցաւ Երուսաղէմի մէջ ու հայ վանքերը գրաւուեցանեւ հալածանք հանեցին յոյները, հայ վանականները այլեւայլ շրջակայ տեղեր ցրուեցան. շատերը գացին Կեսարիա, ինչպէս կը կարդանք Անաստա վարդապետի Ցուցակին ներածական մասին մէջ. «Եւ բազումք թողին զմենաստանս իւրեանց եւ զինքս եւ ի բաց գնացին. եւ այլք բնակեցան ի Կեսարիա… »: Կասկած չկայ. ակնարկուած Կեսարիան Պաղեստինեան Կեսարիան է, ուր կային հայ համայնք ու եկեղեցի, ոորոնց մօտ գացին ապաստանեցան այս հալածական վանականները ու պայծառացուցին եկեղեցին ու վանքը, եւ անտարակոյս անոնց հետ հիմնեցին նաեւ նոր վանք ու եկեղեցի:
       Է. դարու քառորդին Կեսարիա, ինչպէս տեսանք վերեւ, իսլամ տիրապետութեան ձեռքը մնաց եւ իսլամ քաղաք մը նկատուեցաւ ու շատ մը եկեղեցիներ մզկիթի վերածուեցան: ԺԲ. դարուն, երբ Խաչակիրք գրաւելով զայն հոն հաստատեցան, դարձեալ քրիսոտնեայ բնակչութիւնը ստուարացաւ. նոր եկեղեցիներ հիմնուեցան եւ գտնուածներն ալ նորոգուեցան. արեւմտեան ճարտարապետութիւնը եւ քանդակագործութիւնը մեծապէս հոն զարգացան: Խադակրաց ժամանակ հայկական կարեււոր գաղութի մը եւ եկեղեցիի մը գոյութիւնը յիշատակարանով մը կրնանք հաստատել: Խաչակիրք` Ս. Երկրի իրենց տիրապետութեան շրջանին ունէին Les Assises de Jerusalem խորագրով Օրինագիրք մը, որուն մէջ (Բ. Հտր. էջ 511, 528) երկու տեղ կը յիշատակուին Պաղեստինեան Կեսարիոյ Հայոց գաղթականութիւնը եւ եկեղեցին: Հ. Ալիշան եւս կը յիշատակէ իր Սիսուանին մէջ (էջ 482). «Կեսարիոյ Պաղեստինոյ, ի սմին եւս լինել թուով ինչ Հայոց վկայեն Ասսիզք Եր ուսաղէմի, ի կէս ԺԲ. դարու»:
       Թերեւս Պաղեստինեան Կեսարիոյ հայ գաղութին եւ եկեղեցիին երբեմնի գոյութեան պատճառաւ է որ Երուսաղէմի Ս. Յակոբեանց վանքին մէջ եղած են եպիսկոպոսներ, որ նոյն տեղւոյն անուամբ տիտղոսակիր եպիսկոպոսներ եղած են, ինչպէս Յարութիւն եպս. Լեւոնեան Պոլսեցի, 1670ին ծնած, եւ եպս. ձեռնադրուած Պա ղեստինեան Կեսարիոյ. յիշեալը ճամբորդութիւններ կատարծ է 1719-1720ին Սպանիա եւ Հռովմ, կ՚այցելէ Լիզպոնայի թագաւորին եւ 1728ին Վենետիկ գալով հոն կը վախճանի. յիշեալին ստորագրութիւնն է հետեւեալը.
       «Ես Յարութիւն արքեպիսկոպոս Կեսարիա Պաղեստինոյ, եւ սպասաւոր Ս. Երուսաղէմի»: Մանրամասնութեանց համար տեսնել մեր աշխատութիւնը, «Միաբանք եւ Այցելուք Հայ Երուսաղէմի», էջ 334-335):
       Աւերակներու անսպառ նիւթ ունեցած է Կեսարիան. Ճէզար փաշա Աքքեայի իր շինած մզկիթները նոյն աւերակներու պատուական մարմարներով շինած է, ինչպէս կը գրեն Կեսարիոյ աւերակներուն այցելող գիտնականները. տակաւին կիսափուլ վիճակի մէջ կը գտնուին եկեղեցիներ, պալատեր, աշտարակներ եւ այլն եւ այլն. եւ որչափ պեղումները շարունակուին, այնքան աւերակներէն դուրս պիտի գան նոր յիշատակարաններ: 1894ին Vigouroux եւ Le Camus գիտնականները այցելեցին հոն եւ տեսան շատ մը եկեղեցիներու փլատակներ. անոնցմէ առաջ այցելած է հոն Abbe Michon, եւ տեսած է ուրիշ եկեղեցիի մը կոզակները: Անտարակոյս լուրջ պեղումներ եւ հետազօտութիւններ երեւան պիտի բերեն Պաղեստինացի եւ Կեսարիա նահատակուած վկայի մը` Ս. Պրոկոպիոսի եկեղեցին, որ շինուած էր 484ին Զենոն կայսրէն նոյն քաղաքին մէջ եւ կը յիշատակուի Chronicon Pascale գիրքին մէջ (Տե'ս Հտր. Ա. էջ 604): Նոյն նահատակին անուամբ Երուսաղէմի մէջ ալ կը գտնուէր եկեղեցի մը` զոր կը յիշատակէ մեր Գրիգոր Արծրունեան եպիսկոպո` Տեառնընդառաջի շփոթներուն առթիւ Հայաստան գրած իր նամակին մէջ (Տե'ս Ճառընտիր): Կեսարիա քաղաքէն դուրս ալ կը գտնուէր Ս. Առաքելոց անուամբ եկեղեցի մը (Տե'ս Patrologia Orientalis, Հտր. Ը. պրակ 1):
       Յուսով ենք թէ նոր պեղումներ եւ հետազօտութիւններ երեւան պիտի բերեն նոր սրբավայրեր, եւ թերեւս նաեւ հայկական յիշատակարաններ: