Վերոգրեալ
յիշատականարնը
ցոյց
կու
տյ
թէ
Գեթսեմանիի
Ըմբռնման
եկեղեցին
քաղաքին
գրաւումէն
յետոյ
ալ
կանգուն
էր.
մենք
հոս
ընդհատեցինք
նոյն
եկեղեցիին
պատմութիւնը,
վասն
զի,
1187ին,
Սալահէտտինի
Երուսաղէմի
գրաւումովը
ու
լատիններուն
վտարմամբ
Ըմբռնման
եկեղեցիին
սեպհականութեան
վիճակը
կը
փոխուի.
մեծագոյն
հաւանականութեամբ
հայ
միագանութիւնը
կը
տիրանայ
նոյն
եկեղեցիին,
յաղթականին
հայոց
հանդէպ
համակրական
վերաբերմունքին
յայտնի
հետեւանքովը:
Գողգոթայի,
Քրիստոսի
գերեզմանին,
Ս.
Աստուածածնի
եկեղեցիին
եւ
Ս.
Յակոբի
վանքին
հայոց
կողմէ
տիրացումը
Սալահէտտինի
բարեացակամութեան
արդիւնք
կրնանք
նկատել:
Հետեւաբար
Ըմբռնման
եկեղեցիին
հայոց
կողմէ
սեպհականութիւնը
կ՚սկսի
1187էն
եւ
կը
տեւէ
մինչեւ
անոր
վերջնական
կործանումը:
Այս
ենթագրութիւնը
անտարակոյս
ապացոյց
մը
չի
կրնար
ըլլալ
ճշմարտութիւնը
հաստատելու
համար,
սակայն
մենք
կը
համարձակինք
խոնարհաբար
ըսել
թէ
ունիմք
այդ
մասին
պատմական
փաստ
մը`
որ
կրնայ
զօրացնել
մեր
վերի
ենթադրութիւնը:
Դժբախտաբար
եկեղեց.
հայ
մատենադրութիւնը
ու
Երուսաղէմի
արդի
հայ
պտմիչներէն
ոչ
մին
տեղեկութիւն
մը
կու
տան
այդ
մասին.
օտար
ուխտաւորներու
ուղեգրական
գրուածք
մը
ինձ
փաստ
կը
հայթայթէ
պնդելու
իմ
տեսակէտիս
վրայ
թէ
Ըմբռնման
եկեղեցին
1322ին
հայոց
սեպհականութիւնն
էր.
ուրախ
եմ
այժ
մասին
որ
գոնէ
քրիստոնեայ
ուխտաւորներ
յիշատակած
են
այդ
պարագան
եւ
իրական
փաստով
մը
երեւան
կու
գայ
իմ
նախնեացս
նածանօթ
մնացած
աշխատանքը
ու
Ըմբռնման
եկեղեցիին
հայկական
սեպհականութեան
պատմութիւնը:
Ահա
ապացոյցը.
1322ին
Արակոնի
Յակոբոբ
Բ.
թագաւորը
Ս.
Երկիր
կը
ղրկէ
տասներկու
Դոմինիկեաններ,
որոնք
յետոյ
կը
գրեն
իրենց
Ուղեգրութիւնը
գաթալան
լեզուով.
ահա
այն
հատուածը
որ
կը
հաստատէ
Ըմբռնման
եկեեցիին
նոյն
թուականին
հայոց
սեպհական
ըլլալը.
«Արեւելեան
դուռնէն
սկսեալ,
նետընկէց
մը
հեռի,
կայ
տեղ
մը
ուր
կը
գտնուի
Գեթսեմանիի
եկեղեցին,
այն
տեղը
ուր
Յուդան
մատնեց
Յիսուս
Քրիստոսը.
եւ
կայ
հոն
ժայռ
մը`
որուն
վրայ
Յիսուս
դրոշմեց
իր
մատները
երբ
կալանաւորեցին
զինքը:
վԱյս
եկեղեցիին
տեղւոյն
վրայ
էր
որ
Յիսուս
աղօթեց,
հոն
էր
որ
իր
փառաւոր
մարմինէն
արեան
կայլակներ
ոլոռն
ոլոռն
թափեցան
եւ
ուր
երկինքէն
հրեշտակ
մը
գալով
քաջալերեց
զՅիսուս:
Կայ
հոն
սեղան
մը`
ուր
Յիսուս
Քրիստոս
ըսաւ
երեք
Առաքեալներուն`
«տրտում
է
ոգի
իմ
մինչեւ
ի
մահ»:
Այս
երեք
աշակերտներն
էին
Յովհաննէս,
Յակոբոս
եւ
Պետրոս:
Այս
տեղը
կային
երեք
սեղաններ
եւ
խիստ
գեղեցիկ
եկեղեցի
մը`
ՈՐՈՒՆ
ՏԻՐԱՑԱԾ
ԷԻՆ
ՀԱՅԵՐԸ
(Տե'ս
Jerusalem
Nouvelle.
հտր.
Բ.,
էջ
314-315):
Եկեղեցին
սակայն,
1323էն
վերջ
քիչ
ժամանակ
կանգուն
կը
մնայ:
1335նա
Jaques
de
Verone
չի
յիշատակեր
զայն
իր
Ուղեգրութեան
մէջ,
ուստի
կը
կարծենք
թէ
ԺԴ.
դարու
կիսուն
եկեղեցին
քանդուած
ու
աւերակ
եղած
էր,
ու
տեղւոյն
աւանդութիւնը
փոխադրուած
էր
Ս.
Կուսի
Գերեզմանի
եկեղեցիի
գաւիթի
մօտիկ
քարայրը,
զոր
արեւմտեայք
կը
նկատէին
Քրիստոսի
մատնութեան
եւ
աղօթքի
տեղը,
մինչ
արեւելեայք`
Հայք,
Ռուսք
եւ
Յոյնք
Ըմբռնման
եկեղեցիի
աւերակներուն
վրայ
կը
շարունակէին
կատարել
իրենց
ուխտը
ի
յիշատակ
Քրիստոսի
մատնութեան
եւ
աղօթից:
1483ին
Ակուրմանցի
հայազգի
Նիկողայոս
եպիսկոպոսը
այդ
ոգւով
է
որ
Ս.
Քաղաքի
ուխտատեղիներու
Ցուցակին
մէջ
նոյնտեղը
հետեւեալ
կերպով
կը
յիշատակէ.
«Քարայրն
ուր
առաքեանքն
ննջէին:
Ծնրադրութեան
տեղիքն
Քրիստոսի,
որ
է
քարընկէց
մի
ի
քարայրէն»:
Ը
սել
է
թէ
մինչեւ
ԺԵ.
դարու
վերջերը
Ըմբռնման
եկեղեցիին
աւերակները
կը
նկատուէին
Քրիստոսի
մատնութեան
վարյը
ու
վերջին
գիշերուան
աղօթատեղին:
Ուստի
մենք
կ՚եզրակացնենք
թէ
Քրիստոսի
մատնութեան
ու
աղօթքի
տեղը
չորրորդ
դարէն
յառաջ
քրիստոնէից
ուխտագնացութեան
վայր
մ՚էր,
չորրորդ
դարուն
շինուեցաւ
հոն
եկեղեցի
մը
բիւզանդական
կայսրերէն,
եւ
ան
614ին
կործանուեցաւ
պարսիկ
արշաւանքէն.
Խաչակրաց
ժամանակ
ալ
վերաշինուեցաւ:
Սալահէտտին
Երուսաղէմը
գրաւեց
1187ին,
եւ
հաւանաբար,
ըստ
մեր
կարծեաց,
Ըմբռնման
եկեղեցին
շնորհեց
հայոց,
այնպէս
որ`
1322ին,
գաթալանցի
ուխտաւոր
Դոմինիկեանց
պատմական
Ուղեգրութեան
համաձայն,
հայք
կը
շարունակէին
սեպհականել
նոյն
եկեղեցին
որ
կը
քանդուի
ԺԴ.
դարու
կիսուն,
որով
հայք
նոյն
եկեղեցիին
բացարձակ
սեպհականատէրը
եղած
կ՚ըլլան
մէկ
ու
կէս
դարէ
աւելի:
