ՀԱՅԿԱԿԱՆ ՀԻՆ ՎԱՆՔԵՐ ԵՒ ԵԿԵՂԵՑԻՆԵՐ ՍՈՒՐԲ ԵՐԿՐԻՆ ՄԷՋ

Հեղինակ
ԱՂԱՒՆՈՒՆԻ ՄԿՐՏԻՉ  

Բաժին
Հայագիտութիւն  Հայ դասական մատենագրութիւն  

Թեմա
Աշխարհագրութիւն  Պատմագրութիւն  
Դիտել
Արաբ պատմագիրները Գազայի վրայ կու տան շահեկան տեղեկութիւններ. Եագուպի 874ին կը գրէ. «Գազան Պաղեստինի ծովեզերեայ քաղաքներէն մին է. ան կառուցուած է կլիմայական երկրորդ գօտիին սահմանին վրայ: Հոն կը գտնուի Հաշիմ Իպն Մանաֆի դամբարանը: Իսթախրի 951ին, եւ Իպն Հօքալ 978ին կը գրեն. «Գազան վերինջ քաղաքն Պաղեստինի տարածութեան դէպ ի Եգիպտոս, Ճիֆար երկրին մէջ: Հաշիմ Իպն Ապտ Մանաֆի դամբարանը հոն է. եո ծննդավայրն է Մաուհամմէտ Իպն Իտրիս Էշ - Շաֆիի (Օրինաց մեծ ուսուցչին). ան թաղուած է Ֆոսդայի մէջ (հին Գահիրէ): Հոն գտնուած է նաեւ Օմար Իպն էլ - Խատտապ խալիֆան. շատ կանուխ ժամանակները Գազան մեծապէս հարստացած է. հոն կայ Հիճազի ժողովրդեան համար մեծ շուկայ մը»: 985ին Մուգատտէսի կը գրէ. «Եգիպտոսի պողոտային վրայ ընդարձակ քաղաք մ՚է, անապատի եզերքը: Քաղաքը ծովեզրէն շատ հեռի շինուած չէ: Հոն կայ գեղեցիկ մզկիթ մը, եւ կը տեսնու նաեւ Օմար խալիֆային յիշատակարանը. հոն է նաեւ ծննդավայրը մեծ աւանդապաշտին Էշ - Շաֆիին եւ հոն դամբարան ունի Հաշիմ Իպն Ապտ Մանաֆ (Մարգարէին մեծ հայրը)»: 1154ին Իտիրիսի կը գրէ. «Գազան այժմ շատ բազմամարդ է, եւ կը գտնուի Յոյներուն (Խաչակրաց) ձեռքը: Գազայի նաւաահանգիստը կը կոչուի Թիտա (կամ Թէտա)»: Ապուլ Ֆէտա (ԺԳ. դար) Իսթախրին յիշելէ յետոյ կը գրէ. «Գազան միջակ տարածութեամբ քաղաք մ՚է. ծավեզերքը պարտէզներ ունի: Արմաւենիները հոն քիչ են. պտղաւէտ այգիները բազմաթիւ են: Գազայի եւ ծովին միջեւ կան աւազակոյտեր, որոնց մէկ կողմը կը գտնուին պարտէզներ: Գազայի վերեւ շինուած է փոքր միջնաբերդ մը»:
       1355ին Գազա այցելած է Իպն Պաթութահ: Ան իր Օրագրութեան մէջ անոր մասին կը խօսի իբր Սիւրիոյ առաջին քաղաքը Եգիպտոսէն յետոյ. «ան բազմամարդ է եւ ընդարձակ. ունի շատ մզկիթներ: Բայց ան իր շուրջը պարիսպ չունի: Հոն կայ հնագոյն գեղեցիկ մզկիթ մը. իերկայիս կայ ուրիշ մ՚ալ Էմիր Ճավալիէն շինուած. հոյակապ շինուածք մ՚է աս, եւ ունի սպիտակ մարմաէ բեմ» (Palestine under the Moslems, էջ 441-442):