ՀԱՅԿԱԿԱՆ ՀԻՆ ՎԱՆՔԵՐ ԵՒ ԵԿԵՂԵՑԻՆԵՐ ՍՈՒՐԲ ԵՐԿՐԻՆ ՄԷՋ

Հեղինակ
ԱՂԱՒՆՈՒՆԻ ՄԿՐՏԻՉ  

Բաժին
Հայագիտութիւն  Հայ դասական մատենագրութիւն  

Թեմա
Աշխարհագրութիւն  Պատմագրութիւն  
Դիտել
Դ. դարէն սկսեալ Երուսաղէմի մէջ Աւագ Հինգշաբթի գիշեր տեղի կ’ունենար եկեղեցական թափօր մը, որ Ձիթենեաց Լեռնէն սկսելով եւ Տնօրինական Ս. Տեղեաց մէջ կանգ առնելով` ընթերցմամբ եւ սաղմոսերգութեամբ կը շարունակէր իր այցելութիւնը եւ կը վերջացնէր Գողգոթայի մէջ. կը տեսնուի որ Դ. դարուն նոյն թափօրը Ձիթենեաց Լեռնէն կ’իջնէր Գեթսեմանի եւ անկէ ալ կու գար Գողգոթա. այս տեղեկութիւնը կը քաղենք լատին ուխտաւորութի Էթէրիայի Ուղեգրութենէն:
       Զ-Է դարուն եկեղեց. թափօրը կ’սկսի Աւագ Հինգշաբթի գիշերը այցելելով նաեւ Ս. Փրկչի եկեղեցին, որ եկեղեցական լեզուաւ կ’ըսուի «Սրահ Քահանայապետին». ինչպէս վերեւ յիշուեցաւ, Զ. դարու քառորդին շինուեցաւ Ս. Փրկչի եկեղեցին, Կայիափայի տան տեղւոյն վրայ. ահա նոյն թուականէն սկսեալ տօնամակները կը յիշատակեն Անագ Հինգշաբթիի այցելութիւնը ի Ս. Փրկիչ: 1192 թուին Մաշկւոր վանքին մէջ ընդօրինակուած երկաթագիր սաղիմական Ճաշոց մը հետեւեալ կերպով կը յիշէ թափօրին այցելութիւնը ի Ս. Փրկիչ. «եւ անդէն երթան ի սրահ քահանայապետի ի տեղին յորում ապաշխարութիւն Պետրոսի, եւ ընթեռնուն Աւետ. ըստ Մատթ. ի ՃԻԸ. «իսկ նոցա կալեալ զՅիսուս… » եւ յետոյ թափօրը սաղմոսելով գիշերայն կու գայ Գողգոթա եւայլն:
       Այժմ տեսնենք թէ Է. դարու վրացի սաղիմական տօնամակը ինչպէս կը նկարագրէ այս այցելութիւնը.
       «էջ 77 … կ’արտասանեն սաղմոս եւ աղօթք, յետոյ թափօրը կու գայ դէպ ի Ս. Պետրոս ուր էր Կայիափայի տունը եւ կ’երգեն հինգերորդ կցուրդը (antiphone) … կ’արտասանեն ԿԸ սաղմոսը «Կեցո զիս Աստուած, զի հասին ջուրք յանձն իմ, ընկալայ ես ի խորս անդնդոց, ուր ոչ գոյ ինձ հանգիստ»:
       Այս սաղմոսը բարձր աստիճանով մեսիական է, կը գուշակէ մեր Փրկչին տառապանքը խաչելութեան ժամանակ: Պէտք կ’ըլլայ հոս նշանակել այն համարները որ մասնաւորապէս կը վերաբերին Յիսուսի Քրիստոսի բերուիլը Կայիափայի ատեանը, որուն տան մէջ գումարուաթ էր քահայանապետներու եւ Հրէից ծերերուն ժողովը, ի խնդիր վկայութեան ընդդէմ Յիսուսի, մեռցնել տալու համար զԱնիկա - 5 համար. «բազումք եղեն քան զհեր գլխոյ իմոյ, ոյք ատէին զիս ի տարապարտուց» - 6 համար. «զօրացան յիս թշնամիք իմ եւ ատելիք իմ ի նանիր, ինչ զոր ոչ յափշտակեալ էի` տուժէի նոցա» - 10 համար. «օտար եղ է ես յեղբարց իմոց եւ հիւր որդւոց մօր իմոյ» - 11 համար. «նախանձ տան քո եկեր զիս, եւ նախատինք նախատչաց քոց անկան ի վերայ իմ»: Այս համարները հաստատուեցան այն անարգանքի եւ նախատանց տեսարանով զոր պարզեցին Սենետրիոնի անդամները Յիսուսը մահուան դատապարտելով:
       Այս հատուածներուն վրայ պէտք է աւելցնել նաեւ 27 համարը. «եղիցին բնակութիւնք նոցա աւերակ, եւ ի յարկս նոցա մի ոք իցէ որ բնակիցէ»: Անէծք մը որ աւերակի կը վերածէ Յիսուսը հալածողներու ցեղը եւ բնակարանը. անէծք մը որուն ճշդօրէն կատարումը կը հաստատէին Երուսաղէմի քրիստոնեաները` ցոյց տալով ամէն ազգի ուխտաւորներու Կայիափայի տան աւերեալ պատերը. արդէն յիշեցինք այս մասին Կիւրեղ Երուսաղէմացիին խօսքերը:
       Յիշենք նաեւ լատին բանաստեղծ Prudenceը (405), որ իր գործերուն շատ տեղերուն մէջ իրազեկ կը թոի Պաղեստինի տեղական աւանդութեանց ան հետեւեալ կերպով կը բացատրէ իր Dittochaeon աշխատութեան մէկ քառեակին մէջ. «ան ինկած է. հայհոյիչ Կայիափայի ամբարաիշտ տունը, ուր Քրիստոսի սուրբ երեսը ապտակուած է. այս է վաիճակը մեղաւորներուն, իրենց մահէն յետոյ անոնք պիտի ապրին միայն իրենց աւերեալ մահաբոյր յիշատակարաններուն մէջ»:
       Կայիափայի տան աւերակները թողուած էին այդ վիճակին մէջ իբր մարգարէական յիշատակարան մը եւ աստուածային վրէժխնդրութեան ապացոյց մը. եւ այդ էր պատճառը որ այն ատեն այս տեղւոյն վրայ եկեղեցի չկար:
       Ս. Պետրոսի եկեղեցին շինուած էր արդէն Զ. դարու առաջին քառորդին, ինչպէս յիշեցինք արդէն, Աւագ Հինգշաբթի թափօրի ժամանակ հոն կը կարդացուէր Մատթ. ի ԻԶ. 57-ԻԷ., 2, որ կը պատմէ Կայիափայի տան մէջ Յիսուսի արուած նախատանաց տեսարանը: Յիշատակարանները հետեւեալ կերպով կը հրահանգեն թափօրին գնացքը. «Յետոյ թափօրը կ’երթայ Սիոնի մայր եկեղեցին ուր կը գտնուի այն սիւնը որուն վրայ ձաղեցին մեր Տէրըգ: Հոնկէ թափօրը կ’երթայ Կայիափայի տունը ուր Պետրոս ուրացաւ Տէրը. հոն կը գտնուի Ս. Պետրոսի եկեղեցին: Միեւնոյն թուականին աւագ սարկաւագ Թէոդոսիոս իր Ուղեգրութեան մէջ կը պատմէ. «Այն սիւնը որ Կայիափայի տան մէջ էր` այժմ կը գտնուի Ս. Սիոնի մէջ: Մինչ Տէրը կը ձաղէին եւ սիւնը գրկած էր, իր բազուկները, ձեռքերը եւ մատները անոր մէջ կը մտնէին իբր կակուղ մոմի մէջ … »: Ս. Սիոնէն` Կայիափայի տունը, որ է այժմ Ս. Պետրոսի եկեղեցի, յիսուն քայլ է: Թէոդոսիոսի պայմանադրական քայլը 5-6 մէդր է. կը հետեւի ուրեմն րո սոյն հեղինակը Կայիափայի տունը 250 մէդր հեռի կը դնէ Վերնատունէն, ինչ որ կատարելապէս ճիշդ է: Այս եկեղեցին Պարսից արշաւանաց ժամանակ կանգուն էր, վասն զի Ս. Տեղեաց ծիսարանին վրացական թարգմանութեան վկայութեան համաձայն, ան Սոփրոնիոսի ժամանակն ալ Աւագ Հինգշաբթիի հանդիսական թափօրի ընթացքին նոր կայանի մը տեղն էր: Հոն բարեպաշտ հաւատացեալները կը յիշէին Փրկչին վերջին գիշերուան բոլոր դէպքերը, հարցաքննութիւնը, սուտ վկայութիւնները, Կայիափայի երդմնեցումը եւ Յիսուսի պատասխանը հաստատելով թէ` ինքն է «Յիսուսը, Աստուծոյ Որդին», քահանայապետին բարկութիւնը եւ Փրկչին ի մահ դատապարտուիլը, Պետրոսի երեք անգամ ուրացումը գաւթին մէջ, Սենետրիոնի անդամոց եւ ծառաներու անարգանքը, Պետրոսի զղջալը հաւախօսի ատեն, երբ Փրկիչը իրեն կը նայէր: Իւրաքանչիւր ոք իր յատուկ զղջումը կը յայտնէր հոն աղօթելով «ի ծունր»:
       Խաչակրաց թուականէն սկսեալ Աւագ Հինգշաբթիի հանդիսական թափօրը կը կորսնցնէ իր կանոնաւորութիւնը եւ նոր փոփոխութիւններ մտնելով ընդունուած կանոնը կը խանգարուի: (Տե'ս Ordre des offices de la Semaine Saint à Jérusalem du IVe au Xe siàcle. P. J. -B. Thibaut) :