Պատմութիւն Տանն Արծրունեաց

Ցոյցք ժամանակացս այսոցիկ, ըստ որում յառաջագոյն ասացաք, որ յաւուրց անտի Բէլայ մինչեւ ի Նինոս՝ երեւելիք ինչ եւ նշանաւորք ի մատենիցն առաջնոցն ոչ երեւի, թերեւս ի բազում խափանմանց։ Նախ զի եւ լեզուքն շփոթեալք՝ ունէին զանմիաբանութեան փոյթս, կամ թէ զի եւ վատութիւնք քաջաց հարկեալք ոչ գրեցաւ ի մատենագրաց անտի Քաղդէացւոց. դարձեալ զի թէ եւ գրեցաւ եւս՝ այլ քաջութիւնք արութեանն Նինոսի, ըստ օրինակի Բէլայ, առաւել ամբարձաւ անձնասէր ամբարտաւանութեամբ՝ զինքն գոլ ասել սկիզբն քաջաց եւ թագաւոր առաջին, զի եւ զմատեանս առաջնոցն մեծասաստ ստիպով ի մի վայր գումարեալ՝ հրամայեաց այրել. զի եւ հետք եւս յիշատակի այլոց անուանեաց մի երեւեսցի, բայց ինքեան միայնոյ։ Քանզի եւ սա ասի թագաւորեալ ամենայն Ասիաստանի եւ Լիբէաստանի, բայց միայն ի Հնդկաց. որ եւ զՆինուէ քաղաք առաջին արքունեաց շինեալ յԱսուրայ, զոր աւերեացն Նեբրովթ՝ սա վերստին շինեաց ի պատիւ անուան իւրոյ։ Եւ զԶրադաշտ մոգ արքայ Բակտրիացւոց եւ Մեդաց ընկճեալ հալածեաց մինչեւ ի սահմանս Խեփտաղաց, հզօրապէս տիրեալ բովանդակ Խուժաստանի եւ կողմանց արեւելից եւ Պարսից, անդր եւս քան զԲահխ եւ զԴեպուհան, ի Գովմայիդ եւ ի Գուզբան, ի Շերիբամամական եւ ի Խոճիհրաստան, եւ միանգամայն ասել մինչեւ ի ծովն Հնդկաց՝ յոյժ արութեամբ եւ քաջութեամբ վանեաց ամս ծբ. եւ ի վախճանելն իւրում, քանզի էին որդիք նորա յոյժ մանկագոյնք՝ ետ զիշխանութիւնն կնոջն իւրում Շամիրամայ, որ եւ նա քաջագոյն եւս տիրեաց ամենայնի, որոց եւ Նինոս, եւ զԲաբելոն պարսպօք ամրացոյց եւ զհակառակութիւն Զրադաշտին հնազանդեալ ընդ իւրով ձեռամբն նուաճեաց ի ծառայութիւն։ Եւ քանզի վավաշոտ մոլորութեամբ վարելով ոչինչ փոյթ զորդւոց իւրոց առնէր՝ ամենածախ գանձիւք առատաձեռն պատուով հոմանեաց եւ եթ ունելով ուշ՝ կացոյց զԶրադաշտն ի վերակացութիւն Բաբելոնի եւ Խուժաստանի եւ ամենայն արեւելեաց Պարսից. եւ ինքն գնացեալ յԱսորեստանէ յերկիր Հայոց, ի տռփանս համբաւուց ուրումն Հայկազնոյ։ Եւ թէ ո՛րպիսի օրինակաւ գալուստ նորա եւ պատերազմ վասն սորին իրաց, եւ արիական ձեռակերտացն շինուածք, որ եւ յոյժ արժանաւորք զարմանալեաց, եւ դարձեալ ապստամբութիւն Զրադաշտին եւ մահն Շամիրամայ եւ բան յուռթիցն որ զնմանէ՝ այս ամենայն գտանի յայլոց ասացեալ. որ տիրեաց ամս խբ։ Եւ առեալ զիշխանութիւն Զամեայ որդի նորա, որ յանուն հօրն իւրոյ կոչեցաւ Նինուաս. որ տիրեաց Ասորեստանի, այլ եւ ի ժամանակս ինչ Հայոց, ոչ ինչ փոյթ զբազմացուցանելով՝ հեշտասէր եւ անպատերազմասէր մտօք վարելով կեայր ի խաղաղութեան։

Իսկ զկողմանս արեւելից Պարս այնքան ունելով Զրադաշտին՝ յայնմ հետէ ոչ երբէք հարկէր Ասորեստանեայց. նա եւ պախարակելով զԲէլայսն եւ զայլոց դիւցազանց, իբրեւ զկարի իմն հնագունից եւ զանյայտից զինքեանս ասաց նոր առասպելութիւն. միանգամյան եւ միահաղոյն որոշել զՊարս եւ Մարս ի Բաբելացւոց, զի ուսմամբ եւ անուամբ մի եւս ասիցի ունել հաղորդութիւն ընդ Ասորեստանեայս։ Եւ այսպէս զառածանէր, զՍէմ որդի Նոյի ասել նոր Զրուան, որ եւ սկիզբն աստուածոց։ Սա ցանկացաւ լինել, ասէ, հայր Որմզդի եւ ասէ՝ իցէ¯ եթէ լինէր իմ որդի Որմիզդ անուն, որ արասցէ զերկինս եւ զերկիր. եւ յղացաւ Զրուանն երկուորիս. իսկ խարդախն ի նոցանէ ստիպեալ նախաժաման եկն յառաջ։ Եւ հարցեալ Զրուանն, ո՞վ ես դու՝ ասէ. ես եմ որդին քո Որմզդ. եւ նա ասէ. որդին իմ Որմզդ լուսաւոր է եւ անուշահոտ, դու խաւարային ես եւ չարասէր։ Իբրեւ կարի թախանձեաց՝ ետ նմա իշխանութիւն հազար ամ։ Յետ հազար ամի ապա ծնաւ Որմզդ, եւ ասաց ցեղբայրն. հազար ամ անսացեալ իմ քեզ, արդ դու ինձ անսա։ Եւ գիտացեալ Արհմին զյետարկելն իւր՝ խեռեալ ստամբակեաց Որմզդի, հակառակ աստուած լինելով։ Որմզդ արար զլոյս, Արհմն արար զխաւար. նա արար զկեանս, սա արար զմահ. նա արար զհուր, սա արար զջուր. նա արար զբարի, սա արար զչար, եւ զի մի՛ մի ըստ միոջէ ասացից, այլ համանգամայն ամենայն բարիքս Որմզդի է եւ լաւք, եւ չարք եւ դեւք՝ Հարամանւոյն։ Արդ ո՞վ ոք արժանի յոյժ ծաղու զբանք ուսմանս այսորիկ համարեսցի. ո՞վ ասասցէ յիմար արքային Զրադաշտի՝ ասա՛ ձրավաստակ աստուծոյդ քո Որմզդի՝ չաշխատել տարապարտ, գուցէ ներհակդ առ ընթեր կալով՝ ի միում ժամու բարկացեալ, եւ զքեզ եւս վարատիցէ։

Դարձեալ ասէ նոյն յիմար Զրադաշտ, եթէ դէպ եղեւ լինել պատերազմ Որմզդի ընդ Հարամանւոյն. եւ ի սաստիկ սովոյն ելեալ Որմզդի յածէր ընդ վայրս ի խնդիր կերակրոց. եւ տեսեալ զուարակ մի՝ գողացաւ եւ տարեալ մեկուսի յազեաց զնա եւ կարկառեալ քարամբք՝ մնայր երեկոյինն, զի տարցի անյայտաբար զգողաւսն առ իւր եւ լցցէ զսովառնութիւն իւր։ Եւ եկեալ երեկոյին խնդալից՝ ակն ունէր առլնուլ կերակրովն, եգիտ ապականեալ եւ գիշակեր. զի մողեսք եւ կովիդայք, քարաթաթօշք եւ բնդռունք ի վերայ եկեալ կերան զորս նորա։ Արդ յայսմ հետէ ըստ նեպուկի գեաղջն կապճահամար ժժակք յամենայն ի դուռն արքունի ի սատակումն եկեսցեն. զի սոքա վնասակարք առ աստուծոյն եղեն։ Բազում եւ այլ ինչ զառանցականս բարբանջանաց օրինադրեաց։ Եւ զայսոսիկ ոչ վայրապար ինչ եհաս մեզ գրել, այլ զի բազում նեղութիւն եւ սուր, ի ձեռն այսր սատանայական ուսման՝ սպառեալ կործանեաց զերկիրս Հայոց, որպէս եւ ցուցանէ քեզ պատմութիւնք սրբոց Վարդանանց, զորս գրեաց երանելի քահանայն Եղիշէ։ Զոր եւ այժմ իսկ դեռ ունին զսոյն ասել որդիք հրապաշտիցն։

Իսկ Մանիթոպ արքայ Խեփտաղաց եւս յաւելուածով զայսոսիկ հաստատէ. ոչ ասել զհուր արարած Որմզդի, այլ բնութիւն Որմզդի, եւ Հեփեստոս եւ Պռոմիթոս, որ է արեգակն եւ լուսին՝ գողացան զհուրն յՈրմզդայ եւ մասն ինչ ետուն ի մարդիկ. եւ երկիր պանդոկի սպանդարամետ աստուծոյ է, ոչ ստեղծեալ յումեքէ, այլ որպէս երեւիդ՝ նոյնպէս էր, եւ կայ մնայ, եւ զմարդ ինքնածին։

Զայս եւ ես իսկ տեղեկացեալ գիտացի ի բազմաց, յայնցանէ որ Շախրիքն կոչին. որոց դէպ եղեւ ինձ հանդիպել եկելոց ոմանց ի յԱպղաստան աշխարհէ, որք անուանէին զինքեանն համակդէնս, այսինքն ամենագէտ ի հաւատ կրակի, եւ զսոյն իսկ ասէին զայսոսիկ այլովք զազիր չարեօք։ Եւ զնախնին մեր Ադամ ոչ ասել առաջին մարդ, այլ այլոյ ումեմն որդի Շուռելայ, արըռտաբոյծ ուղտուց, զզուեալ յանծանօթ աշխարհի եւ անհաւատարիմ յայնմ գտեալ՝ հալածեալ եղեւ կնաւ իւրով ի միջոց երկրի, եւ այսրէն եկեալ ցեղապետ մեր եղեւ։ Եւ իմ զհետ երթեալ բանից նորա հարցանէի՝ ո՞ւր ուրեք ասէք լինել զերկիրն զայն անծանօթ. եւ նոքա ասեն. «լեառն մի է յոյժ անհնարին բարձր, որոյ անդր քան զնա չի՛ք բնակութիւն մարդկանե. - զոր եւ ես գիտեմ յաշխարհագրութեանց անտի Պտղոմեայ՝ զԵմաւոն լեառն յարեւելս, որ արդարեւ բարձր է քան զամենայն. երկիր, անկոխելի ոտից մարդոց, հազիւ ուրեք ակնակառոյց աչօք նկատել զկատար լերինն, իբր թէ մերձ առ երկնիւքն իցէ. - Եւ ասէին այնոքիկ զորոց եւ բանս է, եթէ «ի մասն ինչ լերինն յայնմիկ հասեալք բազումք ի մերոց՝ տեսանեն զկողմանս արեւելից, դաշտ յոյժ մեծանիստ, լայնատարած, հարթայատակ, անվայրափակ առ ի սահման, անբաւական ի տեսութիւն աչաց, սաստիկ լուսով զարդարեալ ի գիշերի, բազմակերպ երեւմամբ, եւ ի տունջեան ամպ թանձրախոծ իբրեւ զթաղ լմեալ բալաձեւ սպիտակափայլ յոյժ. զայնմանէ ասէին՝ երկիր օտար անծանօթե։ Եւ ես զայլովք հայեցեալ բանիւք քամահեալ՝ ուժգնակի կարծիք ի միտս իմ ընթացան առ ի հաւատ ասացելոցս վերջնոյ, թերեւս եւ այն իցէ երկիր բնակութեան առաջին մարդոյն. քանզի արդարեւ զգալի եւ շօշափելի էր դրախտն, եւ ոչ իմանալի կամ ի մէջ երկուց աշխարհաց, որպէս որք զՅովրեգենին համբաւեն. այլ եւ ոչ տարաբարձական, որպէս եւ արդ եւս ոմանք կարծեն, ոչ գիտելով զասացեալսն ի Տեառնէ աւազակին՝ այսօր ընդ իս իցես ի դրախտին։ Զոր եւ Աղէքսանդրի Մակեդոնացւոյ ի դէպ ելանէ առ Ողըմպիաթայ վիպագրութիւնք. թերեւս ի մասն ինչ արտաքոյ սահմանաց դրախտին հասանել. եւ անծանօթ զարմանալի ծառոյն դէպք՝ ի միում աւուր ունել աճմունս փոյթ ընդ փոյթ. եւ դարձեալ սուզականութիւնս յանկարծօրէնս լինել, որոց եւ շիթք ցօղոյն ունէր զանհամեմատ անուշահոտութիւն։ Եւ ոչ արմատոցն միայն օտար եւ անիմանալի սարասիցն տիպք, այլ եւ աներեւոյթ պահպանողական եւ անհպելի զգուշաւորութիւնն. որք եւ ի մերձենալն անգամ տանջեալ լինէին յաներեւոյթ զօրութենէն, զոր ես ոչ հաւանիմ ասել ի դիւաց. «եւ զտանջողացն, ասէ, զճողփիւնն լսէաք, եւ զհարուածսն եկեալս ի վերայ թիկանցն տեսանէաք, բայց զտանջողսն ոչ տեսանէաք։ Այլ ձայն իմն գայր՝ մի՛ ժողովել եւ մի՛ հատանել, թէ ո՛չ՝ եղիցի անձն այն մեռեալ, եւ ժանտ ախտիւ սատակեսցի գումարտակդ։ Եւ ահաբեկ երկիւղիւ ի բաց կացաք յայնմանէե։ Նա եւ զայլ հիացականսն որ ըստ այսոցիկ ուսցիս ի նորից գրոց. եւ յետ սակաւու միոյ ասէր, «բազում անգամ աղաչեցին զիս բարեկամքն դառնալ, եւ ես ոչ կամեցայ, քանզի կամէի տեսանել զկատարած երկրի. եւ անդուստ խաղացեալք ընդ անապատ ճանապարհ գնացաք ի ծովակողմն կոյս, եւ ոչ եւս այնուհետեւ ինչ ոչ տեսանէաք, ոչ հաւ եւ ոչ գազան, բայց զերկին եւ զերկիր։ Եւ զարեգակն եւս ոչ տեսանէաք, այլ ընդ աղօտ օդ յաւուրս ժ, եւ եկեալ ի տեղի մի ծովային եւ զվրանսն եւ զբանակն զամենայն ի ներքս եդեալ մտանէաք ի նաւսն, եւ նաւէաք ի կղզի մի ծովուն, որ ոչ էր հեռի յերկրէ, յորմէ լսէաք խօսս մարդկան հելենական, եւ որք խօսէինն ոչ տեսանէաք։ Եւ զինուորք ի մահու վտանգ տուեալ զանձինս՝ ի ղոյղս անցանել ի նաւէն ի կղզին. եւ խեցգետի մի ել, կորզեալ ձգեաց ի ջուրն զինուորս ծդ։ Եւ անցեալ գնացաք ի տեղեացն երկուցեալք, եւ եկաք յերկուս աւուրս ի տեղիսն, ուր արեգակն ոչ ծագէ. եւ կամեցեալ իմ պատմել եւ ձեռնարկել տեսանել ի ձեռն ծառայից, ուր էր երջանկացն վայր՝ Կաղղիսթենէս իմ բարեկամ խրատ ետ ինձ մտանել հանդերձ բարեկամօք խ, եւ մանկամբք ճ, եւ զինուորօք ռմ միայնովք։ Եւ արտաքոյ յետ ճանապարհին իմացաք էշ մատակ, որ ունի յաւանակ. զորոյ կապեցաք անդէն զյաւանակն ի բանակին. եւ ի մտանելն մերում լարօք հնգետասան՝ հաւք երկու պատահեցին մեզ, որ ունէին մարդկեղէն երեսս, եւ մեծ էին քան զհաւսն որ առ մեզ լինին, եւ հելլենական խօսիւք ի բարձանց աղաղակեցին, «զի՞ զվայր կոխես զաստուծոյ զտուն տեսանել, Աղէքսանդրէ. ընդ կրունկն դարձիր, «թշուառական, քանզի զերջանիկ կամարարացն կղզիս կոխել «ոչ կարես. զի՞ յերկինս ելանել բռնանասե։ Եւ իբրեւ լուայ զայս՝ դողդոջումն եւ սարսափումն զիս կալեալ յահէ յերկիւղէն եկելոյ. ի հարկէ լուայ աստուծայնոյ սքանչելի ձայնին որ ի հաւունն ասացեալ եղեւե. - եւ դիպողագոյնս է առ այս հրեշտակս զայնս ասել. քանզի բանականն յերիս այսոսիկ տեսանի, ի հրեշտակս, ի մարդիկ եւ ի դեւս. այլ ոչ ի հաւս կամ ի յայլ կենդանիս. - «Իսկ սահմանք վայրիցն ահաւորք եւ զգալիք միանգամայն եւ արտաքոյ զգալեաց. ի խնամոտ եւ ի զգուշացուցիչ աներեւութականացն պահպանեալ ըստ օրինակի ցանկոյ ամրագունի, որ ունիցի արմատս ինչ ինքնաբոյսս եւ սակաւախնամս, որ արտաքոյ պարսպեալ բուրաստանին արքունի կացցէ։ Այսպիսիք իմն ինձ թուեցեալ համարեցան այնոքիկ վայրք. այլոց որպէս կամք իցենե։ Եւ մեք զայլս ի բանիցն առասպելականաց եւ որ անպատճառ սոյն է ասացեալ ըստ նոցայցն արժանաբանութեանց առ ի յեղծումն առցուք. զոր աւանդեցին խաւարայած արեւելականքն, Զրադաշտ եւ Մանիթոպ իւրեանց հաւանելոցն, որք ասեն զՀեփեստեայ գողանալ զհուրն յաստուծոյն, մասն ինչ մարդկան շնորհել եւ զյոլովն ինքեան ունել, եւ զՀեփեստես ասեն կաղ յերկոցունց ոտիցն, եւ կայծակնավարս ունի ի ձեռնն աքցանս եւ կռանս, եւ նստեալ դարբնէ մարդկան։ Արդ եթէ զկէսն Որմզդի գողացաւ կաղն, եւ նա ոչ գիտաց, զիա՞րդ իցէ աստուած կիսակտուրն եւ ի կաղէն գողացեալն։ Դարձեալ զի երկիրպագէ հրոյ, եւ ոչ արեգական որ է Հեփեստոս, մասն աստուծոյ ասելով, զիա՞րդ իցէ, զի գողն եւ ապիկարն իբրեւ զաստուած երկրպագիցի։ Այլ եւ զհուրն զիա՞րդ մասն աստուծոյ ոչ ամաչեն ասել, որ ի բախմանէ քարի եւ երկաթոյ կայծակունք արտաթափին, այլ եւ ի փայտից ընդ միմեանս յիրար շփելոյ, որպէս եւ անուոյ բնաւորեցաւ լինել, որ ի սաստիկ շրջագայութենէ սայլիցն բազում անգամ եւ առեղք փայտիցն վառմամբ հրոյ հրդեհին։ Նա եւ ջուր մաքուր յապակի զուտ եւ վճիտ արկեալ, ի տապ արեգականն դնելով, եւ զնիւթ հրոյն առ ընթեր՝ ի շողոյ անտի արեւակէզ եղեալ տոչորի նիւթն։ Եւ արդ զի այսոքիկ այսպէս իցեն՝ ո՛րպիսի ինչ առ մոխրապաշտսն առ այնս իմանալի է, որոց դատաստանն ի բնէ ոչ դատարկանայ ըստ գրեցելումն, եւ կորուստն նոցա ոչ նիրհեսցէ։ Եւ թերեւս զանգիտութեան ոք ունիցի ասել զպատճառ. այլ աստուածայինն Պօղոս ճշմարտագոյնս զայսոսիկ յայտնէ ասելով՝ «ծանեան զԱստուած, եւ ոչ իբր զԱստուած փառաւորեցին կամ գոհացան. այլ նանրացան ի խորհուրդս իւրեանց, եւ խաւարեցան անմտութեամբ սիրտք նոցա. զանձինս առ իմաստունս ունէին յիմարեցան. եւ փոխեցին զփառս անեղծին Աստուծոյ ի նմանութիւն գոյիցս եղծանելեացսե։ Եւ զյաճախութիւն ամբաստանութեանն ունի բողոք, թէ նախ զբնութեան օրէնս անարգեալ, եւ յերեսացն Աստուծոյ անկեալք եղեն։ Ուստի պարտ իսկ էր նախ զանձանց եւ եթ գիտել, եւ ապա յերեւելեացս աստի զճարտարապետն սոցա իմանալ. «զի աներեւոյթքն աստուածայինք յարարածոց աստի, ասէ, իմացեալ տեսանին, այսինքն մշտնջենաւորութիւն եւ զօրութիւն եւ աստուածութիւն նորա, զի ոչ գտանիցին ամենեւին տալ պատասխանիե։ Եւ թէ ո՞րպէս գիտելի զայս. եւ արտաքնոցն ուշիմագոյնքն ասեն, եթէ ամենայն մարմին շարժուն՝ յայլմէ բնաւորեցաւ շարժիլ. քանզի ոչ եթէ մարմին ինքնաշարժ է, այլ հոգին է ինքնաշարժ. արդ տեսանեմք զերկնային մարմինն, զի կարգաւորաբար անդադար շարժութիւն ունի, այսինքն արեգակն եւ լուսինն եւ աստեղք եւ այլք նոյնպիսիք. եւ յայտ է թէ յայլմէ շարժի. եւ եթէ յայլմէ՝ ապա ուրեմն է՛ ոմն, որ շարժէ զերկնային մարմինն։ Եւ վասն զի մի եւ նոյն շարժումն է երկնի՝ յայտ է եթէ ի միոջէ ումեմնէ է եւ ոչ ի բազմաց. զի թէ ի բազմաց էր՝ այլայլակ եւ շփոթեալ լինէր ի բազմաց շարժումնն եւ ոչ կարգաւորաբար։ Եւ վասն զի մշտաշարժ է երկինն՝ յայտ է եթէ որ շարժէն զնա՝ անբաւ զօրութիւն ունի. զի թէ բովանդակ զօրութիւն ունէր՝ ոչ հանդուրժէր անդադար շարժել զերկնային մարմինն. ուստի յայտ է թէ եւ անմարմին է, զի մարմինն՝ բովանդակեալ զօրութիւն ունի, եւ ոչ կարէ հանապազ շարժել զերկին կարգաւորաբար. եւ յայսմանէ յայտ է թէ անեղ է. զի եղեալն՝ ի նիւթոյ եւ ի տեսակէ է, որ ի նիւթոյ է՝ ոչ է անմարմին, եւ ոչ անբաւ զօրութիւն ունի։ Իսկ նա անեղ է եւ անբաւ, եւ ոչ յումեքէ եղեալ. եւ որ անեղ՝ նոյն եւ անապական եւ որ անապական՝ նոյն եւ մշտնջենաւոր. իսկ մշտնջենաւորն՝ է անսկիզբն եւ անվախճան։ Ապա ուրեմն յայտ է ըստ ասացելոցս, եթէ որ շարժէ զերկնային մարմինն՝ մի է եւ անբաւ զօրութիւն ունի եւ անմարմին է եւ անեղ է եւ անապական, եւ ինքն ոչ յումեքէ, եւ այլք ամենեքեանք նովաւ. իսկ այսոքիկ ոչ այլ ումեք արարածոցս պատշաճին, բայց միայն միոյ Աստուծոյ, եւ նա է Արարիչ։ Եւ այսոքիկ իմաստնագոյն գիւտք. իսկ մեք աստուածեղէն գրոց հետեւեալք՝ ոչ յօտարաց աստի հաստատեմք զճշմարտութիւն, օ՛ն անդր. այլ ըստ օրինակի ասացելումն ի Տեառնէ Մովսէսիւ՝ առ ի յանդիմանութիւն արտաքնոցն, զճարպ մեռելոտւոյ տանել ի գործ ինչ արտաքին, այլ ոչ թէ ի կերակուր։