Պատմութիւն Տանն Արծրունեաց

Քանզի կանխագիտութեամբն իւրով ամենաթագաւորն Քրիստոս յառաջագոյն նկատեալ զերջանիկ մանուկն Գագիկ, անօթ ընտրութեան արժանի իւրոցն լինել շնորհաց, եւ գիտելով զնա թէ այսպիսի լինելոց է՝ ետ նմա հոգի զօրութեան եւ իմաստութեան. կատարելով ի վերայ նորա զասացեալն ի մարգարէէն, թէ «թագաւոր արդար կանգնէ զաշխարհե։ Որով եւ փրկեաց իսկ զՀայաստան աշխարհս ի ծանր ծանր աղետից, կուռ զկնի միմեանց եկելոց, եւ ի բազմախուռն պատերազմաց եղելոց ի նորայն դարս։ Որ եւ անդստին իսկ ի տղայական հասակէն արմատ բարութեան ի վեր երեւէր։ Ուստի եւ զարմանք մեծամեծք են ինձ ի վերայ մանկանն, զի ոչ պարգեւս կամ ինչս շնորհել ումեք ձեռնհաս էր, եւ ոչ իշխանական ինչ հրամանաւ հարկեցուցանել զոք կարէր. եւ տեարք եւ ազատք աշխարհին միշտ զնորայն սիրովն գային, զի իմաստութիւն ի շրթանց նորա բղխէր առաւել քան զոսկի ընտիր, եւ համեստութեան քաղցրութեանն, միանգամայն եւ քաջապէս արութեանն շնորհք ի վերայ նորա բացափայլեալ՝ զամենեցուն յուսով լնուին զսիրտս։

Ուրանօր արիաբար վառեալ, այն ինչ մինչդեռ չեւ եւս եղեալ էր ամաց ժե–ից՝ արկ ի միտս իւր զխորհուրդս առն պատերազմողի, սպանանել զԱպումրուան։ Եւ իբրեւ ժամ մի լինէր պարապոյ՝ առեալ ընդ իւր զխորհրդակիցս իւր եհաս ի վերայ նորա, եւ սրախողխող արարեալ զնա ի Վան աւանի յասպարիսին տեղւոջ՝ ընկեցիկ առնէ յոտս երիվարին. եւ հատեալ զգլուխն բարձեալ տանի յամրոցն Աշինոտ, ուր էրն Գուրգէն, նմանապէս եւ ի բերդն Կոտորոց ի ձորն Անձախոյ, յորում էրն Աշոտ, որք անյուսացեալ էին փրկութեան անձանց։ Եւ հանեալ զնոսա անտի՝ տայ զմատանի ի ձեռս Աշոտոյ եւ տիրեցուցանէ սեփհական ժառանգութեանն հանդերձ իշխանական ճոխութեամբ։

Սա, որպէս կարծեմ՝ թոյլ տալով Աստուծոյ առնու զվրէժ արեան հօր իւրոյ ի գլխոյ Ապումրուանայ։ Վասն զի եւ նա մի էր ի գործակցաց չարին, զոր վերագոյնն ասացաք, ուր եւ ստէպ ստէպ միշտ զսորայս ոչ դանդաղիմ դրուատել զշնորհս։ Յաղագս սորա հաւաստապէս եւ յոյժ ըղձալի է ինձ առնել բանից դեգերանս ի սմա եւ ի սորին գործս եւ գովեստս։ Քանզի սա ազգի նսեմացելոյ ջահ վառեալ եդեալ ի բարձրադիտակ անառիկ ամրոցի, շուրջանակի պարսպեալ զօրութեամբն Աստուծոյ՝ աննուաղ պահեցաւ ի չորեքծագեան սաստկագոյն հողմոց թշնամեաց ի սա հնչելոց. որ ոչ միայն աղօտացաւ, այլ եւ ի ձեռն պնդակազմ հաւատոյ ճօճ առեալ ցոլացեալ կիզեաց զթշնամիս տան հօր իւրոյ։

Սա աշտարակ բարձրաբերձ զօրաւոր վիմօք, կապարայօդ հիւսմամբ շարադրեալ իբրեւ զպարիսպ պղնձի, հաստահեղոյս բեւեռմամբ, անխրամատելի ի թշնամեաց, միանգամայն եւ իբրեւ զսիւն երկաթի, ի մէջ հարուստ խարսխաց, աստուածայոյս եւ անհաս զօրութեամբ, կանգնեալ ի բարձր տէրութեանս Հայոց՝ տեղի ապաւինի, որ ի թշնամեաց ոք փախիցէ յերեսաց։ Սա սուսեր բանաւոր, երկնայնոցն հրացեալ զօրութեամբ, հատանօղ եւ ճառագայթարձակ փայլատակեալ ի վերայ գլխոց թշնամեաց, ահափետ արարեալ դադարեցուցանէ զխրոխտացեալսն ի վերայ եկեղեցւոյ եւ որ ինչ եկեղեցւոյ են կարգք։ Սա ի համբակ հասակէ տղայական տիոցն իբրեւ զկորիւն առիւծու յարուցեալ սիգաքայլ նազելի ճոխութեամբ, ամբարձեալ զբազուկս ի վերայ թիկանց թշնամեաց, խորասոյզ առնելով զդարանակալս ի շաւղաց ոտից իւրոց, եւ ահարկու ձայնին գոչման ի ձեռն հրեշտակաց եւ հրովարտակաց յինքն ձգեալ կորզէ զբազում գանձս եւ զմթերս յօտար ազգաց, տիրելով բերդից եւ գաւառաց նոցա առաւել քան զհարս իւր։

Եւ արդ քանզի չեւ եւս է ժամանակ գովասանութեան, այլ պատմութեան՝ առ նոյն անդր փութասցուք կարգ։

Իսկ իշխանն Աշոտ օժնդակեալ ի շնորհաց եւ ի բարձր բազկէ քաջի եւ արիացելոյ մանկանն Գագկայ՝ ըստ ասացելոյ իմաստնոյն, թէ «եղբայր յեղբօրէ օգնեալ եղիցի իբրեւ զքաղաք ամուրե՝ սկսաւ պայծառանալ օր ըստ օրէ յաթոռ հօր իւրոյ ամենաջողակ փառաւորութեամբ։ Զոր տեսեալ Սմբատայ թագաւորին Հայոց՝ առաքէ զեղբայր իւր զԴաւիթ եւ աղաչէ զիշխանն Աշոտ՝ մի մեկուսանալ ի նմանէ եւ մի ոխս պահել վասն ունելոյն զնա Գագկայ որդւոյ Վահանայ։

Զայս խնդրէ Սմբատ պարգեւս յԱշոտոյ քեռորդւոյ իւրոյ, ի կասկածի եղեալ, գուցէ գնասցէ Աշոտ միւսանգամ զհետ կոչողաց Ափշնի ըստ առաջնում նուագին, զոր վերագոյնն ասացաք։ Վասն զի բազում խոստումն պարգեւաց եւ դաշինս ուխտից առաջի Աշոտի Ափշին արկանէ. որում ոչ հաւանի Աշոտ, փոխադարձելով նմա վասն անփոյթ առնելոյ զնա յաւուրս բանտին։ Եւ երթեալ գնայ առ Սմբատ սիրով խաղաղութեամբ. ուստի եւ բազում փորձութիւնք անցին զմեօք վասն ոչ երթալոյ իշխանին առ ամիրայն Ափշին։

Իսկ Ափշնի ելեալ յերկիրս Հայոց անհուն զօրու եւ զինու՝ եւ գայ հասանէ ի վերայ Սմբատայ, եւ փախստական արարեալ մազապուր ընկենու յաշխարհն Վրաց։ Եւ անտի դարձեալ պաշարէ զբերդն Կարուց, եւ բացեալ զմթերեալ տունս գանձուց՝ առնու աւար բազում։

Յայնժամ Աշոտ իշխանն Վասպուրական ճանապարհ արարեալ ընդ գաւառն Բագրեւանդ՝ արագ յիւրն անցանէ աշխարհ։ Իսկ Սմբատ թագաւորն Հայոց հրեշտակ առաքեալ՝ աղաչէ ի խաղաղութիւն զԱփշին, եւ գրաւական տալով զորդին զանդրանիկ. եւ նորա առեալ դառնայ եւ դիմէ ի վերայ Աշոտոյ մեծաւ սպառնալեօք, ոխս պահեալ վասն զնորայն արհամարհելով կոչումն, եւ եկեալ հասանէ ի գաւառն Թոռնաւան յաւուրս ձմերայնոյ։

Իսկ իշխանն Աշոտ եղբարբք հանդերձ եւ ամենայն տիրակոյտ ազատագունդ զօրօքն խորհուրդ արարեալ ասեն, «աւուրք սաստկութեան են եւ գործ պատերազմի, ո՞վ գիտէ ո՛յր ուրուք յաղթութիւնն լինիցիե։ Եւ խնայեալ ի սուրբ եկեղեցիս եւ ի հաւատացեալս՝ ել գնաց առ Ափշին, գրաւ մահու զանձն եդեալ, ուր եւ սիրոյ մեղադրանօք ել եւ ելս առնելով՝ պատճառեն միմեանց զինչ հաճոյ է կամաց։ Եւ դարձուցեալ զիշխանն Աշոտ մեծաւ պատուով եւ բազում եւ երեւելի պարգեւօք. բայց քանզի կասկած ի սրտից երկոցունցն ոչ մեկնեցաւ՝ գրաւականս խնդրէ Ափշին. եւ նորա տուեալ զեղբայրն զԳագիկ, եւ զկնի է ամսոյ առաքէ զԳուրգէն զկրտսերն եւ դարձուցանէ զԳագիկ։

Իսկ ի գալ գարնայնոյն փախստեայ եղեալ Գուրգէն ի ձեռաց Ափշնի՝ գայ հասանէ առ եղբարս իւր ցրեալ զդաշինս սիրոյ. եւ նորա հետամուտ եղեալ ընդ քաղաքն Տփղիս, ոչ սակաւ հարստահարութիւն արարեալ գլխոյ Սմբատայ՝ առնու հարկս բազումս։ Եւ անտի յառաջ մատուցեալ գայ հասանէ մինչեւ յաւանն Վան յաշխարհն Վասպուրական անթիւ բազմութեամբ։ իսկ իշխանն Աշոտ եղբարբքն հանդերձ եւ ամենայն զօրօքն խոյս տուեալ ամրանայ ի ձորն Որսիրանից։

Յայնժամ Հասան որդի Վասակայ դենադարձի, զոր վերագոյնն ասացաք, այրն անօրէն, ժանտ եւ ապարասան, աւազակաց հայր, սպանողաց մայր եւ ամենայն անօրէնութեան ծնօղ, դարձեալ մոլեգնի հայրենի չարեօքն յաղթեալ, զխոստովանութիւնն հազիւ թէ պահեալ ամբողջ, ձեռն տայ յամիրայն Ափշին, եւ բազում վնասս կործանման ստանայ հաւատացելոց եւ սուրբ եկեղեցեաց. անձնամատն եղեալ դուռն բանայ չարեաց, դարանս մահաբեր գործէ սատանայի զգածեալ հնարիւք։

Իսկ ամիրային թողլով երկուս ոստիկանս ներքինիս բազում հեծելովք ի մեծն Վան եւ յՈստանն աւան, որոյ անուն ճանաչիւր առաջնոյն Սափի. եւ ինքն երթեալ ի գաւառն Աղբագ՝ դադարէ ի Յադամակերտն աւանի։ Եւ առաքէ զայր մի ներքինի, որում անուն էր Յիւսր զօրօք բազմօք, զի երթեալ պատերազմեսցէ ընդ իշխանին։ Եւ քանզի նոքա ամրացեալ էին ի դժուարս Կակենից գեաղջ՝ դառնայ ներքինին մեծաւ ամօթով, ոչ ինչ կարացեալ ստնանել նոցա վասն տեղւոյն ամրութեան եւ զօրացն քաջամարտիկ լինելոյ։

Իսկ ամիրայն այնուհետեւ անց գնաց յԱտրպատական մեծաւ փութով, մնալով երկոցունց ներքինեացն յերկոսին աւանսն, զոր վերագոյնն ասացաք։

Եւ ի գալ գարնանւոյն այր մի ներքինի զոր կարգեալ էր ի վերակացութիւն քաղաքին Պարտաւայ, զօրաժողով եղեալ ապստամբի յԱփշնէ. եւ անցեալ գնայ մինչեւ յերկիրն Շամայ։ Եւ զայն լուեալ ամիրայն՝ ակամայ կամօք կոչէ առ ինքն զարսն զորս թողեալ էր տեղապահս Վասպուրական աշխարհին, եւ ինքն աճապարեալ հասանէ ի քաղաքն Պարտաւ։ Անդ պատահեալ վրէժխնդրութեանն զոր ինչ արար չարիս ընդ Հայաստան աշխարհս, որում ոչ ներեալ Աստուծոյ՝ հարկանէ զնա չարաչար կեղով ի ձեռն հրեշտակի սրբոյ, որպէս երբեմն զՎաղէս կայսր ի ձեռն Քրիստոսի քաջ նահատակացն տեսլեամբ Թեկղեայ սրբոյ. զոր ընծայեաց մեզ հաւաստեաւ Բիւզանդն պատմօղ. ուր եւ անդէն իսկ երկուք յորդւոց իւրոց, եւս եւ բազումք ի զօրաց անտի չարամահ սատակեցան առաջի երեսաց նորա, որոց զկնի եւ ինքն չարաչար դառնութեամբ ընդունի զվախճան։ Յետ այսորիկ խաղաղանայ երկիրս Հայոց ի հինից չարահնար իսմայէլական ազգին։

Աստանօր յիշէ իշխանն Աշոտ զչարաբարոյ արբանեկութիւնն Հասանայ որդւոյ Վասակայ դենադարձի, զոր արար առ ամիրայն Ափշին։ Եւ արձակեալ զօր պաշարէ զբերդն Սեւան, զոր յափշտակեալ էր Գագկայ որդւոյ Վահանայ եւ տուեալ ի ձեռս Հասանայ, մինչդեռ ի կալանսն էր Աշոտ։ Եւ քանզի աւուրք ձմերանի էին, յորում ոչ գոյր հնար ձիական ասպարիսօք կատարել զհանդէս պատերազմաց՝ գունդ կազմեալ Հասանայ գնայ ի հետիոտս ճակատել ընդ զօրաց իշխանին որ էին ի գեօղն Պղուանս, ի գաւառին Լումբայ կոչեցեալ Փորակ։ Եւ հասեալ ի վերայ ի մէջ գիշերի կարծէր յաղթել, ոչ իմացեալ զիմաստնոյն՝ թէ ոչ յաջողեսցի մարդոյ յանիրաւութենէ։

Իսկ զօրութիւն վերին խնամոցն ի թիկունս հասեալ օգնականութեան զօրաց իշխանին, թէպէտ եւ նուազունք էին, եւ հարեալ սատակմամբ լքին զգիշերամարտ դասս անկարգ խրոսակին Հասանայ. ուստի եւ առ ի չժուժել ճիւաղեալ պրշակաց տան միոջ, զգոգ առեալ ձեղունն, լինելով նմա անզերծանելի ծուղակ՝ սուզեալ ընկենու զնա ի ձեռս արանց քաջանց. զի կատարեսցի ասացեալն ի մարգարէէն, թէ «զգուբն զոր փորեաց՝ անկցի ի խորխորատն զոր եւ գործեացե։ Եւ անդէն ձերբակալ արարեալ կրկին կապանօք քարշեն ի դուռն բերդին Սեւան կոչեցեալ. անդ վաղագոյնս աճապարեալ հասանէ ի ձեռն աւետաւոր հրեշտակաց եւ իշխանն Աշոտ եղբարբքն հանդերձ. եւ նստեալ շուրջանակի սակաւ աւուրս՝ ապա փորեցին զաչս Հասանայ եւ առին զամրոցն։

Աստ ի մէջ կացեալ բազմաջան լինի Գագիկ եղբայր իշխանին՝ թափել զՀասան ի պատուհասից խաւարմանն, եւ ոչ հասանի խնդրոյն. եւ Հասանայ զրկեալ ի զգալի լուսոյն՝ ոգւոցն բացան աչք. եւ իսկոյն կրօնաւորեալ կեայր սրբութեամբ մինչեւ ցօր վախճանի իւրոյ։

Բայց ամք իշխանութեանն Աշոտոյ ոչ խաղաղացան ըստ կամս իւր, երբեմն յեղբարց իւրոց եւ երբեմն յայլոց բազմաց։

Զայսով ժամանակաւ գայ հասանէ Սմբատ թագաւորն Հայոց ի գաւառն Ապահունիս, հարկս պահանջել ի գլխոց Հայսիկն կոչեցեալ ազգէ. եւ նոցա ի դիմի հարեալ զպատերազմի նշանակէն հանդէս։ Յայնժամ ի թիկունս օգնականութեան կոչէ զիշխանն Աշոտ թագաւորն Սմբատ. եւ նորա յիշեալ զգութ արեան հարազատութեանն՝ գայ հասանէ մեծաւ փութով. եւ ի խմբել պատերազմին՝ փախստական լինի Սմբատ զօրօքն հանդերձ յերեսաց այլազգեացն։ Աստ ի մէջ կացեալ Աշոտ իշխանն Վասպուրական սակաւ զօրօք, եւ բազում օգնականութեամբ բարձրելոյն պարտէ զթշնամիսն մեծաւ յաղթութեամբ, եւ ինքն դարձեալ երթայ ի քաղաքն Նախճաւան, զոր ընդ իւրումն կարգեալ էր իշխանութեամբ. եւ անկեալ յախտ հիւանդութեան մահու՝ փոխի յաշխարհէս ամաց իբրեւ իթ։