Պատմութիւն Տանն Արծրունեաց

Զոր օրինակ փոքր մի վերագոյնն պատմեցաք զծովային վիշապէն ըստ բարոյականի՝ նոյնպէս եւ այժմ դարձեալ արարից զյիշատակ սորա աղագաւ պատմութեանս խորհրդոյ։

Յորժամ անդնդական խորքն ազդ առնիցեն ներքին բնական կենդանեացն զհասանել ջերմութեանն, յորում ջեռացեալ ի հիւսիսային սառնամանեաց օդոյն շնչելոյ, ի խորսն զխաղացումն արարեալ լինին, եւ յորժամ զգան ջերմութեանն՝ զուարթանան զուարճանան, հրճուին կայտռելով ի վեր փքալով հասանել ի ջերմագոյն վայրսն, ի ջրշիղջսն ծովափնեայս ջանան հասանել, եւ առ ծովեզերբն զամառնային ժամանակն պարենաւորեալ առկայանան. եւ յաղագս անճոռնի եւ թանձր բլրաձեւ ծանրակիր մարմնոյ՝ եւ դժուարաշարժ զի վեր բերումնն առնեն։ Եւ է զի ի նուրբ եւ ի հուն տեղիս ջուրցն անկեալ՝ ի նմին խրեալ կան անշարժ, եւ դիւրաւ անկանիցի ի ձեռս որսորդաց. այլ ի շարժելն իւրում՝ ահ առնուն ամենայն լողակք եւ գազանք ծովայինք, որոյ եւ կերակուր նոյն լողակք եւ զեռունք այլովք կենդանեօք։ Եւ յորժամ դարձեալ պակասիցէ զօրութիւն ջերմ օդոյ հարաւային հողմոյն, եւ արեգակն ի վայր կոյս զընթացսն առնիցէ, եւ ձմեռնային եղանակն առ դուրս հասեալ կայցէ, եւ հիւսիսային օդն շնչեալ սաստկացուցանէ զզօրութիւն ցրտոյն, եւ հասեալ ի վերայ ծառոց ի բարձրաբերձ գագաթունսն տերեւաթափ առնիցէ եւ ընդարմացուցանէ զզօրութիւն արմատոյն՝ յայնժամ վիշապն նեղի, շտապի, տագնապի բռնութեամբ ուժոյ զօրութեանն, խաղայ իջանէ ի խորագոյն եւ ի ջերմային վայրս անդնդական խորոցն, ձմեռնանայ անդ, եւ որ ի նմա են կենդանիքն՝ զնոյն առ ի վերայ հասուցանէ եւ նոքօք զպէտս քաղցոյն վճարէ մինչ ի ժամանակս գարնանայինս։ Նոյնպէս բանայ, որպէս եւ այլ թռչունք եւ գազանք՝ բնաւորեալ բաժանեն զժամանակս տարւոյն յերկուս կամ յերիս ամարանոցս եւ ձմերանոցս ինքեանց կենաց պաճարին, զգարնանայինսն ի բարձրագոյն գագաթունսն լերանց եւ ի փապարս վիմաց եւ ի վերայ բարձրաբերձ ծառոց կենցաղավարին, ուր յաճախ շնչէ օդն հիւսիսային, եւ ձմեռնայինն խաղան գնան ի խորագոյն երկիր, ի ջերմագոյն վայրս ամրանան առանձնանան եւ միայն բնակեն ըստ ազգս իւրեանց։

Ըստ նմին օրինակի եւ զօրավարն Բուխայ, ի հասանել ամառնային ջերմութեանն, իբրեւ ի խորոց անդնդոց ի վեր մղեալ զինքն, ելեալ յերեսաց արքայի բազում եւ ծանր զօրու՝ եհաս ի վերայ երկրիս ի կողմն հիւսիսոյ ի մուտս Հայաստան աշխարհիս. եւ ի շարժելն նորա ահ կալաւ զբոլոր աշխարհս եւ աշխարհակալս. յորոց վերայ հասեալ եկուլ վիշապաբար զորս եւ կարաց ի դիմի հարկանել։ Եւ զոր օրինակ զնա վիշապ առակեցաք յաղագս սաստիկ ուժոյ զօրութեան ձեռին նորա, ի ծովէ ելեալ, այսինքն յերկրէ եւ յանդնդական խորոց, ի թագաւորաբնակ քաղաքէն՝ նոյնպէս եւ զայլս յիշխանական պետութենէ փոքրագոյն կէտս եւ լողակս մանունս իմանալի է. զի ոչ ոք զօրեաց կալ ընդդէմ նորա։ Եւ ոչ անվկայ բանս, որպէս վերագոյնն գրեալ է մեր զդերահատուցականս սորա, վկայութեամբ մարգարէական տառիցն, որպէս եւ ի պատահմանէ իրացն ճարտար գիտեն՝ որք են ի ժամանակս յայսոսիկ մնացեալ յայն ժամու անդ հանդիպելոցն։

Իսկ անօրէն զօրավարն իբրեւ արար եւ կատարեաց զամենայն կամս չարութեանն ի վերայ աշխարհիս Վասպուրական կոչեցեալ՝ եւ գնաց եմուտ ի ջերմագոյն տեղիս ի քաղաքն Դուին ձմերել անդ. եւ արձակեաց զզօրսն իւրաքանչիւր զօրագլխօք եկելոց առ նա յամենայն ազգաց յաշխարհէս Հայոց՝ երթալ ձմերել յիւրաքանչիւր տեղիս բնակութեանց, հրաման տուեալ ամենեցուն, զի իբրեւ մերձ լինիցի գարնանային ժամանակն՝ փութով առանց յապաղանաց առ նա հասանիցեն ամենայն պատրաստութեամբ։ Եւ եղեւ ի մտանելն նորա ի քաղաքն, ունելով ընդ իւր կապեալս բազումս եւ գերեալս, որոց ոչ գոյր թիւ. զորս վաճառակուր արարեալ յօտար ազգս, վարել ի ծառայութիւն, գնալ հեռանալ մերժել ի տանց հայրենի ժառանգութենէ իւրեանց։ Նոյնժամայն իբրեւ կատարեաց զամենայն կամս չարութեանն իւրոյ ի վերայ սրբոյ եկեղեցւոյ եւ կործանեաց կորոյս զբազումս ի գնդէն քրիստոնէից եւ զորդիս լուսոյ արար որդիս խաւարի եւ զժառանգս Աստուծոյ արար բաժին սատանայի եւ զժառանգակիցսն Քրիստոսի արար ժառանգակից դիւաց եւ զբնակիչս արքայութեան արար բնակիչս յաւիտենական հրոյն՝ կարծեաց համանգամայն զբոլոր պաշտօնեայս Քրիստոսի ի բաց վճարել ի հաւատարիմ երկրպագութենէ ճշմարտին Աստուծոյ տեառն մերոյ Յիսուսի Քրիստոսի. եւ կայր յօրացեալ բարձրամտեալ լցեալ խարդախութեամբ։ Եւ հրամայեաց ածել առաջի զոմանս յերանելի արանց յազատ տանէ, եւ զայլս որք ի բնիկ հեծելազանց, ըստ ազգս եւ ըստ տոհմս աշխարհաց, որք ոչ առին յանձն միաբանել ընդ գունդս ուրացողացն. եւ կարծէր յայնժամ ի ձեռն խոշտանգանաց դիւրաւ արկանել զնոսա ի հաղբս կորուսելոցն եւ մոլորելոցն ի հաւատէն Քրիստոսի։ Ոչ ամենեւին գոնէ փոքր մի խոտորեցան ի բանս նորա եւ ոչ առին յանձն ի պատրել մեծութիւն ընչից եւ ոչ անսացին հնազանդել փառաց աշխարհական ցանկութեանց, զի գիտացին եւ ծանեան, թէ ունայնութիւն եւ ստութիւն են կեանք աշխարհիս եւ երազ դիւրամոռաց եւ ստուեր երագահոս, եւ յաւիտենական եւ անսպառ եւ անվախճան են կեանքն եւ պարգեւքն, զոր պատրաստեաց Աստուած սիրելեաց իւրոց եւ որք կան համբերութեամբ ի հաւատս ճշմարտութեանն. նոյնպէս եւ տանջանքն նմին նման յաւիտենականք եւ մշտնջենաւորք յանսպառ յաւիտեանս եւ յանմահ խոշտանգանս՝ պղծոցն եւ ուրացողացն ի սուրբ եւ յանբիծ հաւատոց քրիստոնեութեանն. եւ դաստիարակ առընթեր ունելով զբանն տէրունական, թէ «որ ուրասցի զիս առաջի մարդկան՝ ուրացայց եւ ես զնա առաջի Հօր իմոյե, եւ թէ «որ կամիցի կեցուցանել զանձն իւր՝ կորուսցէ զնա, եւ որ կորոյս զանձն իւր վասն իմ՝ գտցէ զնաե, եւ թէ «զի՞նչ օգուտ իցէ մարդոյ, եթէ զաշխարհս ամենայն շահեսցի եւ զանձն իւր տուժեսցէ, կամ զի՞նչ տացէ մարդ փրկանս ընդ անձին իւրոյ. զի եկն որդի մարդոյ խնդրել եւ կեցուցանել զկորուսեալնե, եւ որ այլ այսպիսիք զմտաւ ածեալ, որ գրեալ է ի սուրբ Աւետարանն, եւ լի ծաղու եւ կատականօք այպն արարեալ՝ արհամարհանօք անարգեցին զբռնաւորն, իբրեւ զմանուկ մի անպիտան, կամ զծեր զառանցեալ եւ խելագարեալ, որ ոչ ըստ իւրոց կամաց զոր ինչ ախորժիցէ խօսիցի։

Իսկ իբրեւ գիտաց բռնաւորն, եթէ չելին ի գլուխ կարծիքն զոր ի վերայ սրբոցն խորհեցաւ, որպէս գրեալ է, «կարծողն եւ արհամարհողն այր ամբարտաւան է եւ ոչ ինչ վճարեսցէե՝ նոյնժամայն առ յոյժ ամբարտաւանութեանն եւ սաստիկ բարկութեանն եւ անհուն սրտմտութեանն եւ առանց բուժելի կատաղութեանն, յապուշ միտքն կրթեալ իբրեւ զարբեալ զանզգայ արբեցութեամբ՝ եւ ոչ առ փոքր մի ինչ ներեաց կամ անսաց տալ տեղի պատասխանոյ, այլ հրամայեաց դահճացն տալ ի վերայ նոցա զվճիռ մահու, փութով զրաւ առնել նոցա ի սատակումն սրոյ։ Նոցա ելեալ արտաքս յատենէն մեծաւ խնդութեամբ, եւ յոյժ զուարճացեալք փութային ելանել ի մարմնոյ աստի եւ մտանել առ Աստուած, եւ ցնծային հրճուէին կայտռելով, բերկրեալ եւ ուրախացեալ սրտիւ, անտրտում խնդութեամբ դիմեցին ի տեղի սպանմանն, իբրեւ ի հարսանիս երիտասարդական ամուսնութեանն, ուրախ լինել որպէս փեսայ առ հարսին. եւ մերկացեալք ի մէջ ամբոխին որ փութացան տեսանել զնահատակութիւն սրբոցն՝ ի բաց ընկեցին զհանդերձս ծածկոյթս ապականագործ հնութեան մեղացն, եւ փոխանակ զգեստու հարսանեաց զգեստ մկրտութեանն ծանուցեալ ցուցին, զոր ջրով եւ Հոգւովն Սրբով զգեցեալ էին, եւ փոխանակ ծաղկեալ պատմուճանի գունագոյն երանգ երանգ անկուածոցն՝ զսուրբ եւ զվարդագոյն կարմրատեսիլ արիւնն իւրեանց ի վերայ սուրբ մարմնոյն, եւ փոխանակ ոսկեհուռ թագակապ զարդու պսակացն՝ զերկրպագութիւնն Քրիստոսի. եւ զնշան փրկական Խաչին ի վերայ գլխոցն դրօշմէին, եւ փոխանակ մանեկաց՝ զսուրն փայլեալ ի պարանոցսն ընդունէին։

Եւ եղեւ իբրեւ հասին ի տեղի կատարմանն ասպարիսի նահատակութեանն՝ ծունր եդեալ կային յաղօթս, զի անսայթաք եւ աներկբայ հաստատուն հաւատով ընկալցին զվճիռ մարտիրոսական, համբերութեամբ բազմաւ եւ գոհացողական օրհնութեամբ. եւ դահճացն հանեալ զսուսերն՝ դիմեցին ի վերայ նոցա իբրեւ զգազանս արիւնարբուս, եւ ծեծէին սրովն, իբրեւ ոք զի հատանիցէ փայտ ի մայրս անտառախիտս հարեալ կացնաւ, եւ յանխնայ անողորմ յօշէին անդամ անդամ։

Իսկ երանելիքն գոհացեալ զանպատում պարգեւաց Քրիստոսի, որ արժանի արար զնոսա մեռանել վասն անուան նորա եւ միաբան զաղաղակ բարձեալ ասէին, «Աստուած, յօգնել մեզ նայեաց, եւ Տէր, յընկերել մեզ փութա՛ե, եւ որ ի կարգին, «զի վասն քո մեռանիմք զօրհանապազ, համարեցաք որպէս զոչխար ի սպանումնե։ Եւ սոցա այսպէս նահատակեալ կատարեցան վկայութեամբ ի փառս Աստուծոյ, եւ զմարտիրոսական անուն ժառանգեցին ի Քրիստոս ի պատիւ ամենասուրբ Երրորդութեանն։ Սոցա անուանք ճանաչին՝ Ատոմ Անձեւացի եւ Մլեահ Վարաժնունի եւ Գէորգ Բողկացի եւ Վասակ, եւ այլք բազումք, որոց անուանք գրեալ են յերկինս։ Բայց երանելիս այս Գէորգ, մինչ կայր ընդդէմ սրոյն եւ դահիճն ծեծէր իբրեւ զանզգայ ինչ, եւ ոչ փոքր մի գիծ կարացեալ հարկանել ի մարմին սրբոյն զխոցումն սրոյն՝ դարձաւ ի դահիճն կոյս պատճառաւ աղաչելութեան՝ տեսանել, թէ ընդէ՞ր ոչ հատանիցէ սուսերն, եւ առեալ ի ձեռանէ նորա զսուսերն՝ հայեցաւ յայսկոյս յայնկոյս եւ ասէ, «ո¯վ անարի վատ արանց եւ կանացի այր, թշուառական զինուոր, շուն անպիտան տեառն իւրոյե, եւ հարեալ զպարանոց դահճին՝ ի բաց առ զգլուխ նորա։ Եւ զարմանք կալան զամենայն բազմութիւնն ի վերայ պնդութեան սրտին եւ զօրութեան ուժոյն եւ քաջութեան նահատակութեանն, զոր գործեաց երանելին Գէորգ. եւ բազմութեան քրիստոնէիցն, որ էին ի տեղւոջն յայնմիկ՝ գոհացեալ միաբան ետուն փառս Աստուծոյ, որ զօրացոյց զսուրբսն եւ արար յամօթ զսատանայ հանդերձ գործակցովքն իւրեանց։

Յայնժամ հրամայեաց զօրավարն քարշել զմարմինս սրբոցն արտաքոյ քաղաքին, լինել կերակուր շանց եւ թռչնոց երկնից. եւ կացեալ զաւուրս բազումս անթաղ՝ եւ ոչ ինչ ամենեւին արատեցան մարմինք սրբոցն, եւ ոչ գոյր հոտ ժախու ի վերայ նոցա։ Զորս առեալ քրիստոնէից զպատուական մարմինս նոցա՝ ծածկեցին փառաւորապէս թաղմամբ, ամ ըստ ամէ տօնիւք զօր կատարմանն յիշատակել, որք են արք թուով է։ Եւ կատարեցան սուրբ վկայքն յբ թուականին։