Պատմութիւն Տանն Արծրունեաց

Յամի ութերորդի Մուրկայ Յունաց թագաւորի, թագաւորն Պարսից Որմզդ որ ի տանէ Սասանայ՝ սպանաւ յիւրոց հաւատարմաց, եւ որդի նորա Խոսրով մանկագոյն տիովք մնացեալ՝ առնու զթագաւորութիւն։ Վահրամ ոմն Մեհրեւանդակ, որ էր իշխան կողմանցն արեւելից, այր հզօր զօրութեամբ՝ քաջութեամբ իւրով եհար զզօրս Թետալացւոց, եւ բռնութեամբ կալեալ զԲախլ եւ զամենայն երկիրն Քուշանաց, մինչեւ յայնկոյս գետոյն մեծի որ կոչի Վահռօտ. սա եւ զթագաւորութիւնն Պարսից յինքն կորզեաց, եւ որդի Որմզդի Խոսրով գնաց փախստական առ Մուրիկ թագաւորն Յունաց՝ զոր առեալ քեռիք նորա Վնդով եւ Վստամ գնացին փախստական ի դուռն կայսերական։ Առաքեցին առ Մուրիկ թագաւորն արս ճոխս մեծամեծ ընծայիւք եւ պատարագօք եւ թուղթ գրեալ ի բերանոյ Խոսրովայ զայս ինչ.

«Թագաւոր մեծ, իշխան ծովու եւ ցամաքի, տո՛ւր ինձ զօր յօգնականութիւն եւ հաստատեա՛ զիս ի տեղի թագաւորութեան հարց իմոց, զի թէ կարացից հարկանել զթշնամին իմ եւ կանգնել զթագաւորութիւնն իմ՝ եւ եղէց քեզ որդի հնազանդութեան եւ տաց քեզ զկողմանս Ասորոց եւ զամենայն Արեւաստան մինչեւ զՄծուին քաղաք, եւ ի յերկրէ Հայոց՝ զաշխարհ տանուտերական իշխանութեանն մինչեւ յԱյրարատ եւ ընդ Դուին քաղաք եւ յեզր ծովուն Բզնունեաց եւ ցԱռեստն աւան, եւ զմեծ մասն աշխարհին Վրաց մինչեւ ցՏփղիս քաղաք. եւ կալցուք ուխտ խաղաղութեան ի մէջ մեր եւ որդւոց մերոց յետ մեր թագաւորելոյե։

Եւ կայսր Մուրիկ հաւանեալ նմա՝ յղէր առ նա զՓիլիպիկոս փեսայ իւր. եւ տայր տանել նմա գիր ընդունելութեան, եւ առնոյր ի նմանէ երդումն։ Եւ տայր նմա զօր կայսերական յօգնականութիւն, եւ զՅովհան պատրիկ ի Հայոց կողմանէ, եւ զՆերսէս ստրատեղատ յԱսիւրոց, եւ զՄուշեղ այր քաջամարտիկ եւ հզոր զօրութեամբ, եւ զամենայն զօրս Յունաց եւ Հայոց, Վրաց եւ Աղուանից, գունդ անթիւ բազմութեամբ եկեալ ի կողմանս Ատրպատականի ի Վառարատ գաւառի։

Գրէ եւ Վահրամ առ Մուշեղ եւ այլ զօրագլուխսն այսպէս.

«Ես այսպէս կարծէի, թէ յորժամ ես ընդ թշնամիս ձեր մարտնչիմ՝ դուք յայդմ կողմանէ օգնական ինձ լինիցիք, եւ միաբանութեամբ բարձցուք ի միջոյ զտիեզերական պատուհասն, զտունդ Սասանայ։ Դուք աւադիկ ժողովեալ գայք ի վերայ իմ պատերազմաւ. այլ ես ոչ երկեայց ի ժողովելոց երիցանցդ Հռոմայեցւոց, որ գումարեալ գան ի վերայ իմ։

Բայց դուք, Հայք, տարաժամ ցուցանէք զտիրասիրութիւն. ո՞չ ապաքէն տունդ Սասանայ եբարձ զերկիր ձեր զտերութիւնդ, եւ դուք դիմեալ գայք ի վերայ իմ։ Բայց ապա հաճոյ թուիցի ձեզ՝ ի բաց կալ ի դոցանէ եւ միաբանել ընդ իս. զի թէ ես յաղթեցից՝ երդուեալ ի մեծ աստուածն Որմազդ եւ յարեգակն եւ ի լուսին եւ ի հուր եւ ի ջուր եւ ի Միհր եւ յամենայն աստուածս՝ զի ձեզ տուեալ լիցի թագաւորութիւն Հայոց. եւ զոր կամիջիք՝ արասջիք ձեզ թագաւոր, եւ յԱսորոց կողմանէ զԱսորեստան եւ զՄծուին եւ զՆուշիրական մինչեւ ցսահմանս Տաճկաց, եւ ես մի՛ իշխեցից քան զԱրասխ անցանել յայդկոյս։ Եւ զգանձդ Արեաց թագաւորութեան այնչափ արձակեցից՝ մինչեւ շատ լիցի ասել ձեզ, եւ բազմութիւն զօրաց՝ որքան եւ պիտոյ իցէ ձեզ, մինչեւ ձեր թագաւորութիւնն հաստատեսցիե։ Եւ ըստ կարգի օրինաց իւրեանց երդուեալ, եւ աղ ծրարեալ հրովարտակին ետ տանել. եւ նոցա առեալ եւ ընթերցեալ՝ ոչ արարին բանիցն պատասխանի։

Գրէ դարձեալ թուղթս երկրորդս եւ ասէ. «Գրեցի ձեզ, ի բաց կալ յայդմանէ, ուրեմն ոչ կամեցարուք լսել, ես զձեզ ապաշաւեմ, ասէ։ Քանզի վաղիւ առաւօտուն ցուցանել ձեզ փիղս վառեալս, եւ ի վերայ հզօր սպառազէնս ի քաջաց, որ տեղասցեն ի վերայ ձեր նետս երկաթեղէնս եւ շուառունս մուխս պաղաւատիկք սլաքովք եւ հաստաձիգք աղեղանց եւ կռուփք բազմադիմիք՝ որչափ Խոսրովայ եւ ձեզ պիտոյ իցէե։

Գրէ պատասխանի Մուշեղ նմա այսպէս. «Զբանս քո լուեալ՝ ասեմ, եթէ յԱստուծոյ է թագաւորութիւն եւ ում կամի տացէ. բայց դու պարտիս յանձն քո ապաշաւել քան թէ ի մեզ. զի տեսանեմ զքեզ այր պռոտաբան, զի յանձն քո խրախուսես եւ ոչ յԱստուած, ի բազմութիւն զօրաց եւ ի փղաց զօրութիւն. այլ ես ասեմ քեզ, եթէ Տէր կամեսցի՝ վաղիւ պատելոց է զքեզ պատերազմ քաջաց. եւ ճեթեսցեն ի վերայ քո իբրեւ զամպս երկնից եւ բռնալիր նիզակօք անցանիցեն ընդ մէջ բազմութեան քո իբրեւ զփայլատակունս հրոյ շանթից։ Քանզի թէ Աստուած կամեսցի՝ տանելոց է սաստկութիւն հողմոյ զզօրութիւն քո իբրեւ զփոշիե։ Էին անդ Վնդայ եւ Վստամ եւ զօրք պարսիկք իբրեւ ըռ հեծեալ, թող զզօրս Յունաց եւ Հայոց։ Եւ ի վաղիւ անդր մինչդեռ արեւն ընդ ծայրս հարկանէր՝ կարգեցաւ պատերազմ սաստիկ, ճակատ առ ճակատ ուժգին խումբ եւ անհնարին խառնուրդ. եւ մարտուցեալ ընդ միմեանս յայգուէ մինչեւ ընդ երեկս քաջապէս՝ եւ յոգնեցան երկոքեան կողմանքն ի մեծ պատերազմին. եւ այնչափ սաստիկ լինէր կոտորածն՝ մինչ զի սաստկութիւն վտակաց արեանն խաղացեալ ոռոգանէր զերկիրն ամենոյն։ Եւ ոչ կարացեալ ունել զդէմ զօրն Վահրամայ՝ փախստական լինէր առաջի զօրացն Յունաց. եւ նոցա հետամուտ եղեալ մինչեւ ի մութ երեկոյին, լցին դիակամբք զերկիրն. եւ զբազումս ձերբակալ արարեալ ածին առ Խոսրով, եւ զօրացաւ յաւուր յայնմիկ յաղթութիւն Խոսրովայ։ Եւ Վահրամ գնաց փախստական եւ անկաւ ի Բախղ Շախստան. որ եւ յետոյ իսկ սպանաւ ի հրամանէ Խոսրովայ։

Եւ հաստատեցաւ Խոսրով յաթոռ թագաւորութեան, եւ զխոստացեալսն կայսեր՝ կատարեաց. ետ նմա զԱրեւաստան զամենայն մինչեւ ցՄծուին, եւ զերկիրն Հայոց մինչեւ ցգետն Հուրաստան, եւ զգաւառն Կոտայից մինչեւ յաւանն Գառնի յեզր ծովուն Բզնունեաց եւ մինչեւ յԱռեստն աւան եւ զԿոգովիտ գաւառ մինչեւ զՀացիւն եւ ցՄակու։ Եւ էր սէր դաշնաւորութեան մեծի ի մէջ երկոցունց թագաւորացն Պարսից եւ Յունաց։

Եւ եղեւ յամի չորեքտասաներորդի Խոսրովայ արքայի, ի քսաներորդ ամի Մուրկայ թագաւորութեանն՝ ապստամբեցան ի կայսերէ զօրքն Յունաց, որք ի Թրակացւոց կողմանէն, եւ նստուցին իւրեանց թագաւոր այր զոմն անուն Փոկաս կոչեցեալ. եւ գնացեալ միաբանութեամբ ի Կոստանդնուպօլիս՝ սպանին զՄուրիկ թագաւոր եւ նստուցին զՓոկաս յաթոռ թագաւորութեան։

Իբրեւ լուաւ Խոսրով արքայ զլուր համբաւոյն այնորիկ՝ շարժեցաւ ի բարկութիւն մեծ, լինել վրէժխնդիր արեանն Մուրկայ։ Եւ ժողովեալ զբազմութիւն զօրաց իւրոց՝ առնէր վնասս մեծամեծս եւ սաստիկս ի բաժնին Յունաց։ Իբրեւ լցան ամք ը Փոկայ՝ սպանաւ եւ նա Հայրակղէ, որ դաւեալ նմա՝ էառ զթագաւորութիւն նորա։ Եւ առաքեաց հրեշտակս մեծապէս գանձիւք եւ հրովարտակօք առ առքայ Խոսրով, խնդրել ի նմանէ զխաղաղութիւն մեծաւ թախանձանօք, ասէ. «զվրէժ արեանն Մուրկայ առի ի թշնամոյ նորա, արդ կա՛մ եղիցի քեզ առնել ընդ իս զխաղաղութիւն եւ արգելուլ զսուր քո յերկրէ իմմէե։ Որում ոչ կամեցեալ լսել Խոսրովայ՝ ասէ. «իմ է թագաւորութիւնն այն, եւ ես զորդին Մուրկայ նստուցի թագաւոր, եւ նա երթեալ առանց մեր հրամանի թագաւորեաց, եւ զմեր գանձս մեզ ընծայ մատուցանէ, ոչ գիտելով եթէ համարս խնդրեցից զանձիս այսմիկ, եւ ոչ դադարեցից մինչեւ առից զնա ի բուռն իմե։ Եւ առեալ զգանձսն՝ հրամայեաց սպանանել զընծայաբերսն, եւ բանիցն Հայրակղի ոչ արար պատասխանի, այլ առնէր վնասս սաստիկս ի կողմանս կողմանս, աւարառութիւն եւ գերութիւն եւ սուր. եւ զօրք Պարսից որք էին ի կողմանս Պաղեստինացւոց, եւ զօրավար նոցա անուանեալ Ռազմայուզան որ է Խոռեամ՝ խօսէր ընդ Երուսաղէմի զխաղաղութիւն. քանզի էին հնազանդեալք յառաջագոյն ընդ թագաւորութեամբն Յունաց, եւ սպանեալ զոստիկանն Պարսից, որ էր ի վերայ նոցա, եւ ինքեանք պատրաստեալ ի պատերազմ ընդդէմ Պարսից։ Յայնժամ ժողովեալ Խոռեմ Եռազմայուզան զզօրս իւր բանակեցաւ շուրջ զԵրուսաղէմաւ եւ պաշարեաց զնա, եւ պատերազմեցաւ ընդ Երուսաղէմի աւուրս ժթ, եւ փորեալ ի ներքոյ զհիմունսն՝ աւերեցին զպարիսպսն։ Եւ եղեւ յաւուրն ինն եւ տասներորդի, յամսեանն մարգաց, որ օր իը էր ամսոյն, յամի քսան եւ հինգերորդի թագաւորութեանն Խոսրովու, որ կոչէր Ապրուէզ, զկնի ժ աւուր անցանելոյ զատկին՝ առին զքաղաքն. եւ սուր ի գործ արարեալ գ աւուրս՝ սպառեցին զամենայն մարդ ի քաղաքին. եւ նստան ի ներքս ի քաղաքին իա օր. ապա ելեալ բանակեցան արտաքոյ քաղաքին, եւ զքաղաքն այրեցին հրով։ Եւ հրամայեցին համար առնել անկելոց դիակացն, գտաւ թիւ սպանելոցն ծեռ մարդ։ Կալան եւ զհայրապետն Զաքարիայ, եւ ի խնդիր անկեալ աստուածային սուրբ նշանին՝ սկսան զնոսա տանջել, մինչեւ զբազումս ի պաշտօնէիցն կառափեալ սատակեցին. ապա ցուցին զտեղին ուր ծածկեալն էր. զոր առեալ վարեցին ի գերութեան, եւ ոսկի եւ արծաթ անբաւ խաղացուցին ի դուռն թագաւորին։ Եւ վասն մնացելոցն որք ի քաղաքին եւ ի սահմանս նորա՝ ել հրաման յարքունուստ առնել ի վերայ նոցա ողորմութիւն, շինել զքաղաքն եւ հաստատել զամենեսին յիւրաքանչիւր կարգ։ Եւ անդէն վաղվաղակի կատարէին զհրաման արքունի. եւ կարգեցին երիցապետ զոմն ի վերայ քաղաքին որում անուն էր Մոդեստոս։ Եւ յետ այսորիկ գումարեցոյց զօրս բազումս Խոռէմ, եւ ել ի Քաղկեդոն եւ նստաւ յանդիման Բիւզանդայ, եւ խնդրէր անցանել եւ կործանել զքաղաքն թագաւորանիստ։ Իբրեւ ետես կայսր Հայրակղէս զչարիսն ամենայն, որ եկին հասին ի վերայ նորա՝ ակամայ կամեցեալ ցուցանել բարեկամութիւն՝ ել ընդ առաջ նոցա, մեծարել իբրեւ զվաստակեալս եւ զհիւրս, ընկալաւ զնոսա մեծամեծ ընծայիւք. եւ տայր զօրավարին եւ իշխանացն ամենեցուն պարգեւս մեծամեծս, եւ բաշխէր զօրացն ամենեցուն դահեկան ի խռոկս, եւ ճաշս եւ ընթրիսս ուրախութեան կազմէր ամենայն զօրացն մինչեւ է օր։ Ապա ելեալ ի նաւ՝ եկն ի մէջ ծովուն խօսել ընդ զօրավարին Պարսից. «զի՞նչ կամիք, ասէ, առնել, եւ վասն է՞ր եկիք ի տեղիս յայս. միթէ զծով իբրեւ զցամա՞ք համարիցիք, մարտնչել ի սմա ընդ մեզ. կարող է Աստուած, եթէ կամեսցի՝ ցամաքեցուցանել զծովս առաջի ձեր։ Բայց զգոյշ լերուք, մի՛ գուցէ ոչ հաճեսցի Աստուած, եւ խնդրեսցէ ի ձէնջ զվրէժ արեան կոտորածի աշխարհի։ Զի ոչ թէ վասն աստուածպաշտութեան ձերոյ կամ բարեգործութեան եւ սրբութեան արար Աստուած զայս այսպէս, այլ վասն մերոյ ամբարշտութեան ի Տէր. մեղք մեր արարին եւ ոչ քաջութիւն ձեր։ Բայց եւ զի՞նչ իսկ խնդրիցէ թագաւորն ձեր յինէն, որ ոչ առնէ զխաղաղութիւն, բառնա՞լ կամի զթագաւորութիւնս զայս։ Մի ջանասցի. քանզի յԱստուծոյ հաստատեալ է, եւ բառնալ զսա անհնար է, բայց թէ Աստուծոյ այնպէս հաճոյ իցէ՝ կամք Աստուծոյ կատարեսցին։ Եւ եթէ ասիցէ, եթէ այլ թագաւոր նստուցից՝ արասցէ զո եւ կամեսցի եւ արձակեսցէ եւ մեք ընդունիմք, ահաւասիկ է տեղի թագաւորութեանս։ Եւ եթէ զքէն արեանն Մուրկայ խնդրէ՝ զքէն արեանն Մուրկայ խնդրեաց Աստուած ի Փոկասայ ի ձեռն հօր իմոյ Հայրակղի. եւ եթէ երկիր խնդրիցէ՝ ահաւադիկ երկիրդ առաջի ձեր, եթէ կամիմք եւ եթէ ոչ կամիմք՝ եհան Աստուած ի մէնջ եւ ետ ի ձեռս ձեր։ Եւ եթէ քաղաքս խնդրիցէ՝ ահաւադիկ է քաղաքք մեծամեծք եւ պարսպաւորք. այլ գանձս խնդրիցէ՝ ասացի թէ տաց որչափ եւ ձեռն հասանիցէ. եւ ոչ կամեցաւ լսել, այլ տակաւին ծարաւի է արիւնարբութեան։ Մինչեւ յե՞րբ ոչ կամիցի յագենալ արեամբ. մի՞թէ ոչ կարէին Հոռոմք սպանանել զնա, եւ բառնալ զթագաւորութիւնն Պարսից ի ժամանակի, իբրեւ ետ Աստուած զսա ի ձեռս մեր. այլ արարին ի վերայ նորա ողորմութիւն։ Բայց արդ ես զնոյն բարիս խօսեցայց եւ խնդրեցից ի նմանէ հաշտութիւն եւ սէր, եւ ի ձէնջ խնդրեցից երիս ինչս, եւ լուարուք ինձ - ի բաց արարէք յաշխարհէ զսուր եւ զհուր եւ զգերութիւն, եւ յերիցդ օգուտ գտանէք. զի ոչ դուք նուազիցիք ի սովոյ, եւ ոչ հարկք արքունի կորնչիցին։ Եւ ես աւասիկ արձակեցից թագաւորին ձերում պատարագս եւ հրեշտակս հրովարտակօք, խնդրել ի նմանէ զխաղաղութիւն աշխարհի եւ ընդ իս հաշտութիւնե։ Եւ նոցա ընկալեալ զխնդիրսն՝ հաւանեցան առնել ըստ կամաց նորա, մինչեւ տեսցեն եթէ զի՛նչ պատասխանի եկեսցէ յարքայէն իւրեանց, եւ կամ զօրուն զի՛նչ հրամայեսցէ առնել։ Եւ զօրուն գնացեալ անտի ձմերեցին ի Սուրիա։

Իսկ թագաւորն Պարսից ընդունէր զպատարագսն բերեալս ի կայսերէն, եւ զհրեշտակսն անդրէն ոչ արձակեաց, եւ ոչ հրովարտակացն պատասխանի առնէր. այլ հրաման տայր զօրացն՝ նաւս կազմել եւ անցանել ի Կոստանդնուպօլիս։ Եւ եղեւ պատերազմ եւ նաւամարտութիւն սաստիկ ի մէջ ծովուն։ Եւ կորեան ի զօրացն Պարսից յաւուր յայնմիկ սպառազէնք հեծելոց դռ հանդերձ նաւօք իւրեանց։ Եւ տեսեալ զայնպիսի կորուստ՝ ոչ եւս համարձակեցան ի նոյն գործ, այլ տարածեալ կալան զերկիրն ամենայն։

Եւ յաւել գրգռել ի սիրտս իւր արքայ Խոսրով. զի Տէր խստացուցանէր զսիրտ նորա, զի կործանելոց էր զթագաւորութիւն նորա. գրէ հրովարտակ նախատանաց առ կայսր, որ ունէր օրինակ զայս.

«Աստուծոց պատուական եւ ամենայն թագաւորաց, տէր երկրի եւ ծովու, ծնունդ մեծին Արամազդայ Խոսրով թագաւոր. առ Հայրակղոս անմիտ եւ առ անպիտան ծառայ մեր։ Ոչ կամեցար կամօք տալ զանձն ի ծառայութիւն մեզ, այլ տէր եւ թագաւոր կոչես զքեզ. զգանձն արքունի որ իմ առ քեզ է՝ ծախես, եւ զայդ ոչ գիտես, եթէ վաղիւ համարս տալոց ես։ Զծառայս իմ պատրես, եւ զզօրս աւազակաց ժողովեալ՝ ոչ տաս ինձ հանգչել, այլ հանապազ պատրաստիս ինձ ի պատերազմ, եւ ասես վստահանալ յԱստուածն իմ։ Արդ ո՞ւր է Աստուածն այն, զոր դուդ ասես, վասն է՞ր ոչ փրկեաց զԿեսարիայ եւ զԱնտիոք եւ զՏարսոն եւ զԱմասիայ եւ զԵրուսաղէմ եւ զԱղէքսանդրիս եւ զԹեբայիտ եւ զայլ աշխարհս։ Մի՞թէ եւ այժմ ոչ գիտիցես, թէ զամենայն երկիր զծով եւ զցամաք ինձ հնազանդեցուցի. արդ զԿոստանդնուպօլի՞ս միայն ոչ կարիցեմ բերել։ Բայց արդ զամենայն յանցանս քո եւ զվնաս զոր արարեր թողում քեզ. արի առ զկին քո եւ զորդիս եւ եկ այսր. եւ տաց քեզ ագարակս, այգիս եւ ձիթենիս եւ սերմանս, զի վարեսցես եւ հնձեսցես, եւ մեք սիրով նայեսցուք ի քեզ։ Ապա թէ ոչ՝ մի խաբեսցէ զքեզ յոյսն սնոտի, զի Քրիստոսն այն, որ զանձն իւր ոչ կարաց ապրեցուցանել ի Հրէիցն, այլ կալան զնա եւ սպանին ի վերայ փայտի՝ իսկ արդ զքեզ զիա՞րդ կարէ ապրեցուցանել ի ձեռաց իմոց։ Զի թէ իջանիցես յանդունդս ծովու՝ ձգեցից զցանցս իմ եւ ըմբռնեցից զքեզ. եւ ապա տեսանիցես զիս այնպէս՝ որպէս դու ոչ կամիցիսե։

Եւ առեալ Հայրակղի զհրովարտակն՝ հրամայեաց ընթեռնուլ առաջի հայրապետին եւ ամենայն մեծամեծացն. եւ ապա մտին ի տունն Աստուծոյ, եւ տարածեալ զհրովարտակն առաջի սրբոյ սեղանոյն՝ անկան ի վերայ երեսաց իւրեանց յերկիր առաջի Տեառն եւ լացին դառնապէս, զի տեսցէ Տէր զնախատինսն զոր նախատեաց զնա թշնամին։

Եւ հաճոյ թուեցաւ Հայրակղի եւ ամենայն սինկղիտոսիցն՝ նստուցանել զորդին Հայրակղի յաթոռ թագաւորութեան, որ էր մանուկ փոքր. եւ ինքն հանդերձեալ կազմել գնալ ընդ արեւելս նաւել ի Քաղկեդոն։ Եւ զօր Պարսից արքային որ յաշխարհին՝ ոչ գիտացին. եւ Հայրակղի ժողովեալ զամենայն արեւելեայս իբրեւ ճիռ՝ դիմէ ի վերայ Խոսրովայ։ Եւ ճանապարհ արարեալ ընդ կողմն հիւսիսոյ՝ ել դէպուղի ի Կարնոյ քաղաք եւ անցանէ ի Շիրակ, եւ հասեալ ի Դուին՝ աւերէ զնա եւ զՆախճաւան եւ յՈրմի, եւ դիմեալ ի Գանձակն Ատրպատականի՝ բրէ զնա, աւերէ զԱհմատան եւ զՄայ, կործանէ զբագին հրատին մեծի, որում Վշնապն կոչեն, եւ լնուն զծովակն որ յանդիման հրատին՝ դիակամբք. զխօսուն եւ զանասուն, զայր եւ զկին եւ զմանուկ առ հասարակ մաշեցին ի սուր սուսերի։ Եւ արքայ Խոսրով զարհուրեալ պատրաստի ի փախուստ, քանզի զօրացաւ յաղթութիւնն Հայրակղի. եւ ամենայն ուրեք ուր եւ հանդիպէր զօրուն Պարսից՝ առ հասարակ սատակէր զամենեսեան, մինչ ոչ մնալոյ ապրեալ։

Զայս յառաջագոյն իմացեալ հին պատմագրին՝ յառաջատես զկործանումն նոցա յայտ առնէ. եւ զոր ասէն այսպիսի ինչ է. «վա¯յ քեզ, եղո¯ւկ դու, երկիրդ Պարսից, յորժամ բազմախուռն գունդք զօրացն Յունաց ի քեզ արշաւանս եդեալ՝ հասանիցեն եւ հարկանիցեն զքեզ ի սուր սուսերաց, եւ յառաթուր սմբակաց։ Վա¯յ քեզ, եղո¯ւկ դու, այր քաջ, արքայդ մեծանուն, յորժամ կարկառիցէ բարձրեալն զձեռն իւր ի կործանել զքեզ եւ ի խորտակել զգաւազան ամբարտաւանութեան քո։ Յայնժամ մերկասցի արեգակն զլոյս իւր ի քէն եւ զգեցուսցէ քեզ խաւար. յայնժամ ահագինս որոտալով ճայթիցէ ի վերայ քո երկինք, եւ լսիցէ հնչիւն եւ բոմբիւն եւ դղրդիւն յանդնդոց, ձայն որոտալոյ սմբակաց բազում ամբոխից երիվարաց եւ աղաղակ բազում սպառազինաց յարձակեսցին ի վերայ քո. յայնժամ ամօթալից աչօք տեսցես զբազմափառ զպայծառացեալ նշանս դրոշմացն բարձրացելոց։ Յայնժամ թանձրացեալ մթասցի, բալ եւ մառախուղ խաւար ի վերայ լերանց եւ դաշտաց քոց. յայնժամ կերիցէ սուր զպատերազմողս քո. ելցեն ի քեզ փայտահարք բազումք եւ կոտորեսցեն զմայրս քո մեծամեծս եւ զմատաղատունկս բարձունս. յայնժամ ելցէ հուր ի քէն ծնեալ. եւ կերիցէ զքեզ եւ զբազմութիւն ուստերաց եւ դստերաց քոց, ի քէն ակն ունելով զբորբոքումն։ Զի որովք բարձրացար եւ ամբարտաւանեցար՝ նոքիմբք խոնարհեսցիս եւ անկցիս։ Քակտեսցի եւ աւերեսցի պերճութիւն տաճարաց քոց, եւ ամենայն ուրեք անարգեսցի։ Եւ զոր ծնար եւ գգուեցերն՝ քեզէն կոչեսցես ի մահե։ Այս ամենայն վճարեցաւ Պարսից ի ձեռն յունական սրոյն։

Իսկ Խոսրովու կարծեալ արծարծեալ զզօրս իւր եւ որք ի դրանէն արքունի որ կոչին համհարցք եւ փուշտիպանք, եւ ամենայն արք ընտիրք տան թագաւորին ոյժ առեալ դարձեալ պատերազմել ընդ Հայրակղի։ Եւ նա գնաց ընդդէմ նոցա սաստիկ զօրութեամբ. եւ եղեւ բալ եւ մութ թանձրամած խաւարին ի վերայ երեսաց ամենայն երկրի. եւ ոչ գիտացին զօրն Պարսից զդարձն Հայրակղի ի վերայ նոցա՝ մինչեւ երթեալ խառնեցան եւ բախեցին զմիմեանս պատերազմօք։ Եւ անյպէս զօրացոյց Տէր զողորմութիւն իւր ի վերայ Հայրակղի յաւուր յայնմիկ՝ տալ ի ձեռս նորա զամենեսեան. եւ նոքա հարեալ սատակեցին զնոսա սրով սուսերի յանխնայ, սպանին եւ զզօրավարն ի պատերազմին, եւ զմնացեալ սակաւսն ի մէջ արարեալ շրջափակ տուեալ՝ կամէին զամենեսեան սատակել։ Եւ նոցա ձայն բարձեալ ողորմագին պաղատանօք առ Հայրակղոս, եթէ «աստուածասէր եւ բարերար տէր, արա ի վերայ մեր ողորմութիւն, թէպէտ եւ չեմք արժանի ողորմութեանե։ Յայնժամ Հայրակղոս հրամայեաց առնել ի վերայ նոցա ողորմութիւն։ Եւ թողին զնոսա արք իբրեւ դռ, վիրաւորք, բոկք եւ մերկք եւ հետեւակք։ Եւ ընդ առաւօտն հրամայեաց Հայրակղոս ասպատակս սփռել ի վերայ ամենայն երկրին, եւ հարկանել զամենայն երկիրն սրով սուսերի։

Եւ Խոսրով արքայ փախստական գնաց, եւ անցեալ զԴեկղաթաւ ի Վեհկաւատ՝ հրամայեաց զլար կամուրջացն կտրել. եւ Հայրակղի հասեալ բանակեցաւ առ դուրս Տիսպոն քաղաքի. եւ քանդեալ աւերեաց զամենայն ապարանս թագաւորին եւ այրեաց զնոսա հրով, եւ բազում գանձս մթերեալս յափշտակեաց անչափ աւարաւ գանձս ոսկոյ եւ արծաթոյ եւ հանդերձից, եւ անասուն բազում յոյժ, եւ բազմութիւն գերեաց իբրեւ զաւազ ծովու անթիւ։ Բայց տիկնայքն եւ հարճքն եւ ամենայն որդիքն արքայի եւ արքունի երիվարացն՝ էին անդէն ի Վեհկաւատ. եւ սկսաւ Խոսրով արքայ ժողովել զմնացեալ նախարարս զօրացն եւ զզօրն, որ զերծեալ էին ի պատերազմէն։ Եւ խօսէր ընդ նոսա սաստիկ եւ ահագին դատաստանօք եւ սպառնալեօք, թէ «ընդէ՞ր եւ դուք ոչ մեռարուք ի պատերազմին, քան թէ ելեալ փախստական գնացէք գալ առ իս եւ տալ համարձակութիւն ծառայի իմում ի յայսքան վնաս. մի՞թէ արդեօք զԽոսրով մեռեալ կարծէիքե։ Յայնժամ խորհուրդ միաբանութեան ի մէջ առեալ ամենեցուն նոցա ասեն. «թէպէտ եւ ի թշնամեացն ապրեցաք՝ սակայն ի ձեռաց դորա մեզ չիք ապրել. արդ եկայք իմասցուք ինչե։ Յայնժամ երդուեալ միաբանութեամբ գնացին ի գիշերի եւ անցին ընդ զոմ ի Վեհկաւատ եւ կալան անդ զտիկնայսն ամենայն եւ զհարճսն եւ զորդիսն արքայի, եւ զերիվարսն արքունական, որով եկեալ էր Խոսրով արքայ ի Տիսպոն՝ հանին գաղտաբար ի գիշերի, եւ արքայ Խոսրով ոչ միոյ իւիք չէր տեղեակ. եւ զորդի նորա Կաւատ նստուցին թագաւոր. եւ նա դիմեալ եկն ի վերայ նորա։ Եւ ոմն ընթացեալ ետ գոյժ վաղվաղակի Խոսրովու, թէ «ապստամբեցաւ ամենայն Արեաց երկիր ի քէն, եւ զորդի քո Կաւատ նստուցին թագաւոր, եւ ահաւադիկ դիմեալ գայ ի վերայ քոե։ Եւ ընդոստուցեալ Խոսրով ի յահէն եւ զարհուրեալ մեծաւ դողութեամբ՝ խնդրեաց իւր տեղի փախստեան, աղաղակեաց եւ ասէ՝ ձի՛, ձի՛, եւ մտեալ յասպաստանն՝ ոչ հանդիպեցան ձիոյ։ Յայնժամ արքայ Խոսրով յայլակերպս եղեալ գնաց եմուտ ի բուրաստանն արքունի, եւ երթեալ ի թաւ պուրակս բուրաստանացն, մտեալ ի ներքոյ թաւ թփոյ ծաղկոցն որ էր մուրտ բազում՝ ղուղեալ դադարեաց։ Եւ Կաւատ արքայ հրամայեաց խնդիր առնել. եւ երթեալ ի բուրաստանն՝ գտին զնա ի թաւի անդ ղուղեալ, կալան զնա եւ եկին ածին զնա ի դախղիճ անդր։ Հրաման ետ արքայ Կաւատ արկանել զնա ի տուն մի արքունական սենեկացն. եւ մտանէին առ նա արք ի նախարարացն, խօսէին դատաստանօք եւ նախատէին զնա, անարգէին եւ գնային։ Այս եղեւ զաւուրս ինչ. ապա անարգեաց զնա եւ Կաւատ արքայ, եհատ ի վերայ նորա դատաստան մահու, եւ հրամայէ արանց մտանել եւ սպանանել զնա. որք մտեալ քարտակատեցին զնա տապարօք ի սենեկի անդ եւ սպանին։ Հրամայեաց եւ զեղբարսն իւր սպանանել, որք ի միում ժամու սպանան արք խ, ամենեքեան ի չափ հասակի եկեալ։

Եւ Կաւատ արքայ հաստատեցաւ յաթոռ թագաւորութեան եւ արար խաղաղութիւն մեծ ընդ կայսեր եւ ընդ ամենայն երկիր իշխանութեան իւրոյ։ Ետ եւ կայսեր զամենայն զոր եւ կամեցաւ առնուլ. եւ մինչդեռ խորհէր արքայ Կաւատ վասն շինութեան աշխարհի եւ խաղաղութեան՝ եհաս նմա վախճան կենաց եւ մեռաւ, կեցեալ ամիսս զ։

Եւ յետ մահու նորա նստուցին թագաւոր զորդի նորին զԱրտաշիր, կարի տղայ մանուկ։ Յայնժամ Հայրակղէս գրէ առ Խոռեամ եւ ասէ. «Կաւատ թագաւորն ձեր վախճանեցաւ, եւ որդի նորա մանուկ տղայ է. բայց արդ ի քեզ հասեալ թագաւորութիւնդ, եւ ես քեզ տաց զնա, եւ եթէ զօր պիտոյ է յօգնականութիւն՝ արձակեցից որչափ կամիս. բայց արդ եկ ի կողմանցդ յայդցանէ, եկից եւ ես յԱսորեստան. եւ երդումն արարեալ ուխտ դիցուք ի մէջ մեր երկոցունց՝ խաղաղութեամբ ունել զթագաւորութիւնե։ Եւ հաւանեալ Խոռեմայ՝ եկն առ Հայրակղոս արքայ Յունաց, թողեալ ի նա զԵրուսաղէմ եւ զԿեսարիայ Պաղեստինացւոց եւ զամենայն կողմանս Անտիոքացոց եւ զամենայն քաղաքս գաւառացն այնոցիկ, եւ զՏարսոն Կիւլիկեցւոց եւ զմեծ մասն Հայոց եւ զամենայն զոր միանգամ կամեցաւ Հայրակղոս. եւ ուրախ եղեւ մեծապէս խնդութեամբ. եւ Հայրակղոս տայ նմա զթագաւորութիւնն եւ խոստանայ զօր որչափ եւ պիտոյ իցէ։ Եւ խնդրէ ի նմանէ խնդիրս, «առաջին, ասէ, զաստուածընկալ սուրբ նշանն, զոր գերեցեր յԵրուսաղէմէ՝ խնդիր արարեալ մեծաւ փութով այսրէն դարձուսցեսե։ Յայնժամ երդուաւ նմա Խոռեամ եւ ասէ. «հրամայեա՛ արձակել արս հաւատարիմս, եւ ես յորժամ հասից ի դուռն արքունի՝ ի նմին ժամու խնդիր արարից Խաչին, եւ գտեալ զնա տայց բերել առ քեզե։ Եւ արար նմա հաւատարմութիւն յոյժ գրով, եւ կնքեալ աղիւ ըստ սովորութեանն իւրեանց երդումն, եւ խնդրեաց ի նմանէ զօր ինչ սակաւ յերեւելի մարդկանէ, յորս ինքն վստահն էր։ Իսկ Խոռեմայ առեալ զզօրսն երթեալ ի թագաւորանիստն, հրաման տուեալ այլոց ոմանց՝ սպանին զտղայ թագաւորն զԱրտաշիր։ Յայնժամ արձակեաց Հայրակղոս արս հաւատարիմս առ Խոռէմ վասն աստուածընկալ սուրբ Խաչին. եւ նորա խնդիր արարեալ մեծաւ ստիպով, մինչեւ կարացին գտանել նովիմբ կազմածաւ, եւ ետ յարսն որք եկեալ էին. նոքա առեալ գնացին փութանակի. եւ ետ բերողացն Հայրակղոս ինչս բազումս եւ մեծարեալ արձակեաց պատուով։ Եւ գումարեալ Հայրակղի զամենայն զօրս իւր յորդոր եւ խնդալից սրտիւ, բազմութեամբ զօրաց ել ընդ առաջ սուրբ նշանին, ի պատիւ հրաշալի եւ երկնաւոր գանձուն, եւ տարեալ հասուցանէր ի սուրբ քաղաքն Երուսաղէմ։ Եւ ապա անտի ոչ սակաւ ինչ լինէր յաւուր յայնմիկ ձայն լալոյ, հեղումն արտասուաց յահագին բորբոքմանէ սրտից նոցա եւ գութ խանդաղատանաց թագաւորին եւ իշխանացն եւ զօրացն ամենեցուն եւ բնակչաց քաղաքին. եւ ոչ ոք կարէր երգել զօրհնութիւն սաղմոսացն եւ կամ լսել ի գթալից արտասուաց ժողովրդեանն միանգամայն եւ յայնչափ խնդութենէն։ Եւ կարգեալ հաստատեաց Հայրակղոս զսուրբ նշանն անդէն ի տեղւոջ իւրում ի սուրբ Գողգոթայ։ Եւ բաշխեաց ամենայն եկեղեցեացն եւ աղքատաց քաղաքին օրհնութիւն եւ գինս խնկոց, եւ ինքն գնաց ի Միջագետս Ասորոց, զի կալեալ հաստատեսցէ ինքեան զքաղաքսն եւ զսահմանսն ամենայն, որ առ Խոսրովաւ եւ առ Մուրկաւ հաստատեալ էր։ Եւ եկաց սուրբ Խաչն տէրունական յաստուածակերտ քաղաքին մինչեւ ցմիւսանգամ առածն Երուսաղէմի, որ յորդւոցն Իսմայէլի։

Եւ Խոռեմայ առեալ զթագաւորութիւնն՝ յաւուր միում զգեցեալ էր հանդերձ թագաւորական եւ հեծեալ յերիվար արքունի, եւ շրջէր ի մէջ ամենայն զօրացն իւրոց, ցուցանել զինքն եւ քաջալերել զզօրսն. եւ յանկարծակի ի թիկանց կողմանէ յարձակեալ ի վերայ նորա արանց՝ հարեալ սատակեցին զնա։

Ապա թագաւորեցուցին զԲորն զդուստրն Խոսրովայ, որ էր կին նորին, որում Բամբիշն կոչէին. եւ կարգեցին հրամանատար ի դրանն զԽոռոխ Որմզդ, որ եւ սպանաւ ի Բամբշանէն որ կոչէին Բոր։ Եւ կալաւ Բորն զթագաւորութիւնն ամս բ եւ մեռաւ։ Եւ յետ նորա ածին զԽոսրոյ ոմն տղայ մանուկ եւ նստուցին իւրեանց թագաւոր. եւ նա փութանակի վախճանեցաւ։ Ապա ոմանք թագաւորեցուցին զԱզարմիկ դուստր Խոսրովու, եւ զօրն Խոռեմայ թագաւորեցուցին զՈրմզդ ոմն ի Մծուին քաղաքի. եւ յայնմհետէ նուազեալ պատառեցաւ թագաւորութիւնն Պարսից։ Յետ այսր ամենայնի Յազկերտ թագաւորեաց ի Տիսպովն, եւ ունէր զթագաւորութիւնն երկիւղիւ, եւ ոչ հրամանատու այլ անձնապահ։ Որ եւ ի սա հասեալ՝ վախճան եղեւ թագաւորութեանն Պարսից. զոր յետ սակաւու միոյ ասասցուք։

Աստանօր եւ ի դէպ ելանէ մարգարէութիւնն Դանիէլի, տեսութիւն անհեդեդ պատկերին բազմախառն նիւթօքն ի վերայ խեցեղէն եւ երկաթեղէն ոտիցն։