Պատմութիւն Տանն Արծրունեաց

Ընդ ժամանակս Պերոզի արքայից արքայի էր ոմն յաղանդոյն Նեստորի Բարծումայ անուն, որ ունէր զանուն եպիսկոպոսութեան, զօրեղագոյնս զնեստորական հերձուածոյն բուռն հարեալ, եւ քսութեամբ զնախարարացն Հայոց առ Պերոզ վարելով՝ բազում օճիրս արիւնհեղութեան գործեաց։

Ի ժամանակին յայնմիկ էր ճոխացեալ պանծալի աթոռակալութեամբ սրբոյն Գրիգորի տէր Քրիստափոր Հայոց կաթողիկոս. գրէ առ կողմանս Ասորեստանի զգուշացուցանելով՝ մի խառնել ընդ նեստորականսն. զնոյն գրէ եւ առ որս ի Խուժաստանին էին ժողովուրդ ուղղափառացն։ Դարձեալ գրէ եւ ի կողմն Դերջանոյ, եւ Խաղտաց ձորոյ բնակիչսն եւ աշխարհակալ տեարս եւ առ եպիսկոպոսունսն։ Զոր զթուղթսն խաբող պատրանօք ի բուռն առեալ Բարծումայ՝ ետ տանել առ արքայ Պերոզ, եւ ասէր, թէ «զայս ամենայն զոր գրէ կաթողիկոսն Հայոց եւ առ ապստամբութիւն խորհել առ ի քէն, եւ զնախարարսն Հայոց զՅունաց թագաւորին խորհել հնազանդութիւն. արդ տեսանել պարտ է վասն այդրե։ Եւ ինքն Բարծումայ ի չքմեղս լինելով՝ եկն եհաս յԱրզնարզիւն եւ յաշխարհն Մոկաց, զի անդ զնեստորական աղանդոցն սերմանիցէ սերմանս։ Եւ սրբոյ վարդապետին մեր Եղիշէի, որ յայնմ ժամանակի ի Մոկաց բնակէր աշխարհին՝ եկեալ առ նա Բարծումայ, խնդրեալ զպատմողական գիրսն Հայոց, զոր գրեալ էր հրամանաւ սրբոյն Վարդանայ. եւ նորա կատարեալ զխնդրելին։ Ի նմին ժամու զգացեալ վասն նորա մեծ իշխանին Արծրունեաց Մերշապհոյ, որ յայնժամ ի Տմորեացն ամրանայր բերդի՝ յղէ առ նա ելանել գնալ ի սահմանացն յայնոցիկ. ոչ ինչ ձեռնամուխ լինելով ի նա, վասն Պարսից արքային, միայն սպառնական խոստաբանութեամբ յղէ առ նա պատգամս։ Նորա զչարեալ ընդ հասանել պատգամին՝ առ զայրուցս բարկութեան քինահանութիւն վրէժխնդրութեան արարեալ՝ ի բաց եհան ի գրոցն պատմութենէ՝ որ ինչ վասն տանն Արծրունեաց էր գործոց հանգամանք, եւ որ ինչ օրինակ մարտիրոսութեան Վահանայ Արծրունոյ։

Իսկ վարդապետն Եղիշէ էր ի ժամանակին յայնմիկ բնակեալ ի գաւառին Ռշտունեաց ի ծովեզերին, յորում տեղւոջ եւ հանգեաւ իսկ ի Քրիստոս սուրբն Աստուծոյ Եղիշայ։ Իսկ ի դառնալ գրոցն ի յաշխարհն Մոկաց՝ ոչ ինչ ումեք փոյթ վասն այն լինելով, կարծել՝ վարդապետին զայս այսպէս կանոնեալ. զոր ցուցանեմ յայլում տեղւոջ, եւ զոր ինչ արար արքայն Պարսից ընդ տունն Արծրունեաց ի սադրելոյ Բարծումայի ամբարշտի։

Մարկիանոս կայսր թագաւորեալ Յունաց յերկրորդն Թէոդոսի, որ արար զժողովն ի Քաղկեդոն ոլզ եպիսկոպոսաց. առ որով վկայեաց սուրբն Վարդան եւ Վահան Արծրունի։

Իսկ Վասակ Արծրունի, հայր Աղանայ սրբոյ, առեալ զՏաճատ եւ զԳոտեր զեղբայր իւր՝ գնաց առ կայսր. մեկուսի եղեալ ի շփոթմանց պարսկական վրդովմանցն եւ աւերման աշխարհին. իսկ թագաւորն Մարկիանոս ընկալաւ զնոսա սիրով ի խաղաղութեան, մեծաշուք պատուով ի բարձ եւ ի պատիւ յառաջ ածեալ, իբրեւ զքաջամարտիկ ախոյեանս որ ի վերայ եկեղեցեաց Քրիստոսի եւ սուրբ ուղղափառ հաւատոյ արեամբ չափ ճգնեալ նահատակեցան, եւ զխոստովանողական անուն ձայն ի վերայ եդեալ կարդային։ Բայց աղերսեալ թագաւորն զարս պատուականս, զՎասակ եւ զՏաճատ եւ զԳոտեր, որք էին ի մեծ նախարարութենէ տանն Արծրունեաց՝ զի զժողովն ընկալցին ընդ երից սուրբ ժողովոցն։ Նոքա պատասխանեալ ասեն. «վասն զի մեք ի պարսկական հինիցն անդուլ եւ անպարապ գոլով ի բաց լքաք զկրթութիւնն գրոց սրբոց՝ առ ընտրել զհաւատոց խոստովանութեան կանոնադրութիւն. բայց մինչ էաք յաշխարհին մեր՝ առաջնորդքն մեր ոչ ետուն տեղի ընդունել զասացեալսն ի սահմանին խոստովանութեան։ Արդ ոչ կարեմք փոյթ ընդ փոյթ շղումարար հաճութեամբ թագաւորիդ յանձն առնուլ՝ զոր հրամայէ կայսերական ճոխութիւնդ. այլ հրամայեսցէ մեզ գրել ի Հայս եւ հարցանել առաջնորդացն Հայոց, եւ ընդունել պատասխանիսե։

Այլ եւ զայս եւս եդին առաջի թագաւորին աղերսական մեղադրանս, եթէ ընդէ՞ր իբրեւ ժողովն գումարէր՝ ոչ զոք ի Հայոց հարկաւոր համարեցայք կոչել ի միաբանութիւն հաւատոց։

Պատասխանի ետ Մարկիանոս եւ ասէ. «վասն զի առաջնորդքն Հայոց զպարսկական շփոթմանցն զվտանգ կրէինե։ Ապա առեալ հրաման մեծամեծացն մեր Արծրունեացն՝ գրեն առ Աբրահամ Մամիկոնէից եպիսկոպոս, որ էր աշակերտ սրբոյն Սահակայ, եւ ծանուցանեն նմա զոր խնդրէ արքայ։ Եւ դարձեալ պատասխանի ասէ, մի՛ տալ տեղի՝ լսել հրամանի թագաւորին. թէ վտանգ ինչ հասանէ՝ կրել հանգոյն զինչ կրեցինն։ Զոր տարեալ զթուղթն մատուցին առաջի թագաւորին։ Իսկ թագաւորն գիտացեալ զհաստատուն եւ զանդրդուելի միտս նոցա՝ ոչ ինչ փոյթ արարեալ թողու ի կամս կամաց իւրեանց, կեալ որպէս հաճոյ թուի։ Եւ կացեալ անդ մինչ ի ժամանակս առաջինն Ղեւոնի կայսեր՝ մեռանի անդ Վասակ եւ Տաճատ եւ փոխին ի հանգիստ փառաւորպէս ի գերեզմանս մեծամեծացն Յունաց։

Իսկ երանելոյն Աղանայ Արծրունւոյ որդւոյ Վասակայ դարձեալ ի Յունաց աշխարհէն՝ եկն յերկիրս Հայոց, նովին կրօնաւորական խստամբերութեամբ եւ հրեշտակակրօն առաքինութեամբ կեցեալ՝ վերափոխի յաշխարհէս ի դասս սրբոց. որոյ ոսկերքն ընդ այլ սուրբսն հանգուցեալ կան ի վանսն Յադամակերտոյ։

Յերկարեալ վտանգ նեղութեան Հայոց, որպէս ցուցանեն բազումք ի պատմագրաց, մինչ ի ժամանակս Ջամասպայ եւ Կաւատայ, մինչ ի Խոսրով արքայ։ Եւ նախարարքն Հայոց կրէին կիրս ծանրաբեռինս ի զէն եւ ի ճակատամարտ։

Իսկ յաւուրս Վաղարշու մանուկն Վահան Մամիկոնեան ուժեղանայր ընդդէմ Պարսից. եւ առ ինքն ժողովեալ նախարարքն Հայոց՝ դնեն ուխտ եւ դաշինս աստուածայինս, միջնորդութեամբ սուրբ Աւետարանին՝ անկեղծաւոր եւ աննենգ տիրասիրութեամբ ցուցանել հնազանդութիւն հպատակութեամբ, մինչ յարիւն եւ յապաժոյժ նահատակութեամբ առնուլ վրէժս ի Պարսկացն հինիցն՝ զաւեր եկեղեցեացն Հայաստանի եւ զնեղութեանցն եւ զգերփանացն եւ զսաստիկ արիւնահեղութեանցն զքրիստոնէից եւ զուխտի մանկանց եկեղեցւոյ սրբոյ։

Եւ եղեւ ընդ ժամանակսն ընդ այնոսիկ ել Հազարաւուխտ Պարսից զօրավար ծանր զօրու ի վերայ Հայոց՝ տալ պատերազմ ընդ զօրս Հայոց, աւերել գերել գերփել զաշխարհս, այն ինչ արծարծեալ առ նորոգումն շինութեան եկեղեցւոյ Քրիստոսի ի կործանմանէ հինի յետ մեծ պատերազմին սրբոյն Վարդանայ. եւ սփռեալ ասպատակ ընդ կողմանս կողմանս՝ եւ ինքն Հազարաւուխտ առնու զընտիրս այրուձիոց, զկորովի պատերազմողս ի վարելոցն պարսկային հարստութենէն, եւ խաղայ գնայ զկողմամբքն Հաշտենից եւ Ծոփայ, ի վերայ Վահանայ։

Ազդ եղեւ քաջին Վահանայ, եթէ զօր բազում առեալ Հազարաւուխտ յընտրելոցն Պարսից եւ ահաւադիկ հասեալ գայ ի վերայ։ Նոյն ժամայն աճապարեալ Վահանայ խրախուսեալ յԱստուած, ձայն քաջալերութեան առ նախարարսն Հայոց ասէ. «հապա, քաջք, վառեալ ի զէն ի յասպազէն, արիաբար մարտիցուք. մի՛ երկիցուք ի բազմութենէ զօրաց նոցա. Տէր խորտակէ զպատերազմողսն, Տեառն է պատերազմ, Տէր տկար առնէ զհակառակորդսն, Տէր է յոյս մերե։

Եւ նոյնժամայն վառեցան պատրաստեցան, հեծեալ յիւրաքանչիւր յերիվարս ելին ընդդէմ նոցա։ Իսկ իբրեւ տեսին զբազմութիւն պարսկային զօրուն՝ վհատեալ գնդին լքին զմիմեանս եւ գնացին յետս կոյս, մինչ կալ մնալ միայն երեսուն արանց ընդ քաջին Վահանայ, Մեհրշապուհ եւ Յաշկուր Արծրունիք, եւ Կամսարն Ներսէհ, եւ ի տանէն Ամատունեաց՝ զորոց զանուանսն անգիտանամ, նիզակակիցք միմեանց եղեալք երեք տասնեակք թուովն, զսուրբ Երրորդութիւնն յօգնականութիւն իւրեանց վերաձայնեալ՝ լքին զօգնականութիւն մարդկան. եւ մածեալ պնդեալ իբրեւ զբլուր պղնձի, իբրեւ զմի այր, եւ ասելով միաբան իբրեւ ի մի բերանոյ, «ամենայն ազգք շրջեցան զինեւ, եւ անուամբ Տեառն վանեցի զնոսաե եւ ըստ միոջէքն՝ եւ հարեալ ի դիմի զաշիկ զօրուն Պարսից. եւ նոցա թուէր ծաղր առնել։ Իսկ նոքա պատահեալ Պարսից ի գեօղն Երիզ կոչեցեալ, իբրեւ մրրիկ զփոշի պտուտեալ, իբրեւ հուր ընդ եղէգն ընթացեալ՝ սուր ի վերայ եդեալ վանեցին զբազումս քան եթէ զսակաւս, եւ զմնացեալսն փախստականս արարեալ հետամուտ լինելով հանին ի սահմանացն Հայոց. եւ ինքեանք դարձան մեծաւ յաղթութեամբ, մատուցին պատարագս Աստուծոյ եւ լցուցին զպէտս տնանկաց այրեաց եւ որբոց։ Եւ ամենեցուն բերան լցեալ խնդութեամբ ետուն փառս Աստուծոյ։