Պատմութիւն Տանն Արծրունեաց

Բայց Աշոտ գնացեալ տալ պատերազմ ընդ ծովեզրեցիսն որք Ութմանիկ կոչին, որք ամրանային ի յԱմիւկ անկասկածելի քարանձաւին. վասն զի ըստ Պտղոմեայ եւ Աղէքսանդրի սահմանադրութեանն, կամ թէ մեր Արտաշէսի որդւոյ Սանատրկոյ՝ ի Վասպուրական գաւառացն համար թուեալ է գաւառն այն, զոր ճ ամոյ յառաջ հանեալ էր բռնակալութեանն Տաճկաց ի Վասպուրական պետութենէ։

Իսկ ընդ աւուրսն ընդ այնոսիկ սպանեալ էր Ութմանկացն, որ յամուրսն նստէին՝ զՌստոմ Վարաժնունի, որ զտանուտերական պատիւն յայնժամ ունէր զՎասպուրական աշխարհիս. եւ ի վերայ նոցա զօրաժողով եղեալ Աշոտ եւ որդի իւր Դերանիկն, առնել մարտ պատերազմի ընդ ամրոցին։

Բայց քանզի անպատերազմելի էր ամրոցն, միայն բաւականաւն ռոճկաց մի վատնիցի՝ առեալ իշխանին զՎարագ ի ձեռանէ Տաճկացն, զի յինքեանս գրաւեալ ընդ հարկաւ ծառայեցուցանէին զպաշտօնեայս սրբոյ Խաչին, մանաւանդ զի եւ զգլխաւոր վանացն զհայրն, որում Գրիգոր անուանէր՝ զնա կալեալ եդեալ ի խորափոր խաւարային բանտի։ Որում որոնել փրծանել ի վտանգաւոր բանտէ։ Եւ անտի դարձեալ դառնայր Աշոտ ընդ միւս եւս ամրականն ընդ ոստոզերծ քարանձաւի, ի յարեւելից կուսէ լերինն Վարագայ, ի վերայ գեաւղջն Կոխպանից, հանդէպ եկեղեցւոյն սրբոյն Հռովփսիմեայ, զոր շինեալ էր սրբոյն Գրիգորի ի վերայ գեաւղջն Ահեւականից ի կատարածի լուսաւորութեանն Հայոց։ Քանզի էր ի տեղին այն յառաջագոյն տեղի մեհենից Վահեավահանի։ Այլ իբրեւ այն ինչ մերձ լինէր ամրոցն ի պաշարումն՝ Ամդայինն Յիսէ, որ Շեհի որդին, որ զզօրապետութիւնն Հայոց ունէր, ճանաչէր՝ ի հրապոյրս մանազաւեան պետոյն եւ ութմանացն ելեալ՝ երագապէս եկն եհաս ի վերայ Աշոտի ժե հազարաւ հեծելօք վառելովք. որոց թողեալ զգործ պատերազմի ամրոցին՝ դարձաւ գնաց աներկիւղ քաջասրտութեամբ ընդդէմ նորա օժնդակ զօրու Գուրգինի, եւ ղաշիկ արարեալ յայնկոյս քան զՎանտոսպ, ի տեղւոջն արձանաշար քարակարկառ գոգաձեւ միջոցի երկուց բլրակաց, որ հայի յԵրիվարաց արկման դաշտն, ի վերայ Լեզուոյ գեաւղջն, որ զօրացն գեղեցիկ առասպելաբանեն սպիանած վերայն սպանելոցն ի մանկանցն Շամիրամայ։ Եւ ամիրայն Յիսէ խաղացեալ բազմաձեռն զօրուն՝ յառաջ խաղայ ընդ Աքաղայու կատար ասացեալ բլուրն։

Իսկ Աշոտ մտրակեալ զօրասպայզինեալ երիվարն սպառազէն կազմեալ ի մարտ պատրաստել, շահատակելով գունակ ի խաղս գնդակաց, զսակաւաւորութիւնն իւր հազարաւորս համարելով, քանզի ոչ ունէր աւելի քան զբ հազարս հեծելոց։

Յայնժամ Վահան հայր Գագկայ Ապումրուանայ եւ ինքն Գագիկ առնէին համոզել ի մէջ նոցա։ Եւ առ չանսալն՝ յետուստ կողմանէ Վահան հարեալ ի գաղտնիս զգարշապար երիվարին՝ արար կաղանալ նժոյգ ասպարակողին. յորում եւ ոմն հաւատարիմ Յիսէի Սէմ անուն յառաջ խաղացեալ՝ պատահէ իշխանին, ընդ Վահանայ խորհրդակցեալ խորհել զխաղաղութիւն եւ զմարտն գրգռեալ ցածուցանել եւ զվառեալ պատերազմն շիջուցանել. զոր ոչ անունկնդիր լեալ Աշոտ՝ վերջոտնեալ եկն բանակեցաւ յԱրտաշեսեան աւանին, եւ Յիսէ ի Վան քաղաքի։ Նոյնժամայն գնացին Դերանիկն եւ Գագիկ մտին առաջի Յիսէի, խօսեցան բանս խաղաղութեան, ետուն պատանդս յանձնառութեամբ հարկացն արքունի, եւ դարձուցին ընդ նոյն ճանապարհ ընդ որ եկեալ էր, ոչ թողացուցին նմա ելանել ընդ աշխարհն Վասպուրական. եւ դարձեալ գնաց եհաս ի Պարտաւ յաշխարհն Գարգարացւոց։ Եւ իշխանքն մեր ստացան ճոխագոյն հոյակապ անուն ի մէջ Հայաստանեայց, եւ այլ ոչ եւս այնուհետեւ համարձակ յանձն առնոյր մտանել ընդ աշխարհս Վասպուրական։

Արդ Աշոտի կեցեալ ամս ժթ, տեւեալ իշխանական ճոխութեանն ժզ ամ յառաջ քան զգերութիւնն Հայոց, եւ ե ամ ի գերութեանն արարեալ, եւ զ ամ կեցեալ յետ գերադարձն լինելոյ, եւ մտեալ յաշխարհս՝ համարձակ զքրիստոնէութեանն ունելով զկրօնաւորութիւն, եւ ի զղջել յապաշաւ ի վերայ ուրացութեանն զՔրիստոս լինելով։

Բայց զի՞նչ աստանօր ինձ ասելի է, զի թէպէտ դառնալով դարձան յայտնապէս յերկրպագութիւնն Քրիստոսի Աստուծոյ մերոյ՝ այլ զկանոնական սահմանադրութիւնսն ոչ բերելով ուղղակի, ոչ միայն Աշոտ, այլ եւ ամենայն իշխանքն Հայոց, որք գերադարձքն եղեն. զուրացութեանն ի բաց դնելով զվատթարութիւն, սակայն կանոնական սահմանադրութեանն արտաքոյ մնացեալ, գայթ ի գայթս զքրիստոնէութեանն վարս բերելով անառակութեամբք եւ արբեցութեամբ, խառն անկողնօք եւ պղծութեամբք, աղտապիղծ սարսափելի եւ գարշելի խառնակութեամբ արուապղծութեամբք, որ անցուցանէ զանցանէ զանասնական խառնակութեամբքն երիքովեան եւ սոդոմական լրբութեամբ, անամօթաբար այր զարամբք բորբոքեալ, դեզադէզ զհրացանն բերելով յերկնուստ զանզրաւ կիզումնն, անցուցեալ զանցուցեալ զսատակչական կործանմանն ջրհեղեղին։ Զի նոքա վասն ի կանայսն մոլելոյ ընդ դստերսն Կայէնի խառնակելով՝ ջրով կործանեցան. իսկ որք արուք ընդ արուս զխայտառակութիւն գործէին՝ ծծմբախառն հրով բորբոքեցան, զյաւիտենական հրոյն զառհաւատչեայս յինքեանս կրելով, եւ յերկրորդումն հանդերձեալ են վերստին մտանել ի տանջանս յաւիտենականս, ուր որդն ոչ վախճանի եւ հուրն ոչ շիջանի։ Արդ եթէ Սոդոմայեցիքն, որ հրով զվրիժուցն հատուցին փոխարէնս, եւ դարձեալ տանջելոց են՝ որք բովանդակ չարիւք անդր երթալոց են ո՞րպիսի ակնկալութիւն տանջանաց զանց արասցէ զնոքօք. արդ տես, մեղք քան զմեղս եւ տանջանք քան զտանջանս։

Բայց Աշոտ, իբրեւ եհաս ժամ ելիցն իւր յաշխարհէս՝ յանհունս բերեալ զզեղջ եւ զապաշաւանս յորդահոսան արտասուօք զխոստովանողականն ի դիմի հարեալ միջնորդութիւնն, յուսացեալ ի մարդասիրութիւնն Քրիստոսի, զմաքսաւորին եւ զաւազակին զյետնորդսն բարբառեալ, եւ զփրկական մարմին եւ արիւն որդւոյն Աստուծոյ հայցեալ հաւատով ի թողութիւն մեղաց, յուսացեալ ի քաղցրութիւնն Աստուծոյ։ Զոր եւ ես ոչ արհամարհելով այպանեմ զզղջմանն եւ զապաշաւանացն, զի «որ կարդասցէ զանուն Տեառն կեցցէե։ Բայց անյայտք են եթէ կատարելանան, զի հազիւ սպիքն գան, ըստ որումն սրբազանի տրամաբանութեան։ Բայց ի տան հօրն Քրիստոսի օթեւանք բազում են. թերեւս արտաքոյ տանջանացն կայցեն մնայցեն, թէպէտ եւ ոչ ընդ փեսային վայելեն ի հարսանիսն։ Եւ այս արտաքոյ անյուսութեանն ելանելով, հայեցեալ ի քաղցրութիւնն Աստուծոյ։

Եւ կատարեալ Աշոտ զկեանս իւր՝ մեռաւ ի Վանտոսպ գաւառի յիգ թուականութեանն Հայոց, յամսեանն հոռի, որ օր զ էր ամսոյն, յաւուր հինգշաբաթոջ. եւ տարեալ հանգուցանեն ընդ եղբարս իւր ի վանս սուրբ Խաչին յԱղբագ գաւառի։