Պատմութիւն Տանն Արծրունեաց

Իբրեւ յաջողեցաւ թագաւորութիւնն Արտաշէսի ամենայարդար պատրաստութեամբ եւ աշխարհաշէն հոգաբարձութեամբ, որպէս բացայայտեն գիրք պատմագրացն, եւ յառնուլ զՍաթինիկ տիկին կնութեան Հայոց՝ յիշէ զնժդեհանալն իւր ի վիմամէջսն զոր վերագոյն գրեցաք. գայ դարձեալ ի տեղին զբօսնուլ ի նմա. եւ հաճոյ թուեալ յաչս նորա՝ շինէ զքարաբլուրն ապարանս արքայանիստ աշնանայինս, պայծառայարդարս, գեղեցկայարմար պարսպաւորս ընդդէմ ծիծաղելով ծովուն ի հիւսիսի նայեցուածով, արեգակնային ի վերայ խաղալով ճառագայթաձիգ ճեմականացն, յելս եւ ի մուտս ձկան իմն թուելով ի վերայ մկանաց ալեացն խաղալով, ընդդէմ նայեցածն ունելով զմեծ լեառնն Մասիք կոչելով բարձրագագաթն ձիւնալիր սպիտակափառ, իբր զթագաւոր մեծավայելուչ պատուական ալեօք զուարճացեալ ի մէջ ճոխ նախարարութեանց, առաջի տեսանելով զկապուտակ ծիրանափայլ դաշտաձեւ ծովն. դաշտակերտս մեծամեծս շուրջ զեզերբն անտառախիտ ծառովք եւ գինեբեր որթովք եւ զանազան պտղովք. զշէնս պատրաստեալ, եւ շուրջ զամրոցաւն տնկախիտս բուրաստանս ծաղկաւէտս եւ անուշահոտս ի զանազան ծաղկանց. ոչ միայն ի տեսիլ խտղտման աչաց եւ ի զուարճումն հոտոտելեաց՝ այլ եւ ի կազմութիւն դեղոյ բժշկական հնարագիւտ իմաստասիրութեանց կազմեալ Ասկղեպեայ վարժմամբն։ Իսկ շուրջ զբերդանման ապարանօքն՝ պարսպէ զբլուրն շուրջանակի յապառաժուտ տաշելոց քարանց, քաղաք ամենալից զհովիտն ամրացուցանելով։ Իսկ ի վերայ բղխեալ աղբիւրն, դարձեալ պարսպէ զքարաբլուրն ի պահպանութիւն ջրոյն ամրագունիւք շինուածովք եւ շէն մարմարգարիտ զքարաբլուրն յօրինէ պարսպաւոր անկասկածելիս անմատչելի ձեռաց պատերազմողաց, հեշտալիր առ զգուշութիւնն յօրինեալ՝ ի խորագոյնս ծովուն զպարիսպն յօրինեալ կազմէ։ Իսկ ի մէջ երեքարմատեան գոգաձեւ հովտին փոքու, որ յերից բլրոցն խոնարհի՝ շինէ աշտարակ բարձրաբերձ փորուածոյ միջոցաւ, եւ ի վերայ նորա կանգնէ զԱստղկեան պատկերն, եւ մօտ նորա զտուն գանձու պաշտպանութեան կռոցն. կարգէ եւ յօրինէ ի նմա փողոցս վաճառոց ամենալիցս եւ բաւականս. գտանէ եւ ի վերագոյն լերինն անդր ի հարաւոյ կողմանէն աղբիւր սակաւաբուղխ, որոյ ջրմուղ կազմեալ ածեալ հասուցանէ ի մէջ հովտին։ Իսկ ըստ բաւականութեան աչաց տեսութեանց դաշտավայրին ի մուտս կոյս, եւ առ եզերբ ծովուն պարսպաւորս յօրինէ զգոգն՝ լնուլ այգեստան տնկախիտ պատրաստութեամբ ականախիտ վայելչութեամբ։

Եւ իբրեւ կատարեաց զյօրինուած շինութեան քաղաքին եւ անմատչելի անկասկածելի զամրոցն պատրաստեաց՝ կոչեաց զանուն ամրոցին Զարդ, այսինքն պայծառութիւն ի վերայ պայծառայարդար շինուածոյն։ Եւ ածեալ զտիկինն Սաթինիկ զբօսնուլ յաշնանային յեղանակս յամարաստուն գեղեցկաշէն յապարանս զարդարեալ բերդին։ Իսկ զանուն քաղաքին կոչեցին Արտամատ, որ թարգմանեալ ստուգաբանի Արտաշէսի ձեռակերտ, կամ թէ՝ Արտաշէսի եկք, զի ըստ Պարսիկ ձայնի Մատ՝ Եկք թարգմանի. զի ի գնալ Արտաշէսի յայսմ տեղւոջէ՝ ոչ եւս յաւել ձեռն երուանդայ տագնապել զնա, բայց ի գնալն աստի ի Մարս եւ ի Պարսս, դարձեալ դառնայ ուժով մեծաւ եւ թագաւորական ճոխութեամբ, տիրէ Հայոց մեծաց, եւ ըստ բարբարոսական հմայիցն պատուէ զտեղիս այս, որպէս ի նմանէ սկսելով զփոփոխումն առնու ի խոնարհագունիցն ի բարձրագոյնսն։

Իսկ սրբոցն որ ի Սուկաւէտ լերինն, քանզի էին համաշխարհիկք եւ հաւատարիմք Սաթինկայ եկեալ զկնի նորա՝ յղեն զոմն ի ճգնաւորացն առ տիկինն, զկռոցն յանդիմանելով զսնոտի եւ զանօգուտ պաշտօնն, որպէս եւ սուրբն Քռիւսի առ Արտաշէս։

Իսկ Սաթինիկ ունկնդիր եղեալ խրատու սրբոցն՝ ոչ ի բաց մերժեցաւ ի կռոցն Աստղկայ անուանեալ պատկերին, քանզի կասկածանս ունելով ի թագաւորէն եւ յորդւոցն, մանաւանդ զի եւ թագաւորին նախ ակն ունէր զդառնալն ի կռոցն ի յերկրպագութիւն Քրիստոսի ճշմարտին Աստուծոյ. բայց թէ որպէս եղեւ կատարումն իրացն մեզ չէ յայտ։

Սահակ որդի Վաչէի կացեալ ի դրան Արտաշէսի շքեղ եւ երեւելի ճոխութեամբ, յոր ձեռն հաւատաց Արտաշէս զգաւառն Աղբագ. զի յայն վայր ոմանք ի զարմիցն Աշդահակայ Մարի բնակէին անդ, արք քաջք, կորովազէնք եւ դիպաղեղունք, բայց նուազեալ ազգին՝ ոչ զոք ունէին, որ կարօղ լինէին զգործ պատերազմին վճարել եւ զպաշտօն թագաւորին. մանաւանդ զի աւերեալ էր երկիրն յասպատակէ Պարսից, այն ինչ հուպ ընդ մեռանելն Երուանդայ եւ ընդ թագաւորելն Արտաշէսի։ Բայց կին ոմն յազգէն Աշդահակայ բնակէ յամուրսն Ջլմար եւ ի Սրինգ, ի գաւառին ի Փոքր Աղբագ, եւ յանուն կնոջն Ջայլամար, որ եւ զամուրն յիւր (անուն) անուանէ. եւ ունէր կինն գանձ բազում, եւ նորա դուստր մի Անուշ անուն. առնու զնա Սահակ կնութեան հրամանաւ Արտաշէսի, եւ կնքեալ աշխարհն հաստատէ Սահակայ ի սեպհական ժառանգութիւն. այսր աղագաւ խնամ տարեալ թագաւորին կնոջն՝ զի ոչ ել առ Երուանդ եւ ոչ միով իւիք

պաշտպանութեամբ։ Սահակայ առեալ ի պարգեւի զաշխարհն՝ թողու զորդին զԱշոտ զլեառնակողմամբքն առաջին իւրեանց տէրութեանն՝ շինել, բնակել, ժառանգեցուցանել զերկիրն ի ժառանգութիւն իւրեանց ազգի ի զաւակ տանն Արծրունեաց։ Եւ երթեալ Աշոտ ոչ խորհրդական իմացուածովք մտանէ ի լեառնն. եւ յելուզակք ոմանք ի կողմանց Հաշտենից ամրանային ի լերինն. պատահեն միմեանց եւ մեռանի անդ անզգուշաբար ի յաւակնայեղց դիմացուածոյն։ Եւ անդէն ոչ կարացեալ շինել զերկիրն այն հուպ ընդ հուպ մինչ յութերորդ ամն Արտաշէսի, զոր թագաւորին յանձն առեալ զաշխարհն՝ հրամայէ շինել անդ մեհեան զՀերակղեայ եւ զԴիոնիսեայ. եւ այնու աղագաւ կարաց շէն պահել զերկիրն շատամարդկութեամբ։ Եւ նուազեալ ազգին Արծրունեաց ոչ ոք մնաց, բայց միայն մանուկ մի Համամ անուն, որդի Արշաւիրի ծերոյ, եղբօր Խուրէնայ, որ կայր ի դրան արքունի. զորոյ նախնեացն ջան եւ վաստակ յուշ արարեալ թագաւորին՝ Համամայ յառաջ մատուցեալ, ի գահ եւ ի բարձ հայրենեացն ձգեալ զնա՝ ժառանգեցուցանէ զերկիրն Աղբագ, որպէս Սահակայ նոյնպէս եւ Համամայ։ Բայց էր Համամ սէգ եւ ամբարհաւաճ, յոյլ եւ թոյլ առ պատերազմի գործ, միայն եւ շղոմարար հպատակութեամբ վարէր առ թագաւորն, զորոյ լոյծ եւ մեղկ բարս ուսեալ թագաւորին՝ կացուցանէ զնա ի վերակացութիւն գործակալաց դրան արքունի, զի այնու հպատակութեամբ լցցէ զպաշտպանակս թագաւորին, զի եւ տեղեակ էր դիւանական մատենագրութեանցն։ Զի յառաջնումն ոչ ինչ գոյր հոգ ինչ զբաղմանց, եւ ոչ մի ինչ ըստ աշխարհաշէն խնամակալութեանց, կամ պատերազմասէր աշխատութեանց, բայց միայն ի դրան արքունի մտանել եւ ելանել ընդ հաւատարիմս թագաւորին ի տունս դիւանաց եւ գանձուց։ Բայց դեսպան արձակեալ Արտաշէսի զՀամամ առ կայսր Ադրիանոս վասն Բարքոբայ աւազակի եւ նորուն պատերազմին յԱսորիս. եւ յերթալն նորա եւ ի դառնալն՝ գայ գտանէ վախճանեալ զթագաւորն Արտաշէս ի Մարինգ, եւ մեռանի անձամբ ընդ այլ շղոմարարսն յաշխարհին Մարաց ի Բակուրակերտ աւանի։

Յետ Արտաշէսի թագաւորէ Արտաւազդ, ապա Տիրան որդի Արտաշէսի, ապա Տիրան, ապա Տիգրան Վերջին, ապա Վաղարշակ։ Առ սոքօք էին ազգք Արծրունեաց ծննդաբանութեամբ՝ Համազասպ. Շաւարշ. Ասոդ. Բաբգեան։

Վաղարշակ թագաւորեալ փոխանակ հօր իւրոյ Տիգրանայ, եւ տուեալ պատերազմ ընդ հիւսիսայինն Հազրաց՝ մեռանի ի կորովաձիգ աղեղնաւորացն։ Անդ Բաբգեան եւ ասպետն մեծ Աշոտ նիզակակիցք միմեանց զերծեալ ի մեծ պատերազմէն՝ փութանակի մտին յաշխարհս Հայոց, ետուն գուժ զմահուանէ թագաւորին եւ կացուցին փոխանակ Վաղարշու թագաւոր զորդի իւր զԽոսրով ձեռնտուութեամբ Արտաւանու Պարսից արքայի։ Եւ այսպէս խաղաղեցուցեալ զաշխարհս կէին հեշտալիր խաղաղականօք ըստ կամի ախորժակաց զամենայն ժամանակս կենաց Խոսրովու, որ թագաւորեաց ամս խը։