Պատմութիւն Տանն Արծրունեաց

Ի սորա յերրորդ ամի թագաւորութեանն ի վերայ Հայոց աստուածատուր բարկութեամբ անդնդաշարժ վրդովմամբք ներքնագոյն խորոցն պատահեալ միմեանց սահանախաղաց դղրդմամբ, հիմնաշարժ տապալմամբ, ներքսագոյն երկրի թուլացեալ պնդափակ աղխեալ սանդարամետական սահմանին, բարկութեան հողմոց շնչեալ ընդ ջրոցն խաւարայնոց, ի կոխակս անդնդաքակս զթանձրայատակ երկրի զկարծր եւ զծանրալիր անկշիռ անբաւութիւնն տատանեալ, մինչ յերեսս երկրի ի վեր մղեալ հանդէպ քաղաքին Արտաշասու, որ Բլուրն նորուն ասի, յորում շահաստանն Դուին, մարդախիտ պարսպաւոր պատնիշօք պատուարեալ եւ տուրեւառիկ վաճառականութեամբ եւ ազգի ազգի պղծութեամբ յափրացեալ յղփացեալ՝ զնա ի հիմանց տապալեալ. բերանաբաց դժոխաբար լայնեալ զբերան իւր՝ յոգունց քան թէ սակաւուց արար վիժել յանդունդս, որոց ոմանք եւ տունք նոցա գերեզմանք նոցին եղեն։ Գունակ Կորխային բանակին յանդնդաքակ տունսն զբնակութիւնսն արարին, անխայեալ ի նինուէականն ստրջացեալ նախ անդ ո՛չ անխայեալ առ քարեղէն սիրտ քաղաքացւոցն Դունայ։ Նա եւ տեղիք սրբութեանց տունք աղօթիցն զշարժմանն կիրս կրեալ, պատառմամբ որմաշարժ լինելով, որպէս յայնժամ ի մահուն Ոզիայ արքայի, յաւուրս Եսայեայ մարգարէի՝ ի ձայնէ սրովբէից շարժեալ տաճարին տեառն, մինչ բարձրանալ դրանդեացն։ Որպէս եւ առ Զաքարիայիւ մարգարէիւ շարժեալ մինչ ի լեառն Ձիթենեաց։ Եւ ասի լինել թիւ մարդկանն ապականելոց ի շարժմանէ՝ ոգի առաւել քան հռ։ Այս շարժումն սաստկագոյն քան որ եղեւ յամս Զաքարիայի Հայոց կաթողիկոսի, յետ է ամի գերութեանն Հայոց։

Անդ հանդիպեալ լինէր եւ երանելի եպիսկոպոսն Գրիգոր Ռշտունեաց վսամ. ոչ կարաց իւրայովքն զերծանել, իբրեւ յայնժամ առղոթաւ ի լեառն։ Եւ նորայքն ոմանք ի նմին շարժմանէ գերեզմանացան ի նմին։

Բայց երանելի հայրապետն Տէր Գէորգ սաստկագոյն քան զտիեզերական կործանմանն առ Նոյիւ բերելով զտրտմութեանն թախիծս, հանդերձ եպիսկոպոսիւն Գրիգորիւ՝ զաբրահամեանն վաղնջուց աղաչանսն ի կործանմանն Սոդովմայ յառաջաբերեալ մարդասիրին Աստուծոյ. եւ թողեալ զբնակելն ի Դուինն՝ ելեալ բնակեցաւ ի Նոր քաղաքին ի մեծ եկեղեցւոջն որ յանուն սրբոյն Գրիգորի շինեալ էր երանելւոյ տեառն Ներսիսի Երկրորդի Հայոց կաթողիկոսի։

Յետ այսր՝ յերկրորդ ամի պաշարեն զԿարնային քաղաքն զօրքն Յունաց. եւ դարձեալ անդրէն ի կամս իւրեանց թողեալ գնացին։ Եւ ի նմին ամի մեռաւ արքայն իշխան Տարունոյ, եւ բռնազբօսեալ զաշխարհն Ահմաթ որդի Յիսէի Շեհայ յինքն նուաճել. եւ սպանանի Գուրգէն իշխան որդի կորապաղատին նենգութեամբ ի զօրագլխացն Ահմաթայ, այր քաջ եւ երեւելի եւ քաջայայտ ի մէջ Հայաստանեայցս։

Բայց որդիքն Դերանկին, Աշոտ եւ Գագիկ եւ Գուրգէն, զըստ մարմնոյ աճմանն չափ առոգ եւ բարձրաբերձ ձգմամբ յառաջ տանէին, նա եւ զմտացն ոչ սակաւ հարստանալ յայտարարական բերմամբ առ հանճարեղութիւնն զուգընթաց բողբոջմամբ կատարելագործէին. եւ զուարճ եւ զուարթ խրախութեամբ յուսակցէին առ տիրական նախախնամօղ հոգաբարձութիւն շինութեան աշխարհիս, եւ զսուգ եւ զտրտմութիւն, զոր կրէին աշխարհս յաղագս մահուանն Դերանկին՝ յուրախութիւն եւ խնդութիւն տրամադրէին. եւ առ եղբայրականն զհնազանդութեանն չափ ցուցանելով, անկշիռ վայելչութեամբ զմիմեանս լաւ համարելով քան զանձինս, հասարակ զճոխութիւն իշխանական գահընկալութեանն վարկանելով, միայն ըստ ամացն ծննդաբանութեան հաւատացին Աշոտի զիշխանականն տալ պատուադրութիւն, եւ անհակառակող գտեալ բարուք՝ բաժանեն զաշխարհս յերիս մասունս. տալով Աշոտի, որպէս ասացաք յառաջագոյն՝ զգահն նախնական իշխանութեան այլովք յոլովագոյն միջոցօք աշխարհիս, մինչեւ յամուրն Նախճաւանու։ Իսկ Գագիկ զկողմանս Ռշտունեաց այլովք մօտակացիւք գաւառօք, եւ որքան իցէ հասումն ուժոյ՝ անդր եւս յաշխարհն Մոկաց։ Եւ Գուրգէն զկողմանս արեւելից, յելից Աղբագոյ եւ որ շուրջ զնովաւ ամենայն Պարսկահայք մինչեւ ի մուտս Կորդաց, եւ ուր եւ ըստ այնմ իցէ հնար ածել զձեռամբ։ Եւ այսոքիկ այսպէս։

Իսկ Ապումրուանայ ի պատճառ ոստիկանութեան զմանկականն նոցա պատճառելով խաժութիւն հասակի՝ առ սակաւ սակաւ սկսաւ զամուրսն յինքն գրաւել, զհետ իշխանական ցանկութեանն զերասանակ մտացն ձգեալ, զամուրն Նկան ի Թոռնաւան գաւառի, եւ զամուրն Կոտոր ի ձորն Ընծայից, զամուրն Սեւանի ի փորն Լմբայ։ Եւ այլ ամրաբնակ ազատորերոյն պարգեւս եւ պատիւս օր ըստ օրէ բաշխէր, եւ ինքն յանգուցանել ախորժելով վարէր ընդ նոսա։ Զորոյ իմացմանց հանգամանս իմացեալ ազատացն Վասպուրականի՝ ոչ հաճոյանայր նոցա թեւակոխելն Գագկայ, եւ զելս իրացն ջանային գտանել, առանց խռովասէր հանդարտութեան. ոմանք զայս ինչ, ոմանք զայն ինչ տանէին ածէին խորհրդածութիւն։ Բայց բազմաց այլ իմացմունքն յայսոսիկ առ վայր մի առին զկատարումն։

Որդին Ապուսեճի Աւշին, որ զպարսկային հարստութիւնն հզօրապէս յաղթութեամբ ի գլուխ եհան՝ ձեռնամուխ ախորժեաց լինել ի վերայ Հայոց, զհարստահարութիւնն բացաձգել, եւ զթուղթս առ մի մի յիշխանացն յղել յաճախէր, յոլովագոյն առ իշխանն Աշոտ եւ առ եղբարս իւր. որք ծանուցեալ զբռնանալն նորա ի վերայ պարսկական պետացն եւ զինչ կրեցինն, զմտաւ առեալ եւ զխառն ընդ աշխարհիս զդրակցութիւնն, եւ թէ գուցէ զպարսկայինն հասանիցէ մեզ կրել եւ աշխարհիս մեր՝ ձեռն ետուն հաւանութեան ի նորայն կալ մնալ հպատակութեան։

Եւ ելեալ Աշոտ զհետ կոչնականաց Աւշնի՝ գնաց աներկիւղ համարձակութեամբ։ Իսկ թագաւորն Հայոց Սմբատ անպատկան վարկանելով զերթալն Աշոտի առ Աւշին, մի՛ գուցէ արդեօք եւ այլք դրդուիցին յիշխանացն զնորայն հետեւել ուղեւորութիւն, եւ յարգելուլն զԱշոտ՝ չանսաց ումեք։ Նոյնժամայն ի բարկութիւն ցասմամբ մեծաւ շարժեալ թագաւորն Սմբատ՝ գրէ առ Գուրգէն Անձաւացեաց տէր եւ առ Գագիկ Ապումրուան, ասէ. «բնութեամբ ճշմարտութեամբ աշխարհդ Վասպուրական ձեր լեալ էր ժառանգութիւն, եւ զձեզ արտաքս հանեալ թողեալ են նախնեացն Աշոտի։ Արդ ելէք ի վերայ աշխարհիդ զօրացեալ զօրութեամբ, եւ ձեր լիցի երկիրդ ի ժառանգութիւնե։ Որոյ հրամանն փութով զկատարումն առնոյր ըստ ցանկութեան իշխանասիրութեան նոցա. եւ ելեալ ի վերայ աշխարհիս՝ յերկուս բաժինս հատին զաշխարհս։

Եւ եկին տալ պատերազմ ընդ ամրոցին Վան քաղաքի, եւ զի ի գնալ Աշոտի թողեալ էր անդ զտիկինն Վասպուրական զՍետայ, եւ զպատրաստութիւն պատերազմողական մարտի ամրոցին հաւատացեալ էր Յիսէի եղբօր Թադէոսի, որոց Շերեփայ որդիք անուանէին, ի յԱկէացի տոհմէ, քաջամարտիկք եւ հմուտք պատերազմողական յարդարմանց՝ եւ ետուն պատերազմ անդ զաւուրս լ, եւ ոչ ինչ կարացին ստնանել. այլ զպարտութիւն քան զյաղթութիւն յինքեանս ձգէին ի ձեռանէ Յիսէի, մինչ պակասել պատրաստութեանն բերդին, մանաւանդ ջրոյն սակաւաւորութիւն. որք յակամայ կամս լքին զմարտն եւ ցածուցին զպատերազմն եւ ետուն զամուրն ի Գագիկ։

Եւ մինչ այսպէս կայր աշխարհս յանկարգ խաղաղութեան՝ եհաս լուր գործոյն առ Աւշին եւ առ իշխանն Աշոտ, եթէ «վրդովեալ է երկիրն, եւ կան ի տարակուսի՝ որք զամուրսն քո ունին. արդ փութա անյապաղ վճարել զբռնահարեալ գործ միաբանութեան նոցա քակտելե։ Որոյ ոչ զպատաղումն բերելով՝ գայ զօրու Աւշնի հասանէ ի վերայ նոցա։ Զորոց տեղի տուեալ գնացին յամուրս իւրեանց, եւ զօրացն Վասպուրականի դարձեալ զկնի Աշոտի։

Բայց Գուրգէն խոկայր զմասն աշխարհին յինքն գրաւել, մանաւանդ զՈստանն Ռշտունեաց, որ էր տեղի սպանման հօր իւրոյ, գինս արեան զնա համարելով։ Բայց Ապումրուան պատճառելով Աշոտի՝ ասէ. «վասն այնր ելի յաշխարհս, զի մի Գուրգէն բռնաբար յինքն կորզեալ ձգիցէ զամուրս աշխարհիս, եւ յինքն բռնաբար զզօրս քո յանգուցանիցէ։ Արդ խօսեաց ընդ իս ի խաղաղութիւն, զպատրուակ կեղծաւորութեան ի միջոյ երկոցունց ի բաց պարուրեալե։ Բայց քաղցրաբարոյ իշխանն Աշոտ, հեզն եւ ամենայն բարեօք յղփացեալն, տեղի ետ ասացելոյն։ Եւ հասեալ ի մի վայր գան հովիտն Կուղան, ուր Գուրգէն բանակ արարեալ էր ի Կարկինեանս տեղւոջ բազմաձեռն զօրու. խօսի Գուրգէն ընդ Աշոտի յայտնապէս զոր խորհէրն. եւ առ չանսալ իշխանին՝ անդէն նոյն ժամայն ի մարտ պատրաստին։ Բայց Աշոտ թէպէտ եւ նուազագոյն զօրու ընդ իւր լինելով, ոչ թիկն ածեալ վերջացաւ առ պատերազմն յառաջանալ։ Յորոց միջի կացեալ Ապումրուան համոզեալ նոցա ցածոյց զճակատ առ ճակատ վառեալ պատերազմն, եւ Գուրգէն դարձեալ գնաց յաշխարհն իւր յամուրն Կանգուար։ Եւ յետ սակաւ աւուրց վախճան առեալ կենաց նորա, ձիոյ խրոխտացելոյ զանձն ամբերթեալ ելոյծ ի կենաց զքաջարանցն զմեծն տերանց զքաջ զօրավարն եւ զզօրագլուխն Հայոց մեծաց։

Բայց Ապումրուան երկնէր գայր զիշխանասիրականն ծնանել գահակալութիւն ի վերայ աշխարհիս։ Եւ քանզի էին երեքին սոքա անքակ անխզելի առ միմեանս, զմիաբանական կապակցութիւն շաղկապեալ, Աշոտի եւ Գագկայ եւ Գուրգինայ, որդիք Դերանկին, յեցեալ յուսացեալ առ միմեանս, իբրեւ զքաղաք ամուր իբրեւ զպարիսպ պղնձի՝ ոչ կատարելանայր առ աւարտումն հասանել խորհրդոյն. եւ բազմածուփ ալեացն ներքսագոյն շտեմարանեալ ցանկասիրութեանն՝ անդուլ առնէր զնորայն իմացմունս. ապա նոքա մերկացեալ զկեալն կասկածանօք առ Ապումրուան՝ գան առ նա առանց ակնածութեան. որոյ դիպօղ ժամ գտեալ ի միասին կալով նոցա՝ կալեալ զնոսա տայ յամուրս աշխարհին, կապեալս կապանօք երկաթեօք. զԱշոտ տարեալ յանկասկածելին Նկան, զԳագիկ յամուրն Սեւան, զԳուրգէն ի Կոտորն բերդ։ Եւ դարձեալ զՍեւան բերդ տայ ի ձեռս Հասանայ որդւոյ Վասակայ ամբարշտի։

Զնոյն տեսեալ ազատացն Վասպուրականի, անտանելի մնալով առ դիպուածն զոր ինչ գործեաց Ապումրուան՝ ելին գնացին առ Ատոմ որդի մեծին Գուրգինայ յամուրն Կանգուար, գտանել զելս իրացն, Յիսէ Տրունեաց տէր որդի Հոնաւարայ, Վարազշապուհ Աբելինից տէր, Թադէոս Ակէացի Շերեփայ որդի, եւ այլք ընդ նոսա։ Սոքա ամենեքին աղխիւ եւ ընտանեօք իւրեանց թողին զտունս բնակութեան իւրեանց եւ զհայրենիս իւրեանց, ի վերայ մտերմութեամբ հպատակութեան որդւոցն Դերանկին. լաւ համարեցան զկեանս պանդխտութեան յօտարութեան առնել, քան տեսանել կապեալս արգելեալս ի բանդի զորդիս իշխանին իւրեանց, զիշխան աշխարհիս. որոց սրտի մտօք ի մանկութենէ զհարկ ծառայութեան հատուցեալ էին ըստ օրինի վայելչութեան հնազանդողաց եւ հնազանդելոց, ըստ յորդորման հեթանոսաց վարդապետին։

Անդանօր եկեալ Շապուհ եղբայր թագաւորին, եւ կացուցանէ զԳագիկ՝ իշխան Վասպուրական տէրութեանն. մանաւանդ զի փեսայացուցեալ էր Շապհոյ զԳագիկ ի դուստր իւր. բայց Ատոմ յամր առ փոյթն լինելով վասն թագաւորին ակնածութեան։ Եւ ելեալ ազատացն Վասպուրականի դէմ եդեալ տարադէմ գնացին յԱմդացւոց քաղաքն առ Ահմաթ որդի Յիսէի Շեհայ, որ մեծաւ ախորժանօք յանգուցանէ առ ինքն զնոսա իբրեւ արս պատուաւորս եւ քաջամարտիկս զօրաւոր զօրութեամբ, եւ մանաւանդ զի բազում անգամ զանուն յաղթութեան ստացեալ ունէին։ Իսկ յառաջագոյն եւ նա գիտէր ի համբաւուց, եւ յօժարագոյնս եղեւ ընդունել զնոսա. որ եւ զկողմանս Տարունոյ յինքն կորզեալ՝ թիկնածէր բնաբանապէս ամիրայապետել ամենայն Հայոց։ Զի եւ տուն Հայոց անուանեալ առաջին ասէին զՏարօն։ Եւ զայսոսիկ Ահմաթայ յինքն առեալ արկանէր ի կամս եւս յառաջանալ, զի եւ զնախարարս Հայոց գրաւեսցէ մեծապատիւ սիրով, ի ձեռն այնր հաստատագոյնս լինել ի կասկածաւոր պատգամացն, զոր հանապազ յղէր առ նա Սմբատ թագաւորն Հայոց։