Պատմութիւն Տանն Արծրունեաց

Եւ որպէս ի վեր անդր պատմեցաք վասն անիշխան լինելոյ Պարսից, ըստ գրեցելումն թէ «դատաւոր ոչ գոյր Իսրայէլիե, եւ իւրաքանչիւր ոք զիւր միտս հաճէր։ Ի սոյն ժամանակս այր մի արաբացի ազգաւ, այր հմուտ պատերազմաց եւ գործոց զինուորութեան. սա կոկոզավիզ ամբարտաւանութեամբ յինքն հայեցեալ՝ կարծեաց ինքնագլուխ լինէր։ Ուստի եւ զօր գումարեալ յանկարծօրէն թեւակոխեաց անցանել ընդ Գողթնաստան եւ ընդ աւանն Նախճաւան, զբռամբ ածեալ եւ զզօրս Շարուրն կոչեցեալ գաւառի, գայ հասանէ մինչեւ ցմեծ մայրաքաղաքն Դուին. եւ վաղվաղակի հարկապահանջս եւ ոստիկանս առաքեալ յԱյրարատեան գաւառ եւ մինչեւ ցԱրագածն կոչեցեալ ոտն, որ է բաժին կալուածոց Աբասայ որդւոյ Սմբատայ՝ ընդ իւրումն նուաճէ իշխանութեամբ։ Եւ քանզի Աբաս ոչ կարողանայր ի դիմի հարկանել բռնացելոյն ի վերայ ինքեան՝ ձայն արկանէ յարքայ ի ձեռն հրեշտակաց եւ հրովարտակաց, զի եկեալ փրկեսցէ զնա ի հարկապահանջ բռնութեանցն հինից. եւ արքայի յիշեալ զգութ արեան հարազատութեանն՝ ել գնաց զօրօք բազմօք զհարազատին խնդրել զքէն վրիժուց։

Իսկ Աբաս որդին Սմբատայ հպարտացեալ գայ իջանէ ի դաշտն Վաղարշապատ քաղաքի, կամեցեալ յառաջագոյն քան զգալուստն մեծի թագաւորին Հայոց Գագկայ անձինն ինչ ստանալ պարծանս։ Իսկ այրն այլազգի քանզի գիտէր զնմանէ, թէ ոչ է հմուտ պատերազմաց՝ ելեալ հասանէ ի վերայ նորա սակաւ զօրօք եւ հարեալ զնա ի փախուստ դարձուցանէ։ Մաշեալ ի սուր սուսերի ի զօրացն նորա արս իբրեւ ն, եւ առեալ զկապուտ զօրացն եւ զբնակչաց երկրին, եւ հրձիգ արարեալ զաշխարհն ամենայն՝ դառնայ ի քաղաքն մեծաւ յաղթութեամբ եւ բազում աւարաւ։ Եւ Աբաս այնուհետեւ փախստեայ եղեալ մազապուր անկանի յաշխարհն Վրաց։

Եւ արքայի լուեալ զգոյժ աղաղակիս այսորիկ՝ վաղվաղակի հասանէ ի դուռն Դունայ յեզր գետոյն Երասխայ, հանդէպ վիրապին սրբոյ, յորմէ ելեալ մեծն սուրբն Գրիգորիոս լուսաւորեաց զՀայաստան աշխարհս։ Իսկ այլազգին յորժամ ետես զբանակ արքային մեծի սփռեալ առ լերամբն Գինոյ կոչեցեալ բլեր, որ արդարեւ անուն բլրակին մարգարէաբար, իբրու յանապակ գինոյ զմայլեալ ուրախ արար զարքայ յիւրումն սահմանեալ վայրի. որ թէպէտ եւ ի բարձանց առեալ զշնորհ յաղթութեանն, բարեխօսութեամբ սուրբ Լուսաւորչին, որոյ եւ իւր իսկ տօնախմբիւր յիշատակ յամսեանն սահմի, որ օր ժ էր ամսոյն. սակայն եւ բլուրն շնորհս ունելով՝ ոչ ունայնանայ ի գովեստից աստի պատմութեանցս. եւ այնուհետեւ առն ամբարշտի զօր գումարեալ արս իբրեւ ժգռ՝ դիմէ ի վերայ արքայի, գունակ այլոց ոմանց զնա կարծելով. եւ մինչդեռ արեգակն յերրորդ ժամուն արփիաթեւէր զկամարն երկնի, եւ դեռ ընթեռնոյր Աւետարանն սուրբ՝ գայ ոմն ի սուրհանդակաց եւ ասէ, «ընդէ՞ր ձիգ եւ յաւէժ աղօթէ տէր իմ արքայ, եւ ահա ճակատ այլազգեացն մերձեցաւ ի բանակ սրբութեան տեառնե։ Եւ արքայ այնուհետեւ կայիւն սրտիւ եւ հեզահամբոյր քաջութեամբ ոչ զաչս եւ ոչ զբարբառ առ ազդողն ամբառնայ, այլ կատարեալ զսովորական աղօթսն, իմացեալ զիմաստնոյն թէ, «տեառն է պատերազմե, եւ թէ «տէր ամբարտաւանից հակառակ կայ, եւ տայ զշնորհսն խոնարհացնե։

Յայնժամ արքայ վառեալ ի զէն եւ ի զարդ արիական քաջութեան, առեալ զզօրսն գնդին հաւատացելոց, հանդարտ յառաջ մատուցեալ՝ գունդս գունդս պատշաճաբար յօրինէ զիւրոյ ճակատուն. եւ ապա այնուհետեւ սուսերամերկացն հոյլք զմիմեամբք խառնեցան, եւ ճայթմունք եւ թնդիւնք եւ փայլատակմունք իբրեւ յամպոց ի վայր թափեալ երեւեցան, եւ ահագին օրն սկսաւ լինել։ Յայնժամ ի վերին օգնականութենէն զօրացեալ լինէր արքայ իւրականն զօրօք, մանաւանդ զի եւ սուրբ հայրապետն Հայոց մեծն Եղիսէ, ելեալ ի կատարս բլերն Գինոյ հանդերձ քահանայական դասիւքն, հանգոյն սրբոյն Ներսէսի անխոնարհելի ունելով զձեռս, մինչեւ պարտեցաւ երկրորդն Ամաղէկ. ուստի եւ գունդ զգնդիւ անցեալ զօրացն Հայոց՝ գայ պատահէ արքայ զմիջոցաւ ռազմին այլազգեաց, յորում էին արք հետեւակք ըմբշամարտ զինակրաց իբրեւ տ. որոց ի դիմի հարեալ արքայի, իբրեւ կայծակն ընդ եղէգն հարեալ՝ այնպէս խորտակեաց զռազմաց զօրուն այլազգեաց. եւ այնուհետեւ բազմութիւն դիակացն յերկիր անկելոցն էին թանձրացեալք ի վերայ երեսաց դաշտին իբրեւ զորայս անդւոյ լիոյ յաւուրս հնձոց. ուստի եւ ընդ սրախողխողսն եւ ընդ գետավէժսն սատակեցան արք իբրեւ ըռ, եւ զբազումս ի նոցանէ ձերբակալս արարեալ՝ զոմանս շղթայակապս յղէ յանառն Դարիւնս։ Իսկ արանց մ աւելի կամ պակաս զարիւնս անձանցն պարգեւս նոցունց շնորհէ. եւ հրամայէ արձակել, զի երթեալ ի քաղաքն պատմեսցեն զոր տեսինն։

Եւ ինքն արքայ աճապարեալ անցանէ ընդ գետն Երասխ, կամելով հրձիգ առնել զքաղաքն ծագէ ի ծագ, եւ զաշխարհն շուրջանակի, մինչեւ ծերք քաղաքին անկեալ առ ոտս նորա խնդրեն զխաղաղութիւն, տալով հարկս եւ պատանդս. զոր առեալ արքայի դառնայ խաղաղութեամբ յամուրն Դարիւնս, բարձեալ զզէն եւ զասպազէն առնեւձիոյ զօրացն այլազգեաց անչափ բազմութեամբ, եւ ի բազում աւարառուաց իւրոցն զօրաց ոչ ինչ տուժէ արքայ յումեքէ, այլ հրամայէ հանդէպ երեսաց տանել զինչ եւ շահեցաւ։