Պատմութիւն Տանն Արծրունեաց

Ընդ նոյն ժամանակս ընդարձակեալ բարերարին Աստուծոյ իշխանացն Հայոց՝ դարձան յիւրաքանչիւր բնիկ տէրութիւնս. եւ կէին յապահովս խաղաղացեալք եւ հնազանդեալք ընդ պետութեամբ իշխանաց իշխանի։

Ընդ նոսին եւ երանելի եպիսկոպոսն Յոհաննէս եւ ճգնաւոր քահանայ Գրիգոր, մարտիրոսական հանդիսիւ ամբողջ զխոստովանողականն բերելով զանուն՝ զերծեալ ի բանտէն յոր տուանն՝ եւ գան հասանեն յերկիրս այս մեր, բերելով զաւետիս արձակման գերելոցն, որգունակ Խորէն եւ Աբրահամ խոստովանողքն Քրիստոսի, ի պարսկայինն զերծեալ լլկանաց դառնագոյն կրիցն՝ զընդարձակութենէ նախարարացն Հայոց մատուցին ողջոյնս աւետաբերս՝ դարձուցանել տեառն զգերութիւն ժողովրդեան իւրոյ։

Իսկ երանելի եպիսկոպոսին Յոհաննու ընտրեալ իւր առանձնակ միայնաստան տեղեակ, աղօթից միայն պարապեալ, ի բաց կալով յեպիսկոպոսական հովուապետութենէ։ Յորոյ տեղի մատուցին զՅոհան ոմն, այր հեզ եւ բարեպաշտօն, լցեալ երկիւղիւ Տեառն, պատշաճ առ վերակացութիւն եկեղեցւոյ Քրիստոսի։

Բայց սպարապետն Սմբատ եւ տիկինն Վասպուրական Հռուփսիմէ անդէն մնաց, եւ յաւելան ի մարտիրոսական հոլովսն։ Քանզի հարցեալ եւ բռնազբօսեալ զերկոսին գլխաւորին Տաճկաց, անունկնդիր լինելով ասացելոցն, եւ ի տեսչութենէ Աստուծոյ թողացուցեալ նոցա առանց վտանգից՝ որպէս հաճոյ թուիցի կեալ ի հաւատսն Քրիստոսի համարձակաբար. մեռան նոքա անդ եւ թաղեցան փառաւորապէս ըստ օրինի քրիստոնէից յուխտէ Յակոբկաց, որ անդ են հաւատացեալ ժողովուրդք, եւ զխոստովանողական անուն ստացեալ փառաւորեցան յերկրի եւ պսակելոց են ի Քրիստոսէ ընդ ամենայն սուրբս. ամէն։

Իսկ Գուրգէն օր ըստ օրէ աճէր զօրութեամբ ի բազում քան թէ ի սակաւ տեղիս, զոր ի Տարօն եւ զոր յԱնձաւացիս եւ զոր յԱրզն եւ զոր առ ամենայն ուրեք, որպէս ցուցանեն յիշատակարանքն որք յառաջ քան զմեզ հոգացան, զոր ինձ աւելորդ թուի երկրորդել։ Բայց յետ բազում յուզիցն եւ պատերազմացն եհաս տիրել նմա Անձաւացեաց տէրութեանն զայս օրինակ։

Մուշեղ Անձաւացեաց տէր հիւանդացեալ զյետին կեալն, ունելով որդի ստնդեայ. եւ Դերանիկն խորհէր տիրել աշխարհին։ Եւ ձեռագրեալ Մուշեղայ զամրոցաւն Նորաբերդ եւ շուրջ զսահմանսն՝ Դերանկին հաւատալ, եւ զայլ եւսն՝ որդւոյ իւրում ժառանգեցուցանել։ Եւ եղեւ ընդ մեռանելն տեառնն Անձաւացեաց, նորին տիկին Հեղինէ գրէ առ Գուրգէն, «եթէ հաճոյ թուիցին քեզ կնութեան, եւ կամիցիս քեզ զտիրելն Անձաւացեաց՝ մի վեհերեալ յապաղելով դանդաղկոտ լինիր եւ վերջանար զփութալնե. եւ հաճոյ թուեցաւ Գուրգինայ խորհուրդք տիկնոջն Հեղինէի։ Եւ ելեալ գնաց եմուտ յամուրն Կանգուար, եւ կատարեալ զոր ինչ ախորժեացն՝ տիրեաց Անձաւացեաց մեծաւ զօրութեամբ։

Իսկ Դերանիկն գործ առնէր ի գիւտս հնարիմացութեան, եւ տարուբերէր յանձն իւր՝ գտանել զելս իրացն, որով կարիցէ հանել զամուրսն ի Գուրգինայ եւ տիրել աշխարհին։ Եւ ի բազում յուզիցն եւ ի խնդրոցն եւ զօրաժողովն լինելոյ եւ պատերազմ ընդդէմ վառելոյ եւ զձեւ ամրական մաքառմանցն յարդարելոյ եւ բռնալիր ուժեղագոյն մեքենային բախմանց քարաձգութեանցն, զոր եւ ընդունայն աշխատութեամբ վարանեալ, անստնանելի մնալով ամրոցին՝ դառնայ յիւր իշխանութիւնն։ Բայց զերկրորդ մասն Անձաւացեաց հանդերձ Նորաբերդ ամրոցաւն Դերանկին նուաճեալ ընդ իւր գործակալօք, եւ զՄարդաստան գաւառ զբուն բաժին տուեալ ցԳուրգէն, եւ նորա զիւր գործակալս թողեալ անդր։ Եւ զի ստեալ Դերանկին Գուրգենայ եհան անտի զգործակալսն՝ նոյն գունակ Գուրգէն հնարաւորեալ առնու զամրոցն եւ հանէ զնորա գործակալսն եւ միապետէ զտէրութիւնն Անձաւացեաց եւ խաղաղեցուցանէ զերկիրն եւ բնակէ յանհոգս յապահովացեալ ի հինից. շինէ եկեղեցիս եւ կատարէ տօն նաւակատեաց խաղաղութեան։

Այս զ ամ էր գերութեանն Հայոց, եւ յզ նորուն թուականութեան։ Ի յէ ամի Հայոց թուականութեանս եկն Աշոտ Վասպուրական իշխան ի գերութենէն։

Խոստացայ վերագոյնն գրել վասն Բուխայի մասնաւորաբար զվրիժուցն հատուցանել զպարտիս, այլ ոչ զբովանդակն։

Ի դառնալն Բուխայի յարքունիսն, եւ կայր զյօնսն պռզտեալ, փքացեալ ուռուցեալ լի ամբարտաւանութեամբ՝ կոկոզաբանէր ի վերայ մեծամեծ գործոցն գործելոց, կարծէր իւրով զօրութեամբ զօրանալ ի վերայ կործանմանն Հայոց, եւ մոռացօնս եղեալ հատուցումն մեղաց մերոց ի ձեռանէ Տեառն, որպէս Իսրայէլին ի հնումն առ Սեդեկեաւ զՆաբուքոդոնոսորայն։ Կինն Սահակայ որդւոյ Իսմայէլի, զորոյ զհանգամանսն ցուցաք, զմեռանելն Սահակայ եւ զկնոջն հրապարակագոյժ լինել, վասն որոյ պատճառանաց սպանանի այրն նորա. զորոյ ցուցականութիւն պատմեալ գլխաւորին Տաճկաց Ջափրի։ Իսկ նա ըստ սովորակի ցանկասէր պղծալից անյագութեանն՝ խրոխտացեալ մրմռեալ յանձն գազանեղէն թունիւք առաւելեալ, բորբոքեալ տապախառն բոցով հեղուլ զմահածին թոյնսն ի վերայ Բուխայի. եւ յայտնի ոչ վայելչանայր կատարել զոր կամէրն, մի՝ վասն յաղթող մեծանուն գործոյն, նախատ անձին համարելով, երկրորդ՝ վասն վաշտիցն զօրութեան։ Ապա յղէ զնա ի Խորասան, եւ նմա հաւատաց զվերակացութիւն աշխարհին. եւ ինքն Ջափր գործ առնէր առ սակաւ սակաւ մեկնել ի նմանէ զզօրսն՝ դիմօք յաշխարհս աշխարհս ասպատակ սփռելոյ։ Եւ նոյնժամայն հրաման հասեալ յափփուսոփս յոմանս ի գաղտնիս՝ զրաւ առնել կենացն նորա. եւ իսկ եւ իսկ հրամայեալքն զկատարումն առնուին։