Պատմութիւն Տանն Արծրունեաց

Յետ վախճանելոյ արքային Գագկայ Արծրունւոյ որդւոյն Դերանկի եւ բառնալոյ իշխանութեանն Հայոց, կատարեցաւ ասացեալն ի մարգարէէն Երեմիայ ի վերայ Հայաստան աշխարհիս, եւս առաւել ի գաւառն Վասպուրականի, եթէ «ժողովուրդք իմ անտերունչք շրջեսցուքե, եւ տիրեցին ի վերայ մեր ազգն Հագարու, եւ յամենայն ժամ ասպատակելով յառի եւ յաւարի հարկանէին զամենայն քրիստոնեայս, ի սով ի սուր եւ ի գերութիւն մատնելով զմեծամեծս եւ զփոքունս. զի չիք ուստեք յոյս եւ ակնկալութիւն, եւ դեռ եւս ի սակաւուց մնացեալ էին ի պակասաւոր իշխանացն Հայոց, եւ բռամբ ունէին զամուրս բերդից եւ քարանձաւաց։ Ապա թագաւորեցին ի վերայ մեր մեղք մեր եւ հարցն մերոց, եւ մատնեաց զմեզ Տէր եւ զմնացեալսն ի ձեռս անօրէն արծաթակուրծ եղեռնաթիւր եւ մեղսասէր զարմին Ելիմայ, որ են ազգք Թուրքաց. եւ տիրեցին աշխարհի ի ծովէն արեւելից մինչեւ ցծովն արեւմտից, եւ ոչ մնաց ի նոցանէ մինչեւ ցքարանձաւ մի որ ոչ մատնեաց Աստուած ի ձեռս նոցա. եւ նոքա ունելով զբնութիւն արիւնաբու գազանի. զի են ազգք ահաւոր տեսլեամբ, զի տեսիլ դիմաց նոցա զարհուրեցուցանէ զտեսողսն եւ ահաբեկ առնէ. եւ բնակութիւն նոցա ի լերինս եւ ի դաշտս եւ յանապատս, որպէս զվայրենի գազանաց. եւ են շաղղակերք որպէս զգազանս. ոչ պատուեն զմեծամեծս, ոչ խնայեն յալիս եւ ի հարկիսս ծերոցն, ոչ ողորմին երիտասարդին եւ տղայոյն, ոչ խնայեն ի մանկութիւն ումեք. ազգ չար եւ դառնացող, ազգ որ ոչ ուղղեաց զսիրտ իւր եւ ոչ հաստատեաց առ Աստուած զհոգի իւր։ Զայս ազգ ետ Աստուած եւ մեղք մեր՝ թագաւոր աշխարհիս Հայոց, ըստ ասացելոց սրբոց մարգարէիցն Անանիանցն, եթէ «մատնեցեր զմեզ ի ձեռս թագաւորի անօրինի եւ չարի քան զամենայն երկիրե։

Յայնմ ժամանակի այր ոմն երեւելի տոհմակից գտեալ արքային Սենէքերիմայ մեծի, զոր մարգարէն Եսայի պատմէ վասն նորա, եւ սա նոյն անուանակից հաւուն իւրոյ Սենէքերիմ անուամբ, էր եւ եղբայր նորա մեծ իշխանն Դերանիկ։ Սոքա ի ձեռն օգնականութեանն Աստուծոյ եւ ի խնամս տեսչութեան Հոգւոյն սրբոյ տիրեցին հայրենի բնիկ գաւառացն իւրեանց Վասպուրականի, եւ ի դիմի հարեալ այլազգեացն՝ ոչ տային թոյլ աւերել զաշխարհն. զի ունէին զանմատոյց ամրոցն զՇամիրամաշէնն, զաւանն Վան եւ զերկնապիշ եւ զպարանոցատանջ զանառիկ բերդն զԱմիւկ, առ ոչինչ համարելով զյարձակումն այլազգեացն յարաժամ. այլ հանապազօր ի կրունկն դարձուցանէր օգնականութիւնն Աստուծոյ։

Ի սոցա ժամանակի երեւեցան գանձք աստուածային նշանին, յորոյ վերայ եհեղ զարիւն իւր միածին որդին Աստուծոյ. եւ էր համբարեալ ի լերինն Վարագայ, ի գագաթն քարանձաւին ի ձեռն սուրբ որոջին եւ թագաւորազն կուսին Հռոփսիմիայ, յայտնեաց Աստուած, որպէս եւ յաւուրսն Կոստանդիանոսի արքայի եւ Կիւրղի հայրապետին. զնոյն եւ գաւառն Վասպուրական ի լեառն Վարագայ ցոլացեալ նշան տէրունական խաչին՝ յերրորդ ժամու թռուցեալ ի գագաթանէ քարանձաւին՝ բնակեցաւ ի նոյն լերինն ի հովիտ մի, ուր են աղբիւրք բարեհամք. եւ սուրբ թագաւորն Սենեքերիմ՝ շինեաց ի նոյն տեղւոջ եկեղեցիս մեծածախս, եւ ի ստորոտ լերինն շինեաց զխոյակապ եւ զհռչակաւոր մայրաքաղաք մենաստանացն զՎարագ, եւ կարգեաց ի նմա արս հաւատարիմս եւ զարդարեաց բազում կրօնաւորօք եւ երկնագումար դասիւք սուրբ քահանայիւք. եւ կարգեաց նոցա ռոճիկս, եւ կէին ի խաղաղութեան ի գաւառն Վասպուրականի. ամենայն աշխարհաց անկելոց եւ գերելոց տեղի ապաստանի ի նա գտանիւր։

Եւ վասն մեղաց մերոց յարձակեցան ի վերայ մեր ազգն Ելիմացւոց, զոր վերագոյնն ասացաք. եւ հանապազօր նեղէին եւ մաշէին ի սուր սուսերի զազգն քրիստոնէից։ Ապա զմտաւ ածեալ արքային Սենեքերիմայ զտէրունեան հրամանն որ ասէ, «եթէ հալածեսցեն զձեզ յայսմ քաղաքէ՝ փախիջիք ի միւսնե. արդ վասն զի ոչ գոյր այլ ուստեք օգնականութիւն բաց ի տեառնէ, եւ օգնականութիւն տեառն է ի թիկունս արքային Յունաց, եւ յայնժամ ունէր զկայսերական իշխանութիւն զաստուածապահ քաղաքին զԿոստանդնուպօլսի, այր ոմն աստուածասէր եւ բարեպաշտ Վասիլ անուն կոչեցեալ, եւ ոչ էին ձեռնհաս թագաւորն Յունաց ի վերայ աշխարհին Հայոց, այլ ինքեանք կամաւ ունէին զտէրութիւնս գաւառաց իւրաքանչիւր ոք, եւ ոչ ժուժէին յարձակման այլազգեաց։ Յայնժամ իբրեւ որդի առ հայր դիմեցին մնացորդք տանն Թորգոմայ առ թագաւորն Յունաց. եւ նոքա լցեալ աստուածային սիրովն՝ գթացան յաղաչանս որդւոցն, եւ կոչեցեալ առ իւրեանս յիւրաքանչիւր գաւառաց՝ եւ տային պարգեւս. եւ կարգեցին ի դուռն արքունի եւ տային փոխանակ քաղաքացն քաղաքս մեծամեծս եւ փոխանակ բերդիցն բերդս անմատոյցս եւ գաւառս եւ գեօղս եւ ագարակս եւ սուրբ մենաստանս. եւ փոխեցին զհայրենի տունսն իւրեանց հայկազունքն Արծրունիքն Սենեքերիմ ի թուին հայկազնեան տումարին նհ, եւ դէմ եդեալ գնացին յաշխարհն Յունաց ժդռ արամբք, թող զկանայս եւ զմանկտիս. եւ արկան ընդ լծով ծառայութեանն Հոռոմոց. նոյնպէս եւ բագրատունին Գագիկ որդի Յովհաննիսի արքայի, եւ նա եւս փոխեալ զհայրենիսն իւր ի նոյն թուաբերութեանն նզ՝ եւ չոգաւ ի Հոռոմս. եւ նոքա տիրեցին արեւելեան գաւառին Հայոց, մեծ աւանին Վանի եւ գաւառին Վասպուրականի եւ թագաւորանիստ քաղաքին Անւոյ եւ աշխարհին Հայոց։

Յորժամ եհաս համբաւ թագաւորացն երթալոյ ի Հայոց եւ տիրելն Հոռոմոց ի բանակն անօրէն եւ արիւնարբու գազանամիտ ազգին Ելիմայ՝ ապա ձիարշաւս արարեալ ասպատակայարձակ շառաչմամբ իբրեւ զարծուի յերամս հաւուց ցոլացեալ արքայն Ելիմացւոց որ կոչիւր սուլտան անուամբ Տուղլուփ՝ եկն եհաս ի մայրաքաղաքն Անի, եւ պաշարեաց զնա եւ առեալ մաշեաց ի սուր սուսերի. որ ի հեղմանէ արեանն ոռոգանէր երկիրն իբրեւ ի ժամանակս հեղեղաց յարուցելոց. որ ասէին բազումք ի տեսողացն, թէ զտղայս դիացիկս թաւալ տալով արեանն ի գետն հասուցանէր, որ անցանէր ընդ դուռն քաղաքին։ Եւ նովին ոճիւ այր ոմն ներքինի ժանդ եւ ապարասան եւ փոյթ յարբանեկութիւն սատանայի, արիւնարբու եւ շաղղակեր, Սրահանգ անուն՝ եկեալ էառ յաւարի զգաւառն Վասպուրական, եւ եկն եկաց մինչեւ ցաւանն Վան, եւ զնա պաշարեալ տառապեցոյց ի տառապանս խիստ. եւ զնա եւս մաշեաց ի սուր սուսերի, եւ զբնակութիւնսն այրեաց հրով. նոյնպէս եւ զԱրճէշ քաղաք Գնունեաց գաւառին։ Եւ ոչ մնաց տեղի ապաստանի քրիստոնէից, բայց միայն յանմատոյց ամրոցն Ամիւկ եւ յաստուածաբնակ կղզւոջն Աղթամար, որ վայելչացեալ ունին զգեղ վայելչութեանն ամրացեալ ալեօք եւ պարսպեալ խրոխտացեալ կոհակօք։ Ի սոսա կատարեցաւ բան հոգերգողին Դաւթայ, որ ասէ, թէ «ուրախ եղիցին կղզիք եւ ամենայն բնակեալքն ի նմաե. եւ հրճուեալ բերկրանօք ըստ հրամանին Սողոմոնի, իբրեւ զաքաղաղ ի մէջ մայրեաց սիգալով եւ իբրեւ զնոխազ առաջի հօտից կամ իբրեւ զթագաւոր ի մէջ զօրաց՝ նոյնպէս եւ սոքա երեւելի եւ փառաւոր գտեալ ի մէջ աշխարհի։

Ընտրեաց տէր տեսուչ եւ վերակացու այսմ աստուածապահ եւ անմատոյց ամրոցացս զայր ոմն տոհմակից արքային Սենեքերիմայ ի գաւառն Ամկոյ յազգէն Արծրունեաց անուամբ Աբդլմսէհ կոչեցեալ, մնացեալ իբրեւ զկայծակն ի փայլատականց հրոյ. եւ պահեալ զնա ամենահզօր աջոյն Աստուծոյ յայսմ ծովածուփ վտանգաւոր ալէկոծեալ նաւաբեկութենէս, եւ որպէս ընտրեաց տէր զՆոյ, եւ ի նմանէ աճեցին ամենայն ազգք եւ բազմացան, եւ որպէս ընտրեաց Աստուած զԱբրահամ եւ օրհնեաց զնա եւ զծնունդս որովայնի նորա, եւ որպէս օրհնեաց տէր զմեծն Դաւիթ եւ օրհնեաց զպտուղս որովայնի նորա եւ զօրացոյց զնա ի զօրութիւն անպարտելի՝ նոյնպէս եւ զսա ընտրեաց Աստուած զամենիմաստն զպռտուկուրապաղատն զԱբդլմսէհ, զորդի մեծ իշխանին եւ սուրբ մարտիրոսին Թոռնկայ, որ յաւուր մեծի տօնի ծննդեան տեառն եւ մկրտութեանն՝ արժանի եղեւ առնուլ զպսակ մարտիրոսութեան բազում արամբք ընտրելովք ի գաւառին Մոկաց ի գեօղն Ատիճանս։ Եւ որդի նորա զօրացեալ ի շնորհատուր պարգեւացն Աստուծոյ եւ լցեալ իմաստութեամբ եւ Հոգւովն Սրբով. եւ հեղ տէր ի վերայ նորա զեօթնապատիկ շնորհս, հոգի գիտութեան եւ աստուածպաշտութեան, հոգի զօրութեան եւ իմաստութեան, հոգի խորհրդոյ եւ հանճարոյ, եւ լցոյց զնա հոգի երկիւղին Աստուծոյ. եւ գերագոյն գտեալ քան զամենայն ազգս, հեզ, խոնարհ, առատ, ողորմած, աղօթասէր, սրբասէր, այրեաց ակնածու, որբոց խնամածու, որ ոչ երդուաւ նենգութեամբ ընդ ընկերի իւրում եւ ոչ գտաւ ստութիւն ի շրթունս նոցա. եւ հանապազ խոկայր յօրէնս տեառն ի տուէ եւ ի գիշերի։ Էր եւ անձամբ վայելուչ, մեծաշուք եւ բարձրահասակ, գանգրահեր եւ գեղեցկատեսիլ, քաղցրախօս եւ անուշաբարբառ իբրեւ զտատրակ. առեալ իւր ամուսին զդուստր Գրիգորի արեւելեան դուկի, եւ զթոռն մեծաշուք եւ տիեզերակալ իշխանաց իշխանին Ալուզի, որ էր տէր եւ իշխեցող գաւառացն Ծաղկոտան եւ Կագովտի եւ մեծ աւանին Անգեղտանն։

Իսկ սուրբ որոջն Քրիստոսի անուամբ Մարիամ կոչեցեալ, որ եւ տիկնաց տիկին էր ազգաւ. սա սնեալ սրբութեամբ եւ աստուածպաշտութեամբ եւ երկիւղիւ տեառն եւ ըստ անուանակոչութեանն իւրում միացեալ ի սէրն Աստուծոյ եւ գերագոյն գտեալ քան զամենայն սուրբս, եւ առ ամենեսեան գթած, ողորմաց, հաստատուն ի հաւատս, զգօն եւ զգաստ, ոչինչ պակասութիւն ունելով ի սրբոց թագուհեացն. աղօթասէր եւ աղքատասէր, եւ հանապազ սպասաւորէր սուրբ ուխտեացն, որ էին ի սուրբ կաթուղիկէն, յաստուածազարդ եւ գեղապաճոյճ սուրբ եկեղեցւոջն եւ գեղապանծ անուանակոչութեան սուրբ Խաչին. զի զնա ընտրեաց Աստուած եւ հաճեցաւ բնակիլ ի նմա, եւ եդ ի պահեստի զգանձս աստուածայինս զաթոռ մերոյ սուրբ Լուսաւորչին զՊարթեւին Գրիգորի, եւ զսեղանն սրբարար աստուածային խորհրդոյն եւ զգօտի սուրբ միջոյն եւ զգաւազան ամենազօր աջոյն, որ հովուէր զժողովուրդն տեառն, գերագոյն գտեալ քան զգաւազանսն երկոսինս մեծ մարգարէիցն Մովսէսի եւ Ահարոնի, եւ զհողաթափս աշխատասէր ոտիցն սուրբ կուսին Հռոփսիմեայ եւ զփողապատն ներկեալ սուրբ արեամբն, եւ զբազուկ սուրբ մարտիրոսին տղային Աբդլմսէհի, ազգակցի եւ անուանակցի պռտուկուրապաղատին եւ զայլ եւս նշխարս մարտիրոսացն. եւ զնշան տէրունական խաչին, յորոյ վերայ էր կաթուած արեան կենարարին, ընդելուզեալ ոսկով եւ մարգարտով. զոր ետ տէր ի ձեռն սուրբ եւ երջանիկ հայրապետին արհի եպիսկոպոսի տեառն Դաւթի, որ դեռ եւս կոչի սուրբ նշան Ապարանից։ Զի էր տէրն Դաւիթ ազգակից պռտուկուրապաղատին, եւ էին սոքա ազգք սուրբ եւ ընտրեալք ի տեառնէ, զոր յառաջագոյն ընտրեալ Հոգւոյն Սրբոյ՝ տեսուչ եւ վերակացու լինել տանն Վասպուրականի, զմեծ իշխանն զանուանեալն Խեդենեկ, զազգակից արքային Սենէքերիմայ եւ թագաւորազն ցեղիցն Արծրունեաց։ Նա ծնանի զԹոռնիկ իշխան, այր հզօր եւ պատերազմօղ եւ քաջ ի գործ արութեան, եւ զեղբարսն իւր զսուրբ եւ զամենագով եւ զբարերջանիկ զհովիւսն քաջ, զտէր Դաւիթ եւ զտէր Ստեփաննոս, զմեծ պսակքն եկեղեցւոյ, եւ զանուանակիցն մերոյ Լուսաւորչին զտէր Գրիգոր. որ եւ փայլէին ի մէջ տիեզերաց, որպէս զարեգակն ի մէջ աստեղաց։ Եւ ի Թոռնկայ ծնանի մեծ իշխանն Թադէոս, այր ընտիր ի գործ պատերազմի. որ օգնականութեամբն Աստուծոյ եւ քաջութեամբն իւրեանց ոչ տային թոյլ ական հատանել յարաժամ յարձակման թշնամեաց ի գաւառացն իւրեանց։ Եւ Թոռնիկ որդի Թադէոսի, յորմէ ծնաւ սուրբ եւ բարեպաշտն Աբդլմսեհ, որ սա իւրով աստուածիմաստ գիտութեամբ առաւելեալ քան զամենայն հարս իւր. նոքա ի գործ պատերազմի արի եւ քաջ, իսկ սա լի իմաստութեամբ եւ հանճարով վարէր զկեանս իւր խաղաղութեամբ։ Զի յաւուրս նորա կատարեցաւ հրաման տէրունական բանին որ ասէ, «յարիցէ ազգ յազգի վերայ եւ թագաւորութիւն ի թագաւորութեան վերայ, եւ ի տեղիս տեղիս սովք եւ սրածութիւնք եւ սասանութիւնք, եւ նշան յերկինս յարեգակն եւ ի լուսին եւ յաստեղս, եւ յերկրի տագնապ հեթանոսացե։ Ի սորա ժամանակս ելին արիական ազգն Ֆռանգաց, եւ ազատեցին զսուրբ քաղաքն Երուսաղէմ ի ձեռաց այլազգեացն, եւ զայլ եւս բազում աշխարհս ի թուին շխղ։

Եւ տագնապէր երկիրս արեւելեայց ի ձեռաց անօրինաց, յարձակմանէ յարաժամ այլազգեաց, որ իբրեւ զյորձանս հեղեղաց յարձակէին ընդ երեսս երկրի, կամ իբրեւ զամպս սաստիկս շփոթեալս ի ճայթմանէ օդոց, եւ ի փայլատակմանց հրոյ ի ժամս մթացեալ գիշերոյ։ Եղեւ փախուստն մեր ի ձմերայնի եւ յաւուր շաբաթու, ըստ տէրունական հրամանին. եւ ոչ գտանէր յոյս եւ ակնկալութիւն քրիստոնէից, բայց միայն յաստուածասէր եւ յընտրեալ թագաւորազն արքայն պռտուկուրապաղատն, եւ յազգակցէ մեծ եւ քաջ նահատակէն մամիկոնէին Վարդանայ. զի աղօթիւք եւ խնդրուածովք սրբոց հարցն եւ ազգակցացն զօրացոյց տէր զօծեալն իւր։ Զի վարեաց զկեանս իւր խաղաղութեամբ, եւ ընդ ամենայն ումեք զխաղաղութիւն հնարէր, զի տայր ի պէտս հարկացն զկեանս եւ զստացուածս իւր, եւ ոչ դատէր զիւրսն առնուլ ինչ ի պէտս հարկապահանջողաց, ոչ սաստիւ վարէր զիշխանութիւնն իւր, եւ ոչ ահիւ եւ սպառնալեօք, եւ ոչ տոկոսիւք. այլ զամենեսեան խնամէր եւ սփոփէր եւ գթայր որպէս հայր ի վերայ որդւոց. զի ուսեալ էր ի վաղուց հետէ որ ասէ, թէ «եղերուք գթածք, որպէս եւ հայրն ձեր երկնաւոր գթած էե։ Սորա ծնան ուստերք է եւ դստերք ե։ Ի սորա ծննդոցս ընտրեաց տէր զմի ոմն, որում անուն էր Դաւիթ, նմանօղ եղեալ Յեսսէ Բեդղահեմացւոյն, որ ընտրեաց տէր յորդւոցն նորա զԴաւիթ. եւ օրհնեաց զնա անանցանելի օրհնութեամբ մինչեւ ցյաւիտեանս յաւիտենից։

Սա նմանեալ մեծին Դաւթի եւ վերագոյն գտեալ քան զնա, զի բարձրացուցանել կամեցաւ տէր զեղջիւր եկեղեցւոյ իւրոյ։ Սա սնեալ ի տանն տէրունեան ընդ հովանեաւ աստուածային գանձուցն, զոր վերագոյնն ասացաք, ոյք էին ի պահեստի յաստուածաբնակ կղզւոջն Աղթամար։ Սա նմանեալ Սամուէլի մարգարէին, սնեալ ի տաճարին տեառն եւ փոխանորդ եղեալ քահանայապետին Հեղեայ. եւ սա վերագոյն գտեալ քան զնա, ի մանկութենէ առեալ զլուծ խոնարհութեան՝ պահօք եւ աղօթիւք եւ խստամբեր ճգնութեամբ, արի եւ քաջ ժուժկալութեամբ ընդդէմ բանսարկուին պատերազմեալ, վառեալ զինու եւ սպառազինու, քաղցիւ եւ ծարաւով եւ տքնութեամբ յաղթեաց ամենահնար թշնամւոյն. ըստ ասացելոյ առաքելական հրամանին երկնաքաղաքացի առնն Պօղոսի, եթէ «ոչ է մեզ մարտ ընդ մարմնոյ եւ ընդ արեան, այլ ընդ իշխանութիւնս եւ ընդ պետութիւնս եւ ընդ աշխարհակալս խաւարիս այսորիկ եւ ընդ այսս չարութեան որ ի ներքոյ երկնիցե։

Իսկ սա հանեալ ի գլուխ զհանդէս նահատակութեան եւ կուսութեան, զի որք կուսութեամբ վարեցին զկեանս իւրեանց՝ գերագոյն գտան քան զհրեշտակս։ Իսկ սա առ ոչինչ համարելով զաշխարհս եւ զփառս սորա եւ զվայելչութիւն կենցաղոյս, զի հանապազօր լուեալ ի սրբոց մարգարէիցն՝ զնմանութիւն խոտոյ ունելով մարդոյն եւ ծաղկի թօթափելոյ եւ նանրի նմանիլ անցաւորի եւ առօրեայ վարձ վարձկանի եւ ունայնութեանց՝ վարժեաց սա զկեանս իւր յամենայն գործս առաքինութեան ըստ տէրունական բանին, որ իւրոց սրբոցն հրամայէր ասելով, «ոչ եթէ դուք ընտրեցիք զիս, այլ ես ընտրեցի զձեզե։

Սա նմանեալ Մելքիսեդեկի, յառաջ ընտրեալ ի Հոգւոյն զգալ կենարարին եւ բաշխել զմարմինն եւ զարիւն իւր, ընթացեալ ընդ առաջ նահապետին Աբրահամու՝ մինչ գայր ի պատերազմէն։ Սա նմանեալ Յեսուայ որդւոյ Նաւեայ. զի նա կոյս սուրբ եւ արի, որ իւրով գայիսոնաւն հովուէր զժողովուրդն տեառն յերկրին Աւետեաց։ Սա նմանեալ Ահարօնի վակասակիր պատմուճանաւն, ժբ ակամբք ընդելուզեալք մարգարտով, ըստ թուոյ սուրբ առաքելոցն, եւ օրինակ ժբ ազգաց ի Քրիստոս հաւատացելոց։ Սա նմանեալ Եղիայի աստուածատես մարգարէին, որ յորովայնէ մօր իւրոյ ի հրեշտակաց հրով կերակրէր, եւ ի ձեռն կուսութեանն փակեաց զերկինս զգ ամս եւ զղ ամիս, եւ ոչ տեղեաց յերկիր ցօղ, մինչեւ բանիւ բերանոյ իւրոյ։ Սա նմանեալ մեծի մարգարէին Յովհաննու որդւոյն Զաքարիայի, որ ի հրեշտակապետէն լուեալ զաւետիսն վասն ծննդեանն Յովհաննու, որ ձեռնադրեաց զբանն Աստուած ի Յորդանան։

Սա նմանեալ Յովհաննու որդւոյն Զեբեդեայ, որ ի ձեռն կուսութեանն անուանեցաւ որդի որոտման, որ եւ ի բարձանց որոտաց զբանն Աստուած, որ եւ անկաւ զլանջօքն տեառն եւ մաքրեցաւ որպէս զոսկի ի հուր։ Սա նմանօղ եղեալ սոցա սրբութեամբ եւ կուսութեամբ, որ եւ տուեալ սմա շնորհք յամենառատ պարգեւատուէն Աստուծոյ, առեալ զպատիւ քահանայութեան եւ զեպիսկոպոսութեան եւ զարհի եպիսկոպոսութեան եւ զկաթողիկոսութեան. եւ նստոյց զնա տէր յաթոռ մերոյ սուրբ Լուսաւորչին սրբոյն Գրիգորի եւ խառնեաց զնա ի կարգ սուրբ հարցն առաջնոց, սրբոցն Ռստակիսի, Վրթանիսի, Յուսկանն, Գրիգորիսի, Ներսիսի եւ Սահակայ. զի յառաջ ցուցեալ Հոգւոյն Սրբոյ տեսլեամբ սրբոյն Սահակայ զանցս աղետից Հայաստան աշխարհիս, անկանիլ ի տէրութենէ եւ ծառայել ազատաց օտարաց եւ լինել հակառակ ճշմարտութեանն, որպէս զՍուրմակ եւ զՇմուէլ, որ հակառակ էին ընդդէմ աստուածատուր շնորհացն, եւ դարձեալ նորոգիլ տեսութեան քարտէզին, որ ունէին ոսկեգիրն եւ կարմրադեղն զսրբոցն վերափոխումնն, եւ սեւադեղն եւ կարգ եւ կէսն եւ ջնջագիրն զհակառակացն ճշմարտութեան. իսկ միւս այլ կարգին նորոգիլ, որ ունէր օրինակ զմերոյ սուրբ հայրապետին զաստուածապատիւ տեառն Դաւթայ ընտրելոյն տեառն եւ օծելոյն եւ նստելոյն յաթոռ սուրբ Լուսաւորչին մերոյ։ Զի սուրբքն առաջինքն նմանողք եղեն հարցն իւրեանց. եւ սա եւս նմանեալ հարցն իւրոց սուրբ հայրապետացն եւ մարտիրոսացն, զի աղօթիւք նոցա եւ խնդրուածովք եւ հեղմամբ արեան սրբոց մարտիրոսացն Վարդանայ եւ իւրոցն, Թոռնկայ եւ իւրոցն, ազգակցաց սուրբ հայրապետին Դաւթի՝ զօրացոյց զսա տէր առաւել քան զառաւել։

Իսկ միւս եւս այլ ի ծննդոց սորա կրտսերագոյն յեղբարցն անուամբ Ստեփաննոս կոչեցեալ ըստ հայրենի ազգին, եւ ըստ մայրենի անուանակոչութեանն՝ սրբասնեալ մայրն իւր տիկնաց տիկին՝ կոչեաց զնա յանուն հաւուն իւրոյ Ալուզ, եւ ըստ յառաջադիմութեանն իւրոյ, ի սուրբ թագաւորացն պատիւ եւ անուն մեծութեան ընկալեալ։ Իսկ սա լցեալ զպակասութիւն հայրենի եւ մայրենի հաւուցն՝ գտաւ երեւելի յամենայն յազգն. եւ որպէս օրհնեաց Իսահակ զՅակոբ, եւ տէր լուաւ նմա եւ օրհնեաց տէր զՅակոբ ի բերանոյ հօր նորա, զի օրհնութիւնք հարց հաստատեն զորդիս՝ նոյնպէս եւ մեծ իշխանն Ալուզ օրհնեցաւ յԱստուծոյ եւ ի հօրէն իւրմէ Աբդլմսեհէ. զի էր այր աստուածասէր եւ բարեպաշտ եւ հնազանդ ծնողաց իւրոց. զի ուսեալ էր ի պատուիրանացն Աստուծոյ, եթէ «պատուեա՛ զհայր քո եւ զմայրե, եւ լուեալ յայլում տեղւոջ, եթէ «որդի անհնազանդ ի կորուստ եղիցիե. եւ հնազանդեալ նա արտաքոյ ամենայն փորձութեան։ Զսա հաստատեաց տէր յաթոռ հօր իւրոյ, որպէս զՍողոմոն յաթոռ հօր իւրոյ Դաւթի, եւ որպէս յաւուրս նորա արար տէր խաղաղութիւն թագաւորութեան նորա՝ նոյնպէս եւ յիշխանութիւն սորա։ Եւ մեծ եւ ամենիմաստ Աբդլմսեհ կուրապաղատն բաժանեաց զհայրենիսն իւր եւ ետ ի ձեռն որդւոյ իւրոյ Ալուզի զերկնանման եւ զանառիկ ամրոցն զԱմիւկ, զի նա կարող էր ի դիմի ունել անօրէն ազգացն Իսմայէլացւոց. եւ նա առաւելեալ իմաստութեամբ քան զամենայն զհարս իւր։

Իսկ ամեներեւելի եւ աստուածասէր կուրապաղատն Աբդլմսեհ վարեաց զկեանս իւր խաղաղութեամբ, եւ ետես զորդիս իւր փառաւորս եւ ամենագովս, զոմն հոգեւոր եւ մարմնաւոր փարթամութեամբ ճոխացեալ եւ յաջորդեալ յաթոռ հայրապետութեանն, լցեալ աստուածային պատուիրանապահութեամբ եւ բեւեռեալ յերկիւղն տեառն, եւ զմիւսն ետես տէր եւ իշխան եւ պայծառացեալ փառօք եւ բարեբախտեալ եւ յաջողաձեռն եղեալ յամենայն գործս, եւ զայլ եւս զուստերս եւ զդստերս ետես ի փառս եւ ի պատիւս։ Ետես եւ զորդիս որդւոց իւրոց եւ երանեցաւ ի տեառնէ. եւ ինքն բարիոք ծերութեամբ ննջեաց առ հարս իւր եւ թաղեցաւ ի նոյն աստուածաբնակ կղզւոջն Աղթամար, ի դուռն սուրբ Խաչին, արժանի եղեալ հանապազօր առնուլ ի տեառնէ վերստին զազատութիւն որդեգրութեանն ի ձեռն սուրբ եւ անմահ պատարագին հարազատին իւրոյ տեառն Դաւթի Հայոց կաթողիկոսի, զոր մատուցանէր անխափան ի բարեխօսութիւն աստուածասէր ծնօղաց իւրոց. եւ էր թուականն Հայոց, մինչ փոխեցաւ արքայն Աբդլմսեհ՝ շհ. եւ սրբասնեալ ամուսինն իւր կեցեալ յետ կատարմանն առնն իւրոյ ամս բ՝ եւ նա բարիոք հանգստութեամբ փոխեցաւ ի Քրիստոս եւ յաւելաւ առ հարս իւր եւ եդաւ ի նոյն տապանի. եւ զորդիս իւր յանձն արարեալ շնորհացն Աստուծոյ։

Յետ կատարման սոցա յաշխարհէս՝ սկսան առաւել քան զառաւել շնչել հողմն հիւսիսային դառնաշունչ օդովք սառնամանիւք եւ պակասեցուցանել յերկրէ զբոյս դալարոյ. եւ կատարեցաւ հրաման տէրունեան առակին, թէ «իջին անձրեւք, յարեան գետք, շնչեցին հողմքե. եւ ոչ կարացին խախտել զմեծ վէմն հաւատոյ, զպայծառացեալն փառօք զիշխանն զԱլուզ, զի մնաց միայնացեալ ի մէջ Հայաստան աշխարհիս, իբրեւ զնաւ ի մէջ մրրկեալ ալեաց ծովու, ոչ ունելով օգնականութիւն յումեքէ, ոչ ի թագաւորաց եւ ոչ յիշխանաց եւ ոչ ի մեծամեծաց եւ ոչ ի հարցն, ունայնացեալ ի ստացուածոց եւ թափուր մնացեալ յամենայն ընչից։ Եւ զաւերեալ պարիսպն եւ զշէնսն, զոր յառաջագունիցն անփոյթ էին արարեալ՝ սա վերստին նորոգեաց բազում աշխատութեամբ։ Եւ զի աւուրք չարութեան հասին ի վերայ երկրի, զի կատարեցաւ ասացեալն ի տեառնէ, թէ «եղիցին աւուրքն այնոքիկ նեղութեան, որպիսիք ոչ եղեն երբէք այնպէսե. բայց սորա ի թիկունս հասեալ շնորհս եւ իմաստութիւն ի վերին օգնականութենէն, որպէս արքային Եզեկիայի, եւ դարձոյց զժամն երեկոյացեալ ի հասարակօրն եւ կենդանացաւ յօգնականութենէն Աստուծոյ՝ եւ սա կենդանացաւ ի շնորհացն Աստուծոյ եւ լցաւ իմաստութեամբ, եւ պէսպէս հնարիւք անցուցանէր զկեանս իւր եւ հաշտեցուցանէր ընդ իւր զանհաշտ թշնամիսն զազգն Ելիմացւոց. եւ ի նոցանէ առնոյր պարգեւս եւ մեծութիւն եւ փառաւոր եւ երեւելի լինէր յաչս անհաւատիցն իւրով բազմիմաստ գիտութեամբն։ Ոչ խնայելով յինչս եւ ի ստացուածս իւր, այլ զուարթամիտ սրտիւ տայր զքրտունս իւր վասն փրկութեան քրիստոնէից, զոր տալով ի հարկս այլազգեաց, զօր կարգելով հեծեալս եւ տալով նոցա ռոճիկս՝ առնէր խաղաղութիւն ամենեցուն, ըստ այնմ եթէ «խնդրեա զխաղաղութիւն եւ երթ զհետ նորա։ Նմանեալ մեծ նահապետին Նոյի Ալուզն, եւ տապանին՝ ամրոցն իւր. զի նա ունէր առ իւր զընտիրս երէոցն եւ այլ կենդանեաց, եւ սա ունէր ընդ իւր սեպուհք, զազատք եւ զորդիս ազատաց, զմեծամեծաց եւ զնախարարաց յամենայն գաւառաց. եւ փայլէր ի մէջ տիեզերաց իւրով ազատագունդ հեծելովքն, որպէս լուսին բոլորեալ ի մէջ կամարի, կամ իբրեւ զարեգակն յաւուրս ամարայնոյ, տալով եւ նմա յԱստուծոյ զլուսածաղիկ տղայն, զշառաւիղն լուսոյ, զանուանակից հաւուն իւրոյ Խեդենիկ. որ գեղով վայելչութեամբ իւրով յաչս ամենեցուն հաճոյ եւ սիրելի թուէր. զի էր եւ մեծ իշխանն հայր նորա Ալուզ գեղեցիկ տեսլեամբ եւ բարձր հասակաւ եւ կարող զօրութեամբ։

Զսա մեզ պարծանք պարծանաց ցուցեալ միածին որդին Աստուծոյ եւ տուեալ սմա շնորհս ըստ հայրենի նախնեացն իւրոց զԱրծրունեացն. եւ զօրացաւ սա զօրութեամբ անպարտելի, ըստ տուեցելոյ նմա յԱստուծոյ զանմատոյց ամրոցն Ամիւկ. եւ նա իւրով ամենիմաստ գիտութեամբն ընդ ամենայն ումեք զխաղաղութիւն հնարէր, զի թերեւս խաղաղասցի կեանք իւր եւ իւրոցն ի խռովութենէ վրդովման ալեացն ծփելոց։

Ի սորա խաղաղութեան ժամանակի շփոթեալ ամենայն աշխարհս, եւս առաւել գաւառն Վասպուրականի ոչ խաղաղանայր, այլ եւս քան զեւս նեղէր ի տագնապս տարակուսի, եւ սա եւ զամրոցն իւր պահեալ աջին Աստուծոյ։ Եւ որպէս Յովսէփն այն կերակրեաց զաշխարհն ամենայն ի սովին Եգիպտացւոց՝ նոյնպէս եւ սա եղեւ պատճառ շինութեան տանն Վասպուրականի։ Նա սովելոց հաց. նա փախուցելոց պատսպարան. նա գերելոց գերեդարձ եւ մաքրիչ զամենայն արտօսր յամենայն երեսաց. նա ամենայն տեսողաց բաղձալի եւ անտեսից ցանկալի. նորա անուն բարեհռչակեալ ի ծագաց մինչ ի ծագս երկրի եւ յամենայն լեզուաց գովեալ. նա հաստատութիւն հաւատոց եւ պսակ պարծանաց սուրբ եկեղեցւոյ եւ մայր ամենայն աստուածպաշտութեանց. նա եւ յաղօթս եւ ի խնդրուածս պաղատանաց առաւել քան զանձինն՝ զաշխարհի խնդրելով փրկութիւն, անզբաղապէս լինելով ի մէջ ժողովրդեանն որպէս մի ի հեզոց. նա գողոց եւ աւազակաց հերքիչ եւ ամենայն անօրէնութեան հալածիչ. նա եւ քրտամբք երեսաց իւրոց շատանայր եւ վաստակաւ ձեռաց իւրոց։

Նա ստացաւ զմատեանս Թովմայի զպատմագիրս այս եւ ետ նորոգել վերստին, յիշատակ իւր եւ բարի ծնողաց իւրոց եւ աստուածատուր պտղոյ որովայնի իւրոյ Խեդենկին, զի ի պտղոյ արդարութեան բուսանի ծառ բարեաց։

Եւ նա լուսատու ծաղկով եւ պտղովն ցանկալի ամենեցուն լինէր, զի վայելչութեամբ գեղով իւրով նմանեալ արուսեկին, ծագելով ի ժամ առաւօտուն. կամ իբրեւ զվարդ անուշահոտ գունակ գունակ գեղով ցուցեալ զգոյնս իւրեանց ի ժամանակս գարնանայինսն։

Որոյ յիշատակ իւր օրհնութեամբ եղիցի, եւ աղօթք սրբոց ի վերայ նորա եկեսցէ. ամէն։

Փառք եռահիւսակ զուգակշիռ եռաչափեան համագոյ սուրբ Երրորդութեանն եւ մի աստուածութեանն, որ ըստ անբաւ մարդասիրութեանն եւ առատ բարերարութեամբն իւրով ետ զօրութիւն տկար եւ ողորմելի եւ եղկելի մեղսամած անձինս հասանել յաւարտ սորա։ Գոհութիւն եւ անդադար փառաբանութիւն հանդերձ երկրպագութեամբ, այժմ եւ միշտ եւ յաւիտեանս յաւիտենից. ամէն։

Շնորհօք ամենակալին Աստուծոյ Հօր եւ միածնին Յիսուսի Քրիստոսի եւ Սուրբ Հոգւոյն ճշմարտի աստանօր յանգ ելեալ աւարտեցաւ գեղեցկայարմար Պատմութիւնս այս, զոր արարեալ ստուգաբանութեամբ անյաղթ եւ գիտնական վարդապետին Թովմայի, սկսեալ ի յԱդամայ մինչեւ ցՆոյ, եւ անտի եկն աստիճանաւ վերուստ ի վայր մի առ մի, եւ բազում աշխատանօք ճշգրտաբար եկն եհաս ի յազգն Արծրունեաց, եւ մի ըստ միոջէ շարակարգեալ զազգն եւ զիրն եւ զպատճառս նոցա, եւ թէ ո՛րպէս բազում ջանք եւ աշխատութիւն կրեալ նոցա հանդերձ պատերազմաւ ընդդէմ այլազգեաց՝ եւ բարձին զչարութիւն նոցա ի բազում տեղեաց, որչափ եւ կարողութիւն նոցա եհաս։ Եւս առաւել աստուածապսակ եւ բարեպաշտ եւ ամենիմաստ թագաւորն Հայոց Գագիկ, որ իմաստութեամբ եւ ուղղափառ վարուքն իւրովք եւ կամօքն Աստուծոյ տիրեաց բազում աշխարհաց, զոր կայ յիշատակեալ ի սմա, եւ խաղաղութեամբ պահեաց զամենայն աւուրս կենաց իւրոց ի հինից թշնամեաց, եւ եղեւ առիթ շինութեան եկեղեցեաց եւս առաւել գերահռչակ եւ սքանչելագործ սուրբ եկեղեցւոյս սուրբ Խաչիս Աղթամարայ. ընդ որոյ հովանեաւ շարագրեցաւ Պատմութիւնս այս ի թուականութեանս Հայոց յեօթն հարիւրերորդի յիսներորդի երկրորդի, եւ յաշխարհակալ թագաւորութեանն Ղազանի, հրամանաւ եւ ծախիւք աստուածապատիւ եւ երջանիկ երիցս երանեալ ամենիմաստ հայրապետիս Հայոց տեառն Զաքարիայի, որ է յոյժ բարի եւ առատամիտ եւ աղքատասէր եւ աստուածային ձրիւքն բարգաւաճեալ, եւ ի խնդրոյ աստուածարեալ գիտնական եւ արդիւնական վարդապետի, միանգամայն եւ արհիական աստիճանի արժանացելոյ տեառն Ստեփաննոսի, որ է ակն արեւելեան եւ աթոռակալ մեծի Սիւնեաց տանն։ Եւ եթէ նախնականօքն քննեսցուք զնա՝ ոչ ոք է յիշխանացն եւ յիշխեցելոց արեւելից կողմանցն բարձրագոյն քան զնա, զի ամենեցուն քաջայայտ է ազգքն եւ նախնիքն նորա. եւ նա այնպէս է ի մէջ նոցա փառաւորագոյն եւ պայծառ՝ որպէս զարեգական ի մէջ աստեղաց։ Եւ նա վասն սիրոյն աստուածային խնդրեաց զպատմութիւնս ի մերոյ աստուածընկալ եւ սրբասէր եւ աթոռակալ սուրբ Լուսաւորչին ի տեառն Զաքարիայէ. իսկ սա մեծաւ ջանիւ ետ գծագրել զսա յաղագս խնդրոյ նորա։ Եւս առաւել կամեցող եղեալ այսմ գործոյ ամենիմաստ եւ բարեմիտ, հեզ եւ խոնարհն, հարազատ եղբայր տեառն Զաքարիայի Ամիրգուրգին, զոր տէր Աստուած զնոսա ընդ երկայն աւուրս արասցէ, անփորձ պահելով յամենայն որոգայթից թշնամեաց, յերեւելեաց եւ յաներեւութից, հոգւով եւ մարմնով զամենայն աւուրս կենաց իւրեանց. ամէն։

Եւ ես ամենամեղս եւ անարժանս եւ անյիշելիս ի կարգս գրչաց եւ կրօնաւորաց, Դանիէլ անուն, ըստ իմում տկարութեանս յանձն առի գրել զսա, ի դուռն մեծ եւ պանծալի սուրբ Խաչիս Աղթամարայ, զոր վերագոյնն յիշեցաք. եւ դարձեալ յերեսանկեալ աղաչեմ զբարի ընթերցողսդ եւ անմեղադրութիւն խնդրեմ վասն սխալանաց գրոցս, եթէ աւելի կամ պակաս գտանիցի ի սմա, եթէ կէտ, եթէ տուն եւ եթէ ստոր եւ եթէ յայլ ինչ բառ, ի խէ կամ ի հոյ. զի գիտնականքն քաջ գիտեն, որ ի հին գրեանք այսպիսեացս ոչ ինչ փոյթ է արարած . եւ ես անհմուտ գոլ սոցա՝ զոր ինչ լսեալ էաք յեկեղեցական գրոց ի բառիցս յայսցանէ՝ զնոյն գրեցաք, եւ զոր արտաքոյ սոցա էր՝ ոչ գիտելով թէ ո՛րպէս էր. եւ ի ձէնջ խնդրեմ, զի ըստ աստուածասէր կամաց ձերոց՝ միայն զԱստուած ողորմին շնորհէք մեզ եւ ծնօղաց մերոց, զի եւ դուք գտջիք զողորմութիւն յԱստուծոյ յաւուրն աներեկ գալստեան նորա։ Եւ ինքն եղիցի օրհնեալ, գովեալ եւ բարեբանեալ յամենայն արարածոց յիմանալեացն եւ ի զգալեացս այժմ եւ հանապազ յաւիտեանս յաւիտենից. ամէն։

Դարձեալ կրկին աղաչեմ եւ զուսուցիչն իմ զՍիմէօն պատուական քահանայն, որ ի բազում արուեստից իւրոց զսակաւ գիրս մեզ ուսոյց՝ եւ զնա յիշել ի տէր սրտի մտօք եւ զծնողսն նորա։ Եւ Քրիստոսի եւ Աստուծոյ մերոյ փառք յաւիտեանս. ամէն։

Յետ այսր ամենայնի այսպէս եղելոցս եւ գրելոցս, զայս ծանուցանեմք ձեզ, ո՛վ սիրելիք որդիք եւ հաւատարիմ հարազատ եղբարք։ Այր մի երեւեալ եւ աստուածային փառօք զարդարեալ, ազատ եւ յազատ ծնողաց, սնեալ սրբութեամբ եւ արդարութեամբ եւ հասեալ յիմաստութիւն աստուածեղէն սուրբ կտակարանաց, ուղղափառ հաւատովք եւ քրիստոսադաւան խոստովանութեամբ, որոյ անուն պարօն Սեֆեդին Արքայուն ճանաչի. սա իբրեւ յԱստուծոյ կոչմանէն յառաջ մատուցեալ յաստուածաբնակ եւ յանառիկ կղզիս Աղթամար, որ է աթոռ սրբոյն Գրիգորի Հայոց Լուսաւորչին եւ բնակարան գերապայծառ եւ հռչակաւոր սուրբ Խաչիս. զսա յոյժ սիրեաց Խեդենեկ Արքայուն իբրեւ յիւրմէ ծնեալ որդի, եւ ետ զդուստր իւր սորա ի կնութիւն եւ յօրինաւոր ամուսնութիւն եւ ետ սորա վարձք եւ բաժինք զկէսն Աղթամարայ. զոր յետ սակաւ ժամանակաց, ի ծերանալ Խեդենկին եւ ի չքաւորութեան անձինն իւրոյ՝ յետոյ դարձեալ ծախեաց զկէսն այլ վերստին պարօն Սեֆեդնին. եւ առեալ զգինն բազում ոսկիս ի պէտս մարմնաւոր պիտոյից իւրոց։ Եւ յետ սակաւ աւուրց ետ տէր Աստուած զպտուղ յորովայնի նորա, զծաղկեալ եւ զբարի զաւակն զտէր Ստեփաննոս, զոր իբրեւ հասեալ ի յուսումն եւ ի մանկութեան հասակի՝ ետ ձեռնադրել զնա յաթոռ հայրապետութեան սրբոյն Գրիգորի. զոր իբրեւ կացեալ ամս խ, վերափոխի յաշխարհէս տարաժամ կենօք եւ սակաւ աւուրբք, եւ թողեալ զսուգ անմխիթար հօր իւրոյ պարօն Սեֆեդնին։

Այլ որ գթածն է եւ ողորմածն Աստուածն ամենեցուն՝ հայեցաւ ի ջերմեռանդ սրտի սորա ցաւս եւ յարտասուս, ետ նմա զաւակք օրհնեալք յԱստուծոյ եւ զհաճոյացեալն Աստուծոյ, զհարազատ եղբարքն զհեզ եւ զհանդարտ զԱմիր Գուրգէն եւ զտղայն իմաստուն զԶաքարիայ։

Եւ յորժամ եհաս ժամ պարօն Սեֆեդնին գնալ զճանապարհս հարց իւրոց եւ փոխիլ յաշխարհէս՝ սա ոչ ժամանեաց իւրովք ձեռօք հաստատել զտէր Զաքարիայն յաթոռ եղբօր իւրոյ տեառն Ստեփաննոսին։ Ապա տուեալ լինի յուսում աստուածեղէն սուրբ գրոցն եւ հասու լեալ հին եւ նոր կտակարանացն. եւ ոչ զոք ունէր զօրաւիգ եւ օգնական իւր՝ բայց միայն զհարազատն իւր զԱմիր Գուրգէն, զհայր եւ զհայրագլուխ, եւ զպարօն Կուռճբէկն եւ զպարօն Նուրադինն զհօր եղբարքն իւր։ Սոքա կամօքն Աստուծոյ ժողովեալք ի միասին, կոչումն արարեալ սուրբ եպիսկոպոսաց, վարդապետաց եւ բազում կրօնաւորաց, եւ աղօթս արարեալ ի միասին՝ օրհնեցին եւ ձեռնադրեցին զտէր Զաքարիայն յաթոռ հայրապետութեան հօր եղբօր իւրոյ տեառն Ստեփաննոսի, եւ եղեւ ուրախութիւն մեծ եւ խնդութիւն յաթոռս մեր աստուածաբնակ սուրբ Խաչս Աղթամարայ։ Եւ սա իբրեւ զվէմ անխախտելի եւ իբրեւ զպարիսպ երկաթի եւ իբրեւ զդուռն պղնձի, կացեալ ընդդէմ այլասեռից չար ախոյեանից։ Եւ սա եղեւ սիրող շինութեան եւ բազում ամարաթից, եւ աստուածային հոգւովն լցեալ՝ շինեաց յաշխարհն Վասպուրական ի կղզին որ Լիմն կոչի՝ զգեղեցիկ եւ լուսազգեաց գումբայթաձեւ տաճար սրբոյն Գէորգեայ զօրավարին, եւ բազում սպասիւք զարդարեաց, եւ տուն աղօթից շինեաց եւ զտեղիս բնակութեան եւ դարպասս, եւ բազում կրօնաւորս կարգեաց եւ հաստատեաց ի դուռն սուրբ Գէորգեայ զօրավարի տաճարին. զոր աղօթիւք նոցա Քրիստոս Աստուած մեզ ողորմեսցի. ամէն։

Դարձեալ ի յաթոռ հայրապետութեան իւրոյ ի կղզիս Աղթամար ի դուռն սուրբ Խաչիս շինեաց գեղեցիկ եւ մեծանիստ տեղեաւք ի թիկունս սուրբ Խաչին զժամատունն մեծ յաւուրս ձմերայնոյ։ Իսկ ի կողմն արեւմտից զժամանակն ամարայնոյ մեծանիստ կամարակապ ձեւօք կրակապ եւ սրբագործ, բերեալ զքարինս նորա յաշխարհէն Խլաթայ բազում աշխատանօք ի վերայ անդնդային ծովու։ Եւ ետ գծագրել յիշատակ հոգւոյ իւրոյ գիրք որ կոչի Տօնական. վասն զի կայ ի նմա տօնք տէրունականաց սուրբ առաքելոց եւ մարգարէից, հայրապետաց եւ վարդապետաց, զօրավարաց եւ կուսանաց. զոր տէր Աստուած Յիսուս Քրիստոս աղօթիւք եւ բարեխօսութեամբ սոցա ողորմեսցի տեառն Զաքարիային եւ հարազատ եղբօրն իւրոյ պարօն Գուրգին եւ զաւակի նորա Սահմադնի տարաժամ հանգուցելոյն եւ ազգայնոցն ամենեցուն. ամէն։

Եւ դարձեալ վերնատունս բազումս բնակութիւն ամարայնոյ շինեալ գեղեցիկս եւ վայելուչս ի վերայ դարպասին, զոր մեծ պարօնն Սեֆեդին էր շինեալ յաղագս զաւակին իւրոյ տէր Ստեփաննոսին. եւ այլ բազում շէնս եւ անշէնս հաստատեալ հաւատով եւ յուսով։ Սա ի վերին խնամոցն եւ ի տեսչութենէն մտախորհ եղեալ ի միտս իւր եւ խորհուրդ բարի ի սիրոյ իւր արկեալ, թէ «յետ մահուան իմոյ եւ ելանելոյ աշխարհէս ո՞վ մատիցէ յառաջ հայրապետութեանս աթոռոյս մերոյ, եթէ ոչ ի յազգականաց մերոց եւ ի զաւակացե. յայնժամ յառաջ մատուցեալ զհոգեւոր որդին իւր զսքանչելատես եւ զիմաստուն տղայն զտէր Դաւիթ, զորդի եղբօր իւրոյ հարազատի պարօն Գուրգոյ։ Եւ բազում եպիսկոպոսիւք, կրօնաւորօք եւ քահանայիւք եւ բազում ժողովրդովքն, աղօթիւք եւ պաշտամամբք օրհնեցին եւ ձեռնադրեցին զտէր Դաւիթ ժառանգ եւ ժառանգակից աթոռոյ իւրոյ։ Եւ եղեւ ուրախութիւն եւ ցնծութիւն ոչ սակաւ ծնօղացն եւ ազգացն ամենեցուն առ հասարակ։ Իսկ սա տէր Զաքարիաս ծագեալ իբրեւ զարեգակն յառաւօտի. սա հալեալ զպաղումն եւ զսառն ձմերայնոյ սառնամանեաց եւ այլազգեաց թշնամեաց խաչին Քրիստոսի. սա կացեալ ընդդէմ չարեաց մրրկին, Ալի փաշային եւ այլոց նմանեացն նորա, որ խրոխտային ի վերայ սրբոց եկեղեցեաց եւ հաւատոց քրիստոնէից. սա բազում հարկս եւ հարաճս խափանէր ի վանորաց եւ ի կրօնաւորաց. սա բազում ճգանց եւ աշխատութեանց համբերեալ եւ մեծ վիրօք վիրաւորեալ եւ բազում սպիս հոգիս եւ ի մարմինս իւր ընկալեալ։ Վասն զի քեռորդին իւր տէր Ստեփաննոս զազգական իւր զդուստրն քեռ իւրոյ տարեալ ետ այլազգեացն, խառնելով զկաթն յարիւնս նոցա. եւ բազում վանորայք եւ եկեղեցիք մեծ սգով եւ տրտմութեամբ վարանեալ լինէին, զի տիրեցին առ հասարակ գեղեցիկ եւ անառիկ կղզոյս Աղթամարայ եւ այլ բազում տեղեաց եւ ապարանից, ոխվից եւ ագարակաց, գրով եւ անգիր։ Եւ իբրեւ այս այսպէս եղեւ եւ կատարեցաւ՝ ի թուականութեանս Հայոց չ–երորդի հ–երորդի ե–երորդի եհաս վախճան եւ փոխումն յաշխարհէս սրբազան հայրապետին տեառն Զաքարիային. եւ նա բարի խոստովանութեամբ եւ ուղղափառ դաւանութեամբ աւանդեալ զհոգի իւր՝ փոխեցաւ յայս աշխարհէս անցաւոր յաշխարհն կենդանեաց ի վերինն Երուսաղէմ ի կայանս արդարոց։ Զոր աղօթիւք նոցա եւ ամենայն սրբոցն գթածն եւ ողորմածն Աստուած դասակից եւ մասնակից արասցէ զտէր Զաքարիայն սրբոցն հարցն եւ հայրապետացն առաջնոցն եւ վերջնոցն։

Եւ եղեւ յետ սակաւ ժամանակի եհաս կատարումն եւ մահ սոցա Ստեփաննոսին եւ Շամշայ խաթունին, եւ բարձան յաշխարհէս եւ չոգան անդ, ուր ճշմարիտ դատախազքն եւ քննօղքն եւ պահանջողք բանից, գործոց եւ խորհրդոց։ Իբրեւ այս այսպէս կատարեցաւ՝ ոչ գոյր մեր թագաւոր կամ իշխան կամ դատաւոր կամ այցելու կամ առաջնորդ կամ փրկօղ եւ կեցուցանօղ, որ ազատէր զմեզ յայլասեռից եւ ի չար թշնամեաց. զի բազում ինչս գանձուց ոսկւոյ եւ արծաթոյ եդին ի վերայ, թէ ո՛վ որ յառաջ մատիցէ յաթոռ յայն հայրապետութեան՝ տացէ զբազում ինչն զայն. ապա թէ ոչ՝ այլազգիքն տիրեսցեն ուխտից եւ եկեղեցեացն կրօնաւորաց եւ քահանայից, կուսանաց եւ կուսակալաց, ռամկաց եւ համօրէն Քրիստոսի ժողովրդոցն։ Զոր տեսեալ այսպիսի աղէտս տարակուսանաց եւ զմեծ վտանգս տէրն Դաւիթ Հայոց վերադիտօղ, զոր ձեռնադրեալ էր ի յեղբօրէն իւրմէ տեառն Զաքարիայէ, զի յայսմ ժամանակի հայրն իւր մեծ պարօն Ամիր Գուրգին հանդերձ անդրանկաւն իւրով Ամիր Սահմադնիւն փոխեալ էին յաշխարհէս, եւ ոչ ոք էր որ օգնէր եւ կամ ի թիկունս հասանէր. յայնժամ տէրն Դաւիթ ծագեաց իբրեւ զաստղ լուսապայծառ, իբրեւ զարեգակն ի միջօրէի, իբրեւ զպատրուակս փայլեալ ի կայծականց, կամ իբրեւ զնշոյլս լուսոյ երեւեալ ի մէջ գիշերի, գերագոյն եւ գեղեցկապատկեր յօրինուածովք, արի մարմնով եւ վայելուչ անձամբ։ Սա հարազատովքն իւրովք երկու գեղեցիկ եղբարբքն, որք կոչին Ամիր Կուրճբէկ եւ Ամիր Սէֆէթին, որք են իմաստունք, հանճարեղք, ճարտարախօսք, արագալեզուք, յառաջ մատուցեալ սոցա, եւ ձայն տուեալ միմեանց իբրեւ զքաջն եւ զարին զսուրբն Վարդան եւ որպէս զսուրբն Ատոմեանք, եւ դիմեալք սոցա ի մեծ պատերազմիս եւ ի հանդէսս յայս, եւ ասեն սոքա ցմիմեանս։ «ո՛չ է պարտ թողուլ զսրբութիւնս մեր զտուն եւ զտեղի եւ զհայրենի ժառանգութիւնս, զի մի՛ օտարք մտանեն ի սա այլազգիքն կամ այլ ոք որ իցեն ի չարաց կամ ի չարափառաց եւ ի բազում բանսարկուացե։ Եւ սոքա բազում նեղութեամբ եւ չարչարանօք եւ անհանգիստ գնացիւք այսր անդր ընթանալով բազում աշխատութեամբ եւ համբերութեամբ տարեալ վշտաց եւ նախատանաց, զորս իրաւամբք եւ զորս անիրաւամբք, զոմանս աղաչելով, զոմանս պաղատելով, զոմանս պատուելով եւ զոմանս պատուհասելով ըստ արժանեացն, զի թերեւս կարասցեն ընդդիմանալ մեծ պատերազմիս եւ հանդիսիս եւ ազատանալ ի բազում ընչիցս եւ անհամար գանձուցս, զոր եդեալ կան ի վերայ։ Դարձեալ ասելով ցմիմեանս, «ո՛վ սիրելի եղբարք, արիասցուք առ միմեանս կապակցութեամբ Հոգւոյն Սրբոյ, զի մի հայրենի ժառանգութիւնս անկցի յօտարութիւն ի ձեռս այլազգեացե։ Այլ տէրն եւ ողորմածն Աստուած, որ առատն է ի տուրս բարեաց եւ խաղաղարարն ամենայն աշխարհի՝ տացէ սոցա զօրութիւն, իմաստութիւն եւ գիտութիւն, համբերութիւն եւ ժուժկալութեամբ կալ ընդդէմ այլասեռից թշնամեաց խաչին Քրիստոսի, եւ ազատեսցէ զսոսա հոգւով եւ մարմնով յարկածից եւ ի խաբէութենէ սատանայի. ամէն։

Դարձեալ վերստին հայցեմք եւ աղաչեմք պաղատիմք եւ աղերսեմք առ հայրդ գթած եւ ողորմած Աստուածդ Յիսուս Քրիստոս եւ Սուրբ Հոգիդ Աստուած ճշմարիտդ, մեք անարժանք կրօնաւորքս եւ քահանայքս եւ համօրէն հաւատացեալքս սուրբ Երրորդութեանդ. հաւատով եւ յուսով հայցեմք յառատ մարդասիրութենէդ, զի վերստին հաստատեսցես զաթոռ հայրապետութեանս մերոյ իբրեւ զառաջինն, եւ ազատեսցէ ի պարտեաց եւ յանիրաւ պահանջողաց։ Եւ զհայրապետս մեր զտէր Դաւիթ իբրեւ զարեգակն փայլեցուսցես ի վերայ երկրի իբրեւ զլուսին ի մէջ աստեղաց մինչեւ ի խորին ծերութիւն բազմամեայ կենօք հանդերձ հարազատ եղբարբքն եւ որդւովքն եւ իւրով զարմիւ. ամէն։ Եւ Քրիստոսի Աստուծոյ մերոյ փառք գոհութիւն եւ երկրպագութիւն յաւիտեանս յաւիտենից. ամէն։

ՎԵՐՋ