Պատմութիւն Տանն Արծրունեաց

Բայց յո՛վ ոք կամ ո՛ր աշխարհ, զոր ոչ կործանեաց Աւշին պէսպէս լլկանօք հինի ասպատակաւ, աւարառու յափշտակութեամբ, սպանմամբ սրոյ եւ սովոյ։ Քանզի այնչափ թանձրացաւ յաճախութիւն սովոյն՝ որ ոչ միայն անսուրբ կենդանիս ուտէին ըստ սրբութեան կարգի, այլ եւ զսարսափելի եւ զդժնդակ, որ զգազանայինն անցուցանէ զվայրենամտութիւնն, զմարմինս մեռելոց առանց խղճելոյ ուտէին, ի գերեզմանացն հանեալ զհետ միոյ եւ երկուց ամաց թաղելոյ։ Եւ պատճառ այսոցիկ զի՞նչ, եթէ ոչ այն զոր Պօղոսն ասաց, եթէ «վասն զի ոչ ընտրեցին զԱստուած ունել ի գիտութեան՝ մատնեաց զնոսա ի միտս անարգութեան գործել զանարժանսե։ Զոր եւ մարգարէն առ գերութեամբն Բաբելացւոց ասէ, «կերիցեն հարք զորդիս, եւ որդիք զհարսե, որպէս եւ առ Վեսպիանոսիւն եղեւ։ Բայց քանզի յերկնուստ էր հասեալ վտանգն, եւ աստուածառաք էր բարկութիւնն՝ եւ ոչ ոք զօրեաց եւ եկաց ընդդէմ նորա ելանել ի պատերազմ, այլ որ եհարն՝ նոյն եւ բժշկեաց։ Զի մինչ այսպէս կայր աշխարհս ի տարակուսի, եւ ակն ունէին գթութեանցն Աստուծոյ առատանալ, որպէս սովոր է Աստուած ի բարկութեան զողորմութիւն յիշել. Յովսէփ անուն ի Յունաց ազգականութենէ ի ծառայութիւն հասեալ Աւշնի, ներքինի, թողեալ զքրիստոսական պաշտօնն, մոլորութեանն Մահումաթայ հաւատացեալ, այր գազանաբարոյ, վայրենամիտ, առատաձեռն առ արբումն արեան մարդկան, այլ զօրաւոր զօրութեամբ ի գործս պատերազմաց, ահարկու ազանց, կարողութիւն եւ ուժեղութիւն Աւշնի ի սորա ձեռս բաւականացեալ։ Այլ որ փոփոխէ զսիրտս իշխանաց նախախնամօղն Աստուած՝ քակեալ բաժանեաց ճեղքեաց զՅովսէփ ի յԱւշնէ. եւ թողեալ զքաղաքն Պարտաւ՝ առնու զզօրս իւր երագապէս անցեալ գնացեալ ի յաշխարհն Ասորեստանի։ Զոր լուեալ Աւշնի ի կոր կործանեցաւ. եւ փութացաւ դրեաց առ Սափի որ ի Վանտոսպ նստեալ եւ ճոխանայր Վասպուրական տէրութեամբն. որ առանց յապաղանաց զփոյթն յառաջաբերեալ՝ գնաց եհաս առ Աւշին ի Մարակայ քաղաք։ Եւ ըստ արժանի վրիժապարտութեանն լցեալ սուր տեառն բարկութեամբ խաղաց ի վերայ Աւշնի եւ բանակի նորա առ հասարակ, հրեշտակի Աստուծոյ հարեալ ի հարուածս անբժշկականս ըստ օրինի Հերովդիայ ախտակրութեան, տորոմեալ խղխայթմամբ, չարալլուկ ուռուցմամբ զտրորումն առնոյր արիւնալից արիւնապարտ մարմինն գազանեղինին. եւ նախ յառաջ Սափին կարի յոյժ սիրեցեալն իւր, զսատակչական դեղն արբեալ, անբուժելի կեղով վառեալ յոսկր եւ մարմին՝ եւ առաջի Աւշնի զրաւ առնոյր ի կենացն։ Նոյնպէս եւ ամենայն զօրք եւ զօրագլուխք հանդերձ բազմակոյտ կարաւանին զկորստեան ընկալան զվճիռ. նաեւ երամակ ձիոցն եւ իշոցն եւ ուղտուցն նովին կեղով վառեալ սատակեցան։ Եւ ինքն Աւշին զտանջանացն փորձական կիրս կրեալ, դառնագոյն քան զլեղի իժի ճաշակս ճաշակեալ՝ գնաց զկորստական ճանապարհն. եւ դժոխք ի ներքուստ դառնացան ի պատահել նմա զանբաւութիւն չարեացն ընդ իւր տանելով։

Իսկ աշխարհս ոգի առեալ բնակեցան խաղաղութեամբ իւրաքանչիւր ըստ չափոյ հասակի ի մեծամեծաց մինչ ի փոփունս, եւ գոհացեալ զգթութեանցն Աստուծոյ. եւ հիացմամբ առ նորայն հայելով, թէ ո՛վ ոք էր, եւ ո՛րպիսի, եւ ո՛րպէս կորեաւ՝ ասեն, «զիա¯րդ դադարեաց պահանջողն, հանգեաւ տագնապօղն. եթէ ո¯րպէս իջին ի դժոխս փառք նորաե։

Գործեցաւ այս յխէ թուականութեանս Հայոց, յորում ամի եւ տէր Գէորգ Հայոց կաթողիկոս փոխեցաւ։ Եւ յաջորդեալ փոխանակ նորա կացեալ յաթոռ սրբոյն Գրիգորի երանելին Մաշտոց, եղեալ ի կղզոյն Գեղաքունի լճէն, զՅօհաննու Կարապետին զվարուցն բերել զօրինակ. եւ թէ ոչ այպանել ախորժէք զբանիւք իմովք՝ ոչ ընդհատ կամ պախարակելի թուիցի կոչել զնա նովիմբ անուամբ. այլ Մկրտչին հրամայի՝ մի ըմպել գինի եւ օղի. սա ոչ միայն գինով ոչ զկծէր, այլ եւ ոչ ջրով զծարաւոյն պէտսն կատարէր, սակաւապետութեամբ ընդովք թրջելովք, եւ խստավայել բանջարովք առ քաղցն վայելելով։ Այլ եւ ուսումնական բանգիտութեանն քաջահմտագոյն, անընչասիրութեամբն մեռելագոյն. առատաձեռնութեամբն կենդանագոյն։ Սա կեցեալ ամիսս ը կամ թէ թ յաթոռ հայրապետականին՝ փոխի յաթոռ առաքելական պատուադրութեանն ի փրկչէն մերմէ խոստաբանեալսն։

Եւ փոխանակ նորա ժառանգէ զաթոռ հայրապետական երանելին տէր Յօհաննէս, որ եւ սնեալ եւ ուսեալ առ ոտս սրբոյն Մաշտոցի. նորին հրահանգեալ կրթարանի ուսումնասիրութեանն վարժիւք ոռոգացեալ, այր քաղցրաբարոյ եւ հեզահայեաց, հասարակաբար առ հասարակ զինքն վարկանելով, արտաքոյ ամբարտաւանական բարձրայօնութեանն՝ կալով յաշտիճան հեզոցն, դրուատեալ ի փրկչէն մերմէ Յիսուսէ Քրիստոսէ։