Պատմութիւն Տանն Արծրունեաց

Վախճանեալ կայսր Վաղէս, եւ թագաւորէ Յունաց մեծն Թէոդոս. եւ առեալ սուրբն Ներսէս զՊապ որդի Արշակայ՝ հանդերձ յունական զօրուն թագաւորեցուցանեն զՊապ ի վերայ Հայոց ի տեղի բուն թագաւորութեանն Արշակունեաց։ Եւ ոչ գնացեալ ըստ խրատու սրբոյն Ներսէսի Պապ թագաւորն Հայոց, այլ գնաց զխոտորնակ եւ զձախողակի ճանապարհ, աղտեղասէր բազմադիմակ պղծութեամբք, զոր ոչ է հաճոյ երկրորդել ի գիրս աստ. եւ յանդիմանեալ ի սրբոյն Ներսիսէ՝ արբուցանեն նմա դեղ մահու, զանխուլ կարծիս բերելով. եւ զրկեալ լինին Հայք ի լուսաւոր վարդապետէն եւ ի քաջ հովուէն սրբոյն Ներսիսէ. եւ բարձեալ զմարմին սրբոյն բազմամբոխ զօրօքն Հայոց, առաջապահեստ ճանապարհորդութեանն արարեալ զՄերշապուհ Արծրունի զօրավար Հայոց եւ զՎահան Ամատունի եւ եղբայր Մեհուժանայ՝ տարեալ հանգուցանեն ի տեղւոջ հայրենեացն վկայարանի ի Թորդան։ Բայց ինքն Պապ նշկահեալ զկայսր Թէոդոս, զոր ի բուն առեալ Տերինտեայ զօրավարին Յունաց՝ խաղացուցանէ կապանօք առ կայսր, եւ անդ սպանին հրամանաւ կայսեր, թագաւորեալ ամս զ։ Եւ կացին եպիսկոպոսապետք Հայոց յետ մահու սրբոյն Ներսէսի ոմանք ի զաւակէ Աղբիանոսի եպիսկոպոսի Բզնունեաց, առն պատուականի, Շահակ եւ Զաւէն եւ Ասպուրակէս, որք ոչ արժանաւորք ինչ բարի յիշատակաց։

Եւ թագաւորեաց կայսր Թէոդոս փոխանակ Պապայ զՎարազդատ ոմն յԱրշակունի տոհմէ, այր քաջ եւ պատերազմող, ահարկու մեծամեծաց եւ փոքունց. եւ սա նշկահեալ զկայսերբ՝ յղէ առ Շապուհ արքայից արքայ նուաճել ընդ նմա, եւ (եղբայր) Մեհուժան Արծրունի յղէ դեսպան առ Շապուհ զնոյն խորհուրդ հաստատել։ Որոյ երթեալ առ Շապուհ յիշեցուցանէ նմա զհարազատէն իւրմէ Մեհուժանայ՝ միամիտ եւ հպատակ լինիլ արքայի, եւ զպատերազմացն գործ եւ զբազում աւարառութիւնս եւ զգերփանս Հայոց աշխարհիս ի Մեհուժանայ, եւ զմահն նորա ի ձեռանէ քաջին Սմբատայ Մամիկոնէի, գրգռէ զարքայ կատարել զասացեալսն Վարազդատայ թագաւորի Հայոց։ Եւ մինչդեռ զայս խորհէին՝ եհաս լուրն առ կայսր ի ձեռն Տիրենտեայ զօրավարին. եւ զի չեւ էր դարձեալ պատասխանի յարքայէն՝ հրաման եհաս ի կայսերէ առ Վարազդատ անյապաղ առ նա հասանել։ Իսկ նորա տուեալ զնա ի կղզիս Ովկիանու՝ վախճանի անդ, թագաւորեալ ամս դ։ Իսկ Մեհուժան ծանեաւ զինչ պատահելոց էր նմա ի կայսերէ եւ ի նախարարացն Հայոց, ոչ յաւել դառնալ ի Հայս. այլ անդ կեցեալ եւ անդէն վախճանեալ, ոչ արժանի ինչ գործ յիշատակաց ցուցեալ։ Եւ էր կացեալ եպիսկոպոսապետ Հայոց Զաւէն, զոր յառաջագոյն ասացաք, յետ չորրորդ ամի Շահակայ։

Մեծն Թէոդոս յետ Վարազդատայ թագաւորեցոյց ի վերայ Հայոց զԱրշակ եւ զՎաղարշակ զորդիսն Պապայ թագաւորի Հայոց. եւ յետ բ ամաց վախճանի Վաղարշակ, թագաւորեալ ընդ եղբօրն բոլոր Հայոց։ Որ եւ հուպ ժամանակաւ վախճանի եւ կայսր Թէոդոս, եւ առնուն զթագաւորութիւնն Ոնորէս եւ Արկադ որդիքն Թէոդոսի։ Եւ բաժանեալ թագաւորութիւնն Հայոց յերկուս, ի Յոյնս եւ ի Պարսս. Արշակայ գնացեալ զկողմամբ Միջագետաց, լաւ համարեալ ընդ ձեռամբ քրիստոնեայ թագաւորի հնազանդել, քան Պարսկականն հնազանդել տէրութեանն. այլ եւ բազումք ի նախարարացն Հայոց ելեալ զհետ Արշակայ գնացին առ Արկադ, Սամուէլ Մամիկոնեան, որ սպան զհայր իւր Վահան եւ զմայր իւր Տաճատուհի վասն պարսկականին հնազանդութեան մոգութեան օրինացն, եւ Վասակ Արծրունի։ Եւ այլք յաւագ նախարարացն գնացին ամենայն պնդակազմ սպառազինութեամբ ի Պարսս՝ հնազանդել ընդ ձեռամբ հեթանոսական եւ բարբարիկոն ազգին Սասանականին. որոյ հնազանդութիւնն կորստեան պատճառք գտաւ աշխարհիս Հայոց։ Եւ տային կարծիս պարսկականին՝ որպէս թէ հաւանեալ օրինաց նոցա։

Իբրեւ գիտաց Շապուհ արքայ զոր գործեաց Արշակ՝ թագաւորեցոյց ի վերայ Հայոց զԽոսրով ոմն յազգէն Արշակունեաց։ Եւ գրեաց թուղթ զկնի նախարարացն Շապուհ, լուծանելով զպատճառ հատուածի նոցա. ասէ, զի «կացուցի թագաւոր ձեզ յազգէ եւ ի դենէ ձերմէ, մի՛ ծանր թուիցի ձեզ դառնալ անդրէն եւ ունել զիւրաքանչիւր ժառանգութիւն. մի՛ յամառիք զհետ Արշակայ եւ բնաւ սպառ սպուռ մերժեալ լինիք ի հայրենեաց բնակութենէ, եւ կեայք պանտխտութեամբ կեանս, իւրաքանչիւր ի սուր իւր գտանել զբարձ եւ զգահ նախարարութեան. այլ դարձջիք այսրէն, եւ առանց աշխատութեան զերկիր իւրաքանչիւր կալարուք։ Որում ունկնդիր եղեալ՝ դարձան այր իւրաքանչիւր ի բնակութիւն իւր, եւ առեալ զգանձս Արշակայ բերին առ Խոսրով։ Եւ եղեալ պատերազմ մեծ Արշակայ եւ Խոսրովու յեզր ծովուն Գեղամայ ի մօրին տեղւոջ՝ գնաց Արշակ փախստական յԵկեղէց գաւառ եւ անդ վախճանի իւրով մահու, թագաւորեալ ամս է։

Իսկ Յունաց առեալ կացուցին ի բաժնին Արշակայ հիւպատս եւ զօրավարս եւ կոմսունս, ոչ զոք թագաւորեցուցեալ այնուհետեւ։

Իսկ Վասակ Արծրունւոյ եկեալ առ Խոսրով եւ կալեալ զժառանգութիւն իւր եւ զգահ, յերկուս կողմանս բաժանեալ զնայեցուած խորհրդոցն, եւ կայր կեղծաւորութեամբ անհաստատագոյն եւ անօգուտ հնարիմացութեամբ, ընդ քրիստոնեայսն քրիստոնեայ եւ ընդ պարսկականսն զնոցայսն կեղծաւորէր։

Զայն ի փոքր ինչ աւուրց զապստամբութիւն ի մէջ առեալ Խոսրովայ ի Շապհոյ՝ ի Յոյնս ապաւինի, եւ խոստանայ զբոլոր Հայս նուաճել ընդ կայսերական իշխանութեամբ. քանզի յետ վախճանի Ասպուրակայ նստուցեալ էր յաթոռ հայրապետութեան Հայոց զսուրբն Սահակ որդի սրբոյն Ներսէսի. եւ զնախարարսն դարձեալսն յԱրշակայ՝ կացոյց յանձն իւր գահու, ընդ որ զչարացեալ Շապուհ, թէ ընդէ՞ր առանց իւր հրամանի զայն գործեաց՝ յղէ ի Հայս զԱրտաշիր որդի իւր, եւ ընկեցեալ զԽոսրով յաթոռոյն՝ կացուցանէ փոխանակ զՎաղարշ զեղբայր Խոսրովու։

Իսկ Վասակ Արծրունի խոյս տուեալ գնաց առ Արտաշիր Պարսից, խորհելով վասն սպարապետին մեծին Սահակայ, որպէս ի նմանէ Խոսրով զանձնիշխանականն օրինադրեաց հրաման. միանգամայն խորհէր վրէժխնդիր լինել ազգին Մամիկոնէից վասն սպանման Մեհուժանայ հաւոյն իւրոյ։ Ընդ որ յոյժ զչարեալ սքանչելին Աղան Արծրունի որդի Վասակայ ընդ հօրն անիմաստասէր բարուցն անխորհրդածութիւն եւ ընդ այնպիսւոյ աստուածամարտին Մեհուժանայ գթասիրաբար վարել ազգականութեամբ, զոր ատել արժան էր եւ չար ի չարի վերայ, թէ հնար էր՝ հասուցանել. եւ ելեալ Աղան գնաց առ սուրբն Սահակ, եւ զէնընկեց եղեալ առաջի նորա՝ մերկանայր զհանդերձն զինաւորական, եւ ողբայր ի վերայ աշխարհիս Հայոց, ընդ նուազել զօրութեան թագաւորութեանս Հայոց եւ ընդ բռնազբոսութիւնն Պարսից։ Առաւել ի սուգ մտեալ եւ յողբս անմխիթարս վասն ազգին իւրոյ Արծրունեաց, որ դիւրամոռաց զերախտիսն Քրիստոսի համարէին, միայն զկնի փառաց աշխարհիս ընթանային եւ մոգութեան մոխրապաշտութեանն հետեւէին։ Եւ յերկարեալ Աղան զողբսն, ջերմեռանդն յորդահոս արտասուաց բղխմունս առաջի սրբոյն Սահակայ եւ մեծ սպարապետին Սահակայ եւ այլոց նախարարացն. մինչեւ նոքա խոնարհեալ առ նորայն խորհրդական առ յապա պատահմունսն, որ հանդերձեցաւ աշխարհիս Հայոց, իբր մարգարէական իմն գոգցես տեսաւորութիւն, եւ միաբան յարտասուս եղեալ լային, եւ դառնապէս ողբս յողբս հարեալ անմխիթար սգոյ՝ անկեալ Աղան յերեսս առաջի սրբոյն Սահակայ եւ առաջի սպարապետին Սահակայ՝ ընդունել զսքեմ կրօնաւորութեան մոնազնութեան անապատասէր միայնական ստանալ իւր վարս։ Զոր առ վայր մի ոչ առեալ յանձն սրբոյն Սահակայ՝ ասէ «լուռ լե՛ր առ այժմ, եւ յայլում ժամու հոգացայց վասն որոյ խորհիս. մի գուցէ մատուցեալ առ Արտաշիր ոմանց սուտակասպաս չարախորհաց կեղծաւորութիւն իմն զմէնջ առնուցուն, եւ հայր քո Վասակ խորհիցի ինչ առ արքայի, եւ աղմուկ եւ շփոթ ինչ յուզիցէ հայր քո, որպէս թէ զապստամբութեան ինչ խորհել կարծիս զմէնջ առնուցուն։ Բայց Աստուած ըստ յօժարութեան քո սիրոյդ կատարեսցէ զկամս քո որպէս եւ հաճոյ թուիցի առաջի Տեառնե։ Եւ ընկալեալ զխրատ նորա երանելոյն Աղանայ անսայր դիպող աւուր։

Արկադեայ կայսեր թագաւորեալ ամս իգ մեռանի սաստկակոծ պատուհասիւ յաղագս մեղանացն առ Յոհան Ոսկեբերան։ Եւ թագաւորէ ընդ նորա որդի իւր Փոքր Թէոդոս. եւ բազում եւ ազգի ազգի հոգաբարձութեամբ տուեալ օգնականութիւնս Հայոց աշխարհիս, շինելով քաղաք Թէոդուպօլիս ի Կարին գաւառի, եւ զօրս կողմնակալս ի պահեստ՝ ընդդէմ կալ պարսկական յարձակմանցն։ Զի Վռամ եւ Յազկերտ զկէս աշխարհիս յինքեանս յանգուցեալ՝ զբոլոր ապա աշխարհիս զտիրելն յոխորտային։ Եւ եղեւ ի վախճանելն Խոսրովու Հայոց թագաւորի, որ եկաց ի տերութեանն ամս դ՝ ոչ առ յանձն Յազկերտ նստուցանել զոք ի տոհմէ Արշակունեաց թագաւորել Հայոց, զի այնուհետեւ քաջ կարասցէ գլել զինքեամբ զզօրս Հայոց նախարարօքն հանդերձ. այլ թագաւորեցոյց նոցա զորդի իւր Շապուհ, որ եկեալ ոչ կարգաւորաբար աշխարհախնամ հոգածութեամբ յարդարէր զկարգս աշխարհիս. միայն որսոց եւ խաղուց պարապ զինքն հաճոյանայր կացուցանել։ Առ որ հայեցեալ նախարարքն Հայոց՝ կատականօք եւ արհամարհանօք ընդ նա նայէին, որպէս Ատոմ Մոկաց իշխան՝ յորսն Աստուածորդի զնա ձայնէր, զի այնու փքացեալ առ հուրն յաւակնեալ զինքն տացէ. դարձեալ կնամարդ զնա կոչելով ընդդէմ միմեանց անուանաձայնէ. եւ ինքն Ատոմ հատեալ գնայ ի կողմն Մարաց։ Եւս քաջասրտագոյն Շաւասպ Արծրունի, խաղս ձիընթացիկ արշաւանաց գնդակացն՝ զհետ մտրակեալ հանէ ի նմանէ զգնդակն բազում անգամ ասելով, «ա՛ղջկամարդ, ի բաց լեր յասպատակէ ասպարիսիս, ա՛յր կանացի, եւ ծանի՛ր զքեզե։ Իսկ Շապհոյ զմական գնդին ի դիպուածս Շաւասպայ շարժեալ. զոր արհամարհեալ Շաւասպ արձակերեսան զերիվարն ի սիգաքայլ արշաւանս արարեալ՝ աներկիւղ համարձակութեամբ էանց գնաց ճեմ զճեմի առ զօրավարն Անատողի։ Եւ հրամանաւ ինքնակալին Թէոդոսի կայսեր հաւատայ նմա զհազարապետութիւն բաժնին Հայոց, զՄիջագետս մինչ ի յանցս Եփրատ գետոյ։ Եւ կացեալ Շաւասպ առ կայսեր ամս դ։

Իսկ Շապհոյ լուեալ զհիւանդանալ հօր իւրոյ՝ փութացաւ գնաց ի Պարս. եւ վախճանեալ հայրն նորա՝ ի նմին աւուր մեռանի եւ ինքն սրով յիւրայոցն։ Եւ քանզի վախճանեալ էր Համազասպ Մամիկոնեան, որ ի ժամանակին կալեալ էր զմարզպանութիւն եւ զզօրաւարութիւն Հայոց ի խնդրոյ սրբոյն Սահակայ յերկուց թագաւորացն Յունաց եւ Պարսից՝ ոչ ոք այնուհետեւ առաջնորդէր Հայոց աշխարհիս. այլ քայքայեալ ցրուեցան յոր կողմ եւ աճապարել ախորժեաց ոք, քանզի հէնք բազումք կալան զերկիրս։

Եւ թագաւորեալ Վռամ որդի Յազկերտի՝ կոչէ ի դուռն զսուրբն Սահակ Հայոց կաթողիկոս։ Որոյ առեալ զթոռունս իւր զՀմայեակ եւ Համազասպեան գնան առ արքայ ի Տսպոն։ Քանզի Վարդան անցեալ գնացեալ էր սուրբ վարդապետաւն Մաշտոցիւ առ կայսր Թէոդորոս եւ առ Ատտիկոս արքեպիսկոպոս հանդերձ թղթովք սրբոյն Սահակայ, տանելով ընդ իւրեանց եւ զգիր եւ զբառ հայերէն դպրութեան. զոր ընկալեալ սուրբ հայրապետին եւ բարեպաշտ թագաւորին Թէոդոսի հինգ թղթովք եւ հինգ պատասխանեօք՝ կարգէ զսուրբ վարդապետն ընդ վարդապետութեան աթոռակալութեան սրբոյն Յովհաննու Ոսկեբերանի եւ քաջաց եւ գլխաւոր վարդապետացն, իսկ զՎարդան կարգէ ստրատելատ Հայոց։

Իսկ ի հասանել սրբոյն Սահակայ ի դուռն հանդերձ նախարարօքն՝ զիջանէ ցածնու Վռամ ի բարկութենէ վրէժխնդրութեան Հայոց քինահարութեան անարգանաց Շապհոյ, եւ ընդ Յունաց զսերտ խաղաղութիւն ունելով. եւ ի խնդրոց նախարարացն եւ սրբոյն Սահակայ՝ թագաւորեցուցանէ Հայոց Վռամ երկրորդ զԱրտաշէս, որ եւ Արտաշիր։ Եւ ի թագաւորել Արտաշրի խաղաղանայր երկիրս առ վայր մի ի շփոթմանց պարսկական գնդի. եւ հարկացն արքունի կանգնեցան դիւանքն, զի այն ե ամ բեկեալ հարկք եւ զօրք ի յարքունէ Պարսից։ Իսկ Արտաշիր յանդգնագոյնս եւ առանց պատկառանաց զհետ ամօթալից ախտին գիջութեան իգամոլ ցանկութեանցն ընթացեալ՝ ոչ միայն ի գիշերի այլ եւ ի տունջեան, յանդիման արեգական, անխտիր կատարէր զցանկականն, զանասնական գիջութեամբքն զանցուցեալ։ Ընդ որ զչարեալ նախարարքն Հայոց՝ տաղտկացան ընդ գիջանալն, եւ խորհեցան զոչ թագաւորելն Արտաշրի ի վերայ Հայոց. որք մատուցեալ առ սուրբն Սահակ զեկուցանել նմա զոր ինչ խորհինն, եւ թեւակոխէին առ Պարսից արքայն, զոր եւ արարին իսկ. որք գնացին առ Վռամ, եւ ոչ առ Թէոդոս պարեպաշտ եւ զուգափառ քրիստոնեայ թագաւոր, զեղխեցան ամբարշտաբար առանց խորհրդոց։ Եւ Վռամ քանզի կարի ախորժելով ունկն դնէր եւ յօժարէր բառնալ զթագաւորութիւն Հայոց՝ փութացաւ կոչեաց դարձեալ ի դուռն զԱրտաշիր եւ զսուրբն Սահակ բազմութեամբ նախարարացն Հայոց. եւ հարցեալ վասն որոյ ամբաստանն եղեն զԱրտաշրէ. զոր ոչ առ յանձն սուրբն Սահակ գրել ինչ վասն որոյ չարաբանեն զԱրտաշրէ։

Իսկ նախարարացն ընդդիմաբանեալ սրբոյն Սահակայ՝ իբր ոչ զնոցայն հաստատել ախորժակս, մատուցեալ առ Վռամ հանդերձ Սորմակաւ ուրեմն Արծկեցւոյ մոլեգնոտ փառամոլ աբեղայի՝ սկսան ազգի ազգի լեզուագարութեամբ չարախօսել զսրբոյն Սահակայ, որպէս թէ ոչ կամի զթագաւորելն Պարսից եւ հարկել Հայոց եւ զօրավարել, այլ զթագաւորելն Յունաց ցանկայ գտանել. նա եւ հաւատարմութիւն իւրեանց առեալ զթուղթսն սրբոյն Սահակայ առ կայսրն եւ առ հայրապետն, եւ զերթալն Մեսրովպայ եւ Վարդանայ ի Յոյնս առաջի արկանէին, եւ զգնալն Անատողեայ եւ զշինել քաղաքին ի Կարին գաւառ։ Եւ անմիաբանք լեալ ընկեցին զսուրբն Սահակ յաթոռոյ եպիսկոպոսապետութեանն եւ զԱրտաշիր ի պատուոյ թագաւորութեան. եւ կացուցին հակառակաթոռ սրբոյն Սահակայ զՍորմակ մոլի, եւ ապա զԲքրիշոյ Ասորի, եւ ապա զՍամուէլ, որք ոչ ըստ օրինի եկեղեցականաց կրօնից զվարսն յարմարէին, այլ ընդ մարզպանին Մշկանայ լծակցեալ հոգալ զաշխարհիս։ Մշկանս այս փոխանակ Արտաշրի մեր թագաւորի մտեալ ունի զաշխարհս հրամանաւ Վռամայ Պարսից արքայի։ Իսկ նախարարքն Հայոց իբրեւ տեսին յերկոցունց կողմանց զանկարգ եւ զանտեղի աշխարհիս պիտաւորութիւն՝ յապաշաւանս դարձեալ ի վերայ անցիցն անցելոց զոր ախորժելովն խնդրեցին՝ դարձան առ Վռամ, խնդրեցին իւրեանց կաթողիկոս զսուրբն Սահակ։ Իսկ Վռամ յերկմիտս եղեալ, ոչ կարէր կատարել զխնդիրն, եւ կասկածանօք տարուբերէր ի միտս, մի գուցէ ոչ առնելով իմ զոր խնդրեն՝ առ կայսր հատուածեալ անկանիցին նախարարքն, հարկել եւ զինաւորել կայսեր։

Իսկ Վաչէ Արծրունեաց տէր եւ Հմայեակ Աշոցաց տէր եւ այլք յանգուցեալ ի նոսա՝ հաճեցին զկամս Վռամայ, եւ թոյլ ետուն զով եւ հաճոյ թուիցի արքայի. նորա զՍամուէլն զայն կացուցանէ ի տեղի եպիսկոպոսապետութեանն Հայոց, որ յետ ե ամաց վախճանի, կեցեալ կեանս արտաքոյ իրաւանց։

Իսկ Անատողի զօրավարն Յունաց զՀաւուկ ոմն Կուկռճացի կացոյց մասինն Յունաց եպիսկոպոսապետ. եւ այսպէս աղմկեալ եւ շփոթեալ երկիրս Հայոց՝ կեայր անմիաբանութեամբ, լի անկարգութեամբ, ըստ յօժարութեան Վաչէի Արծրունոյ։

Եւ եղեւ ի դառնալն սրբոյն Սահակայ ի Պարսից՝ եկն առ նա դարձեալ Աղան Արծրունի, եւ ընկալաւ ի նմանէ սքեմ կրօնաւորութեան. եւ երթեալ բնակէ առանձնապէս ի Գողթն գաւառի ի տեղւոջ վարդապետութեան սրբոյն Մեսրովպայ, ճգնասէր հրեշտակակրօն վարուք, երանելի մարդկան եւ ահարկու դիւաց։ Ապա իբրեւ վախճան առնոյր կարգեալ եպիսկոպոսացն որ ի Պարսից, որք առանց եպիսկոպոսին Կեսարու ձեռնադրեցան յերանեալ եպիսկոպոսէ՝ միաբան ապա նախարարքն Հայոց եկին առ սուրբն Սահակ, անկեալ առ ոտս նորա մեծաւ հառաչանօք՝ մի՛ յիշել զանցս զանցիցն անցելոց, զոր արարինն առ սուրբն, այլ դարձեալ կալցի զաթոռ հայրապետութեանն. եւ խոստանային գնալ ըստ հրամանի նորա։ Զոր ոչ առ յանձն լսել նոցա. զհանգամանս տեսլեանն, զոր եցոյց նմա Հոգին Սուրբ՝ որ ինչ առ յապա ժամանակս գործելոց էր, զբառնալ եպիսկոպոսապետութեանն եւ թագաւորութեանն ի տանէն Արշակունեաց, եւ զկարգապետել անարժանիցն, եւ զընտրութիւնն սրբոց, եւ դարձեալ զնորոգումն հայրապետութեան եւ թագաւորութեան ի նոյն զարմէ Արշակունեաց, եւ զգալուստ նեռինն, եւ զգալուստն Քրիստոսի, եւ զհանդերձեալ դատաստանացն, եւ զհատուցումն իւրաքանչիւր ըստ գործս իւր, զոր ետես ի մեծի հինգշաբաթոջն։

Եւ այս ամենայն այսպէս եղեալ, կեցեալ սուրբն Սահակ ամս ճի՝ փոխի յաշխարհէս ի կարգս հրեշտակաց, եւ տարեալ հանգուցանեն, զնշխարս սրբոյն յԱշտիշատ Տարօնոյ ի տեղւոջ վկայարանի սրբոյն Յոհաննու Մկրտչին եւ Աթանագինի վկային։ Ի նմին ամի յետ վեց ամսոյ անցանելոյ փոխի եւ սուրբ հայրապետն Մաշտոց. եւ խաչանշան լուսով խաղացուցանեն բազմութեամբ նախարարացն Հայոց ի ձեռն Վահանայ Ամատունոյ, որ էր ի ժամանակին սպարապետ Հայոց. եւ տարեալ հանգուցանեն զնա ի Յօշական գեօղ, ի գաւառին որ կոչի Ոտն Արագածոյ։

Յամի երկրորդի Յազկերտի որդւոյ Վռամայ երկրորդի՝ բարձաւ թագաւորութիւնն ի տանեն Հայոց, որ տեւեաց ամս նժե եւ վախճանեցաւ։

Յետ բառնալոյ թագաւորութեանն ի տանէն Արշակունեաց, եւ հայրապետութեանն ի տանէն սրբոյն Գրիգորի՝ Ղեւոնդ ոմն աշակերտ սրբոյն Մաշտոցի տեղապահ լինէր սրբոյն Սահակայ, եւ Յովսէփ եպիսկոպոս եւ Մովսէս եւ Մեղէս։ Իսկ զտեղի թագաւորութեանն Հայոց հրամանաւ Յազկերտի ունի Մշկան զօրավար Պարսից։

Իսկ Վարդան Մամիկոնեան, որդի Համազասպայ Մամիկոնէի, թոռն սրբոյն Սահակայ, խոյս տուեալ գնաց զկողմամբքն Մոկաց, ի խոխոմս Տորոսական լերինն, ի լեսուրս Ջերմաձորոյ, եւ բնակէ յամրոցին, որ այժմ Զռղայլ վասն անխեդեդ ամրութեանն գեղջկաբանեն։ Եւ քանզի յետ մահուանն մեծին Սահակայ Բագրատունոյ սպարապետի ասպետի եւ զօրավարի Հայոց, հաւատացեալ էր Թէոդոսի կայսեր զսպարապետութիւնն Հայոց Համազասպ Մամիկոնէի եւ որդւոյ իւրում Վարդանայ՝ երկեաւ Վարդան ի մարզպանէն բնակել յանդորրու, այլ այնր աղագաւ էանց գնաց յամուրսն Մոկաց, եւ կայր մնայր ի նախախնամութենէ Աստուծոյ այցելել աշխարհիս Հայոց։ Եւ կոչեալ առ ինքն զեպիսկոպոսն Մոկաց զՅօհան եւ զեպիսկոպոսն Ռշտունեաց Սահակ եւ զեպիսկոպոսն Անձաւացեաց Շմաւոն, եւ կարգէ զդասս պաշտօնէից կատարել զպաշտօն Տեառն ի տուէ եւ ի գիշերի անձանձրոյթ աշխատութեամբ եւ առատաձեռն տեսչութեամբ աղքատաց, զի գտցեն զողորմութիւն ի Քրիստոսէ։

Սահակս այս այն Սահակ է, որոյ հրամանաւ գրեաց մեծ վարդապետն Մովսէս տիեզերահռչակեալ քերթողն զգիրս Պատմութեան Հայոց մեծաց, հրաշազան յօրինուածով, սկսեալ յԱդամայ մինչ ի կայսր Զենոն. որոյ ժամանակ կենացն տեւեալ ձգեալ ամս ճի լի եւ պարարտ ծերութեամբ, որպէս գրեալ աւանդեցաւ մեզ այս ի չորրորդ դրուագի խոստաբանեալ պատմութեանն Մովսէսի Խորենացւոյ, վերադարձութեան ի վերայ երկեցունց դրուագեալ հատուածին, զոր եւ երանելին Կորիւն, ուսումնակից Մովսէսի եւ աշակերտ սրբոյն Մեսրովպայ՝ յիւրումն ստուգաբանեալ պատմութեան զայսոսիկ մեզ հաւատարմացուցանէ։ Ուստի եւ մեք ըստ կարի մերում անցեալ գտաք զհամառօտութիւն զրուցատրութեանս, զոր շարագրեալ յայտարարութեամբ յանդիման կացուցաք քեզ, քա՛ջդ բանասիրաց, Գագիկ Վասպուրական եւ մեծ զօրավար Հայոց, իսկ որպէս գրեալ հաստատեալ կայ հաւատարմապէս վարդապետացս քաջաբան եւ լի իմաստութեամբ շարագրածք հրաշափառագոյն։

Ապա փոյթ ինձ Թովմայի, որ ոչ վերջոտնեալ կալայ ամօթով զյետին տեղին, այլ փոխանակ սոցա մատեայ ի տեղիս յայս, ձեռն արկեալ անիմաստաբար լի անհմտութեամբ եւ անհանճարութեամբ բուռն հարկանելով զմեծ զայս քերթածութենէ։ Բայց հրաման քո ճոխութեանդ ձգեաց զիս յայս մեծ ձեռնարկութիւնս, սակս որոյ բացաձգեցայց արտաքոյ շաղակրատոյ լեզուաց փառամոլ ոգոց։

Կատարեցաւ Դպրութիւն Առաջին Պատմութեան Հայոց ըստ ազգաբանութեան Արծրունեաց սեռի։