Պատմութիւն Տանն Արծրունեաց

Յայսմ վայրի ոչ մտադիւր ախորժակօք գրեմ զճառս պատմութեանս, որ տրտմականքն, քան թէ ուրախականքն յառաջանան տիրել ինձ։ Թախիծք անզրաւք, քան թէ խնդութեանցն աճեն բողբոջք. արտօսր յորդառատ վտակաց ծաւալին յաչաց, քան թէ ծաղուն խողխոջեն խխնջիւնք. գլորումն, քան թէ կանգնումն յառաջատեն. բեկումն սրտի, քան թէ քաջութիւն պնդութեան ի ներքս դիմեն. կեանք ցաւագինք, քան թէ առողջութիւն ընդդիմակ մահու յաջորդին։ Է՞ր աղագաւ կամ վասն ո՞յր պատճառանաց. զի ի քաջէն իմմէ եւ ի մեծ իշխանէն, ի քաջատոհմիկ եւ ի բարեփառ գլխոյն իմմէ զրկեալ լինիմ։ ԶԱշոտէ ասեմ զնազելի եւ զբարձրագահ ճոխացելոյ վսեմապետէ, յընդհանուր նախագահանստեալ ի մէջ բոլոր Հայաստանեայցս։

Քանզի ի գնալ նորա զօրացուցանել զքեռին իւր զթագաւորն Հայոց, իսկոյն յելանելն նորա ի տանէ իւրմէ ի Վան քաղաքէ՝ տիրէ ի վերայ նորա ցաւք հիւանդագինք կարապետք մահու, անմերձենալիք ճարտարաց բժշկական ձեռնարկութեանն։ Եւ ազատորերոյն Վասպուրականի աղերսեալ՝ մի երթալ զայն ճանապարհ, առաջի դնելով զախտակրելն՝ նորա ընտրեալ զմահ ի վերայ քեռոյն իւր, քան զկեանս կեղակարծ ինչ խորհել զնմանէ։ Եւ ուժեղացեալ ցաւոցն խստութեան որովայնացաւածութեան՝ երթայ մտանէ ի քաղաքն Նախճաւան, եւ տեւեալ անդ զաւուրս խ՝ փոխի յաշխարհէս ամենեցուն պատկառելին, մանաւանդ թէ ընդհանուր ցանկալին եւ սիրելին ճոխից եւ անազգեաց, աղքատաց եւ փարթամաց, մեծամեծաց եւ փոքունց։ Սորա ամք ձգեալ լինին յյիե թուականէն Հայոց. լեալ ամաց իթ՝ փոխի յաշխարհէս յամսեանն արեգ, որ օր դ էր ամսոյն յաւուր երկշաբաթւոջ ի յիններորդ ժամու աւուրն. եւ տիկինն Սեդայ առեալ զդի նորա տարեալ հանգուցանէ ի յԱղբագ ի գեօղն Օսի, ի վանս սուրբ Խաչին։

Յերկարագոյնս վասն սորա աճեցուցանել հարկաւորէր զողբերգականացն ճարտասանութիւնս։ Բայց քանզի ոչ բաւէ աղքատիմաստ իմոց խոհարանաց շարժումն պատկանաբար առ ողբոցն վարել բանակարգութիւն՝ թողի այժմ այլում զօրաւորի կամ այլում ժամանակի։ Եւ ինձ ի վերայ տրտմականացն դէմ եդեալ առ կատարելագոյն եւ առ անզուգական անհամեմատ խնդութիւնն դեգերել, առ հոգեւորական ուրախութիւնսն ընթանալ յետ մարմնականացն յաճախութեանցն։ Քանզի թէպէտ եւ տարաժամ լրմամբ ժամանակի չափաբերեալ կենացն Աշոտի՝ հաստատնագոյն եւ անվրէպ լուծման կենացս առ հոգեւորսն եւ յաւիտենականսն եւ անվախճան կենացն առաւելութիւնն անցեալ գնացեալ ժամանեաց, յապաշաւանս եւ ի զիղջ առեկեալ ի վերայ երիտասարդական դիւրահոս արագավէժ առ չարեացն միտեալ խակութիւն։ Զի ի հասանել ի վերայ նորա ցաւոցն մահաբերաց՝ ոչ հոգացաւ զմանկականն իւր տարաժամ ելսն յաշխարհէս, թողուլ լքանել զաշխարհս բազմագաւառս, զամուրս անկասկածելիս, մերժել հեռանալ ի ճոխ եւ ի նազելի եղբարցն պատուաւորաց, ի պարոյ կացեալ ազատագունդ ազգի ազգի պերճութենէ, եւ որ այլ քաղցրագոյն վայելք ընդ երկնաւս ի վերայ երկրի, պայծառ գեղ արեգական եւ լուսնի, հանդերձ աստեղացն ճոխագործութեամբքն ընդ տարբեր երկնի յեղյեղլով, ծովու եւ այլոց ցամաքայնոց, եւ ջրայնոցն բարեփառ հոլովմանցն հրճուանաց, եւ որ ինչ ընդ այլք ընդ դոքօք պատկանին յարմարաբար տնտեսութիւնք առ սկզբնատիպն պատկերակերպութիւն։ Զայսոցիկ եւ որ առաւելն քան զսոյն իրողութեանց ցոյցք մոռացմամբ սուզեալ՝ առ երկնաւորսն եւ առ երկնից թագաւորն թեւակոխեալ, վասն հանդերձելոցն հոգացեալ, առ կղերս եկեղեցւոյ սրբոյ խոնարհեալ՝ կոչեաց զերիցունսն նորոյ կտակիս, զեպիսկոպոսս եւ զքահանայս, առաջի արկեալ զհաւատոցն կատարելաբանութիւն, զմկրտութեանն լուսաւորութիւն. զառեկելոցն յապաշխարութիւն, զյոյսն յետ վախճանին, զմարդասիրելն Քրիստոսի, զառհաւատչեայսն առաջաբերելով ի փոքր ժամանակի զմեծամեծսն կշռեալ, զպոռնիկն, զմաքսաւորն, զաւազակն եւ որք այսպիսիք, եւ առաջի արկեալ զհառաչանսն, զարտասուսն, զխոստովանութիւնն, զողորմագին պաղատանսն, մինչ ի մահ զտրտմելն, զկենաց դեղն հայցել, զմարմին եւ զարիւն որդւոյն Աստուծոյ ի թողութիւն մեղաց, զվայն եւ զեղուկն անյարմար հառաչմամբ, մեծակական ողբովք առ Քրիստոս ամբառնալով։ Վէմս զերեսօք արկեալ արտօսր յորդառատս ի խտղտելի աչաց ի վայր հեղեղատելով, զնորափթիթ ծաղկազարդ ոսկեճաճանչն մուրուացն ճիրանամբքն զխզումնն, եւ որ առաւելեալն քան զսոյն զապաշաւանացն զանյագութիւնն։ Նաեւ սրբոց հրեշտակացն ի տեսաւորութիւն ձեւացեալ, որոց սարսափմամբ առ նորա զնայեցած յապուշ միտքն կրթեալ, շուրջ փակեալ զնայեցածն՝ ի հարց մատուցեալ ասէ, «գո՞յ թողութիւն իմոց չարեացն գործելոց, թողո՞ւ Աստուած զիմ պարտեացն յաճախութիւն. ասացէք ինձ, տուք ինձ պատասխանիե։ Զայս ասելով, եւ յերեսն ի վայր ի վերայ մահճացն զգետնեալ՝ ի վայն եւ յեղուկն զողբոցն խառնուածսն յաճախագոյնս մանուածէր։ Ես իսկ առ ընթեր գոլով անվրիպագոյն իրազեկ եղէ բովանդակ նորա հաստատնագոյն առ յոյսն կազմեալ փրկութիւն. ճաշակեալ ճաշակս զհացն կենդանի, եւ զաղբիւր արեանն կենդանի եւ կենդանարար որդւոյն Աստուծոյ՝ աւանդեաց զհոգին ի ձեռս սրբոց հրեշտակաց, համարձակապէս անցանել գնալ ընդ իշխանութիւնս եւ ընդ պետութիւնս, ընդ աշխարհակալս խաւարիս այսորիկ, որ անհաւատից քան եթէ հաւատացելոց ոգւոց եւ ապաշաւելոց զտիրելն բռնաձգեալ կորզեն յինքեանցն կորուստ։

Յետ մահուանն Աշոտի եւ կատարելոյ զաւուրս սգոյ նորա առնու զիշխանութիւնն Վասպուրական տէրութեանս Գագիկ եղբայր նորին. եւ եկեալ ի մի վայր Գագիկ եւ Գուրգէն եղբարք համահարք եւ միոյ մօր ծնունդք, յերկուց քաջատոհմիկ գահակալութենէ Սենէքարիմայ եւ Դաւթի, եւ անհակառակող հաւանութեամբ հեզահայեաց առ միմեանս սիրոյ յորդորմամբ արտաքոյ վատթարին խոհականաբար մնալով, քաջախորհուրդ առատաբուղխ խաղացմամբ իմաստութեանն զմիմեանս բռնահարելով, զօտարոտին ի բաց վարատելով զբողջախոհութեան անհանճարութիւն՝ զլաւն եւ զյոյժ օգտակարագոյն ընտրութեամբն գիրկս արկին, զշինութեան եւ զխաղաղութեան հայրենի աշխարհի երկասիրաբար հոգ յանձին տանել. ստացան բարեկարգաբար զարդարել զմերկացեալն ի բարեզարդութենէ, զմերժեալն եւ զհեռացեալն ի հայրենեաց եւ ի տանց՝ յանձնիւրս առնել դարձումն, եւ զշփոթեալ եւ զվրդովեալ կարգս աշխարհիս յօրինել առ հանդարտութիւն եւ խաղաղութիւն յառաջանալ, եւ ամենայն ուրեք ամենեցուն բնակաց աշխարհիս անդորրեալ յանհոգս եւ յապահովս լինիլ ի ներքին եւ յարտաքին հազմարարաց։

Եւ զբոլոր երկիրս իւրեանց տէրութեանն բաժանեցին յերկուս մասունս։ Յելս կոյս եւ ի մուտս որ առ հիւսիւսի զհայեցածն բերէ՝ առեալ էր ի բաժնէ Գագիկ իշխանի, զՃուաշ գաւառն եւ զԹոռնաւան, Արտազ, Մարդաստան, Գառնի, Առբերանի, Աղանդռոտ, Բառիլովիտ, Պալունիք եւ Մեծնունիք, Տոսպռշտունիք, Բոգունիք, Գուգան գաւառ Արտաշէսեան։ Այսոքիկ գաւառք անուանիք, զոր յառաջին ժամանակս իւրոյ իշխանութեանն սեփհականս իւր արարեալ ունէր հայրն նենգութեան Մարդպետն կոչեցեալ, զոր եւ վեր անդ յիշատակեալ ցուցաք զորպիսութիւն, եւ մանաւանդ քաղաքն Շամիրամայ հռչակելին եւ յոյժ փառաւորագոյնն յամենայն կողմանց Վասպուրականի։

Իսկ Գուրգինի մարզպանի Հայոց առեալ էր ի բաժնի յելս կոյս եւ որ ելանէ ի հարաւակողմն, զԱնձահից ձոր, զԿրճունիս, զԿկուղան ովիտ, եւ զբուն զՄարդաստան գաւառ, զԱրճիշակովիտ, զոտն Առնոյ, զԱղբագ Մեծ եւ զՓոքր, Ակե, Տամբէր, Տագրեան, Ըռնայ, Զարեհաւան։

Բայց զՏամբէր եւ զԸռնայն եւ զԶարեհաւան գաւառ հանեալ էր ի Պարսկահայոց, իսկ զՆախճաւան քաղաք եւ զԳողթն գաւառ հանեալ էր ի Վասպուրականէ բազում ժամանակօք յառաջ, մժա ամօք, յամի այրման եկեղեցւոյն Գրիգորի եւ վտանգաւոր մահու զօրացն Հայոց։ Իսկ զԳողթն գաւառ ի ժամանակի կատարման սրբոյն Վահանայ, յամի ճձզ թուականութեանց, յորում ամի կատարեցաւ սուրբն Վահան, որ էր որդի Խոսրովայ Գողթան տեառն։

Եւ սկիզբն արարեալ շինութեան եւ խաղաղութեան աշխարհիս իրաւադատութեամբ, վերակացութեամբ որբոց եւ այրեաց, աղքատսիրութեանն լրջմտութեամբ, եկեղեցւոյ զարդարմամբ. շինեաց Գագիկ պարսպաւոր ամրափակութեամբ զբլուրն յՈստանին Ռշտունեաց զաւերեալն ի բազում ամաց, շինեալ նորոգեաց եւ զեկեղեցին որ ի նմա յանուանակոչութիւն սուրբ Աստուածածնին Մարիամայ եւ զարդարեաց զնա մեծագանձ սպասուք եւ եդ ի նմա զԽաչն, զոր յիշեցաք վերագոյնն, յորոյ ձեռն ծանուցաւ զօրութիւնն հրաշագործ։ Շինեաց եւ եկեղեցի մի յԱմրական քարանձաւի, ի կատար քարանձաւին, յանուն քաջամարտիկ զօրավարին սրբոյն Գէորգեայ եւ նոյնգունակ զարդու զարդարեաց զնա բուրուառօք արծաթեղինօք եւ ընտիր եւ փորձ արծաթագործ դրոշածօք նշանի խաչին Քրիստոսի։ Իսպառ ստորեւ ամրականին ի գոգաձեւ տեղւոջն, որ առ հիւսիսի առ ի շեղ տեսանի՝ շինեաց եկեղեցի հրաշագործ հրաշազան յօրինուածով եկեղեցի ի տաշեալ քարանց ի մանազաւեան քաղաքին ի Վանտոսպ, եւ հիմնեցուցեալ յանուն սրբոյն Սիօնի, որ ի սուրբ քաղաքն Երուսաղէմ. եւ յաջմէ սեղանոյն շինեալ ընդ նովիմբ հիմամբ ի տեղի յիշատակարանի խաչելութիւն տեառն Գողգոթայ տեղւոջ, եւ ի վերայ նորա շինեաց եկեղեցի զվերնատանն խորհրդական խորհրդածութեանն աւանդութեան նորոյ ուխտի։ Իսկ ի յահեակ կոյս սեղանոյն շինեաց եկեղեցի ի յիշատակ յարութեանն Քրիստոսի յեռօրեայ թաղմանէն վերելեկեալ աւարառութեամբ դժոխոցն, եւ ի վերայ նորա շինեաց եկեղեցի զհամբարձմանն ի յերկինս ի Հօրն գահակցել աթոռ, եւ զերկրորդ գալստեանն զյիշատակ ունելով, որ գալոցն է հայրենի փառօք ըստ հրեշտակացն առ առաքեալսն զմխիթարականն եւ զքաջալերականն աւետիս նոցա առբերելով։ Շինեաց եւ ի վերայ Ամրական քարանձաւին յելս եւ ի մուտս կոյս տունս խրախիցս ոսկեզօծս պատեշգամեալ, յաւելլով ի յառաջագոյն ի հօրէ նորա Դերանկէն շինեալ։ Իսկ ի հարաւակողմն կուսէ ի ջրամբար արձանագործ քարեղինէն ճանապարհ աշտիճանեալ ներքուստ ի վեր մինչ ի կատար անձաւին հեշտալիր զել եւ զէջս յօրինեալ, քարագործ աւազամած կրագործութեամբ։ Այլ եւ պատկանաբար իմաստութեամբ պատրաստեաց ջրմուղ ներքսագոյն երկրի ի քարանց տաշելոյ փողոցս գնացից ջրոյն կազմեալ, գալ իջանել յելից ի ստորոտէ լերինն Վարագայ առշեղեալ ի հարաւոյ ի հիւսիսի ի խաղաղ ընդլայնանիստ գոգաձեւ դաշտականացսն, ելանել ի գագաթն Ամրական անձաւին զբօսնուլ նովաւ առ վճարումն բաւականութեան, ըստ մասանց պիտոյից օժնդակութեան քաղաքայարդար ապարանից թագաւորական պաղատի իւրոյ ձեռակերտին, առ հօրն յաւելադրելով շինուածս իւր։ Դարձեալ վերակնեալ յառաւօտինս կոյս խաղացեալ ի Ճուաշռոտ ի Գետս աւան՝ շինէ անդ զվայելչական տեղի խրախից, բլուր մի պարսպեալ տաճարախիտ շինուածովք, որոյ հայեցածն առ դաշտակողմն ի վայր կոյս բերի, ի խաղս գետոյն Երասխայ, ուր հոյլքն էրէոցն խայտան եւ վայրենեացն խոզից եւ առիւծուցն մորիքն եւ երամակք ցռոց պատրաստական առ որսոյն հրճուանք առ ձեռն պատրաստ հոլովին, ընդդէմ նայելով լերանցն Այրարատեան ազատն Մասեաց, ուր Արտաւազդն Արտաշէսեան քարավիժեալ խոհամանայր ի կոշտն կոհակին։ Իսկ վայր խաղացեալ ի Մառականն աւան, առ Կարմիրն կոչեցեալ գետով, որ իջանէ ի գետն Երասխ՝ շինէ եւ անդ ամրական տեղի, դժուարամատչելի ասպատակող հինից, դնելով ի նմա նմանապէս ապարանս փողոցայարդարս, տաճարակերտս սենեկագործս, բաւական ի պէտսն պատրաստեալ, փոքր ինչ ի վայր խաղացեալ ի տեղին որում Ձորք ասեն։ Եւ անդ գտեալ ամրագոյն անձաւ տեղի անկասկածելի ի պատերազմական գործոց եւ զնա պարսպեալ պատուարօք շուրջանակի՝ եւ յօրինեաց պատրաստեաց ապարանս պատուաւորս գեղազարդս խրախճանական կարգադրութեանց դրուագս, եւ այնպէս անկարօտս առ պիտանացուս հոգ տարեալ՝ գլխաւորեաց որ ինչ շինութեան եւ խաղաղութեան աշխարհիս նպաստաւոր առ օգտակարագոյնսն պահանջէր գործառնութեան եղանակք, որպէս օրէն է թագաւորաց եւ թագաւորազանց աշխարհաշէն խնամողաց յանձանձել ըստ վերակացութեանն յԱստուծոյ նոցա հաւատացելոց։ Զի ոչ միայն առ շինութիւնն՝ այլ եւ յարիւն եւ յապաժոյժ առաքինաբար զանձինս եդեալ ի վերայ խաշանցն մեռանել իբրեւ զքաջ հովիւ, գլխաւորագոյն եւ բարձրագոյն յիշատակ արձանացուցեալ անջինջ կտակ առ բազմախաղաց ժամանակս տրամադրեաց։ Փութաճեմ ընթացող արշաւանս ի վերայ ձգեալ՝ հասանել ի լեառն տեառն եւ ի տուն Աստուծոյ մերոյ, ըստ յորդորման մարգարէիցն, եւ ճախր առեալ ի ներքուստ ի վեր ի լեառն Վարագ եւ երկրպագել աստուածազարդ քրիստոսապսակեալ փայտի խաչին Քրիստոսի, պատուանդանի ոտիցն Աստուծոյ, որով պարծի եւ պսակի ի Քրիստոս հաւատացելոց թագաւորաց երամք։ Եւ ոսկեգործ ականակապ կազմեալ՝ պատեաց ոսկով զփրկագործ սուրբ խաչն, եւ ընդելուզեալ մարգարտով զարդարեաց զսխրագործ փայտն, հիւսնեալ ի մէջ անուշահոտ փայտից, թողեալ մասն ինչ արտաքս ոսկեպատ պահարանին, յառաջնում իւրոյ քառածրագիծ խաչակերտ փայտեղէն գզրոցկանն։ Այս այն խաչ է զոր վերագոյնն գրեցաք վասն սորա, մծթ ամօք յառաջ զսորայս բացայայտեալ զցոյցս յայտնութեանն, յամս Ներսեսի Երկրորդի Հայոց կաթողիկոսի եւ Վարդանայ Ռշտունեաց պատրկի եւ յամի ունելութեանն Տաճկաց զհայկական աշխարհս։ Եւ յետ խաչայարդար պայծառութեանն իջեալ ի լեռնէն Գագիկ ի ստորոտ լերինն, ուր աբեղայիցն բնակէին սքեմաձեւքն։

Իսկ ի տիրական զօրավարութեանն Գագկայ սկզբնաւորեալ ձեռակերտ իւր՝ շինեաց զհողաբլուր բարձրաւանդակն ի Մահռաշտ գեօղ յափն գետոյն յելս կոյս, որ հայի յՈստանն Ռշտունեաց, յորում տեղւոջ յառաջագոյն ապարանք պարսպաւորք եղեալ էր Վարդ պատրկի Ռշտունւոյ հայկազնոյ, եւ վերակացու նմա թողոյր զՅովհաննէս ոմն քահանայ ի Բոգունի գաւառէ ի յԱնստան գեղջէ։ Յորում տեղւոջ բանակ կրօնաւորաց կարգեաց, եւ հաւատաց զառաջնորդութիւնն նախասացեալ քահանային, որ էր այր հեզ, ցածուն եւ պատուական վարուք եւ պատշաճագոյն յոր կոչեցաւն. եւ զատուցանէ զօրավարն վանիցն գեօղս բաւական առ ընկալումն հիւրոցն եւ ի տեսչութիւն աղքատացն։

Շինէ անդ եկեղեցի վայելչապէս պայծառութեամբ եւ անուանէ զնա յանուն սուրբ Պետրոսի առաքելոյն անպարտելի դժոխական առաջնորդի։ Եւ յաջմէ եւ յահեկէ սեղանոյն այլ եւս բ եկեղեցիս։ Նախ յառաջ ախորժական թուէր Գագկայ անուանել զեկեղեցին փրկչական անուանակոչութեամբն մակաձայնել ոչ ուղղակի առ հաւատն մատուցեալ, զի Նստորականացն եւ Քաղկեդոնակին է այս իմացմունք այլովքն եւս երկաբնակօք, որք բանին՝ տուն եւ տաղաւար զառ ի կուսէն առեալ մարմին դանդաջեալ ասացին, եւ ոչ միութեամբ բնութեամբ բանին մարմին լինելով. այլ տուն Քրիստոսի սուրբ առաքեալքն են եւ ասին այլոց սրբոց գրոխինք. որպէս ասաց Պաւղոս, եթէ «դուք տաճար էք Աստուծոյ կենդանւոյե, եւ դարձեալ ասէ, թէ «տուն Աստուծոյ եմք մեքե. եւ դարձեալ մարգարէիւն ասէ, «բնակեցայց ի նոսա եւ գնացից ի նոսաե։ Այլ Քրիստոս իւր ոչ տուն ոչ տաղաւար ասի, այլ մի տէր Յիսուս Քրիստոս, յԱստուծոյ եւ ի մարդկանէ կատարեալ. ապ' եթէ ոչ՝ պաշտելիք եղիցին եկեղեցիքն, որ փրկիչն անուանին եւ երկրպագելիքն աստուածային երկրպագութեամբքն. որ է յոյժ ծիծաղելի. եւ պարզպէս յայտնի առանց կասկածանաց ասի աստուած՝ եկեղեցին եւ մարմին բանին. եւ եւս յաւելցի ծիծաղելն. եւ կերիցեն քարինք եւ փայտք եւ այլ կահք երկաթեղէնք, որպէս եւ զայն որ ի նմայն պատարագի մարմին եւ արիւն որդւոյն Աստուծոյ, մանաւանդ թէ ինքն իսկ ճշմարտապէս որդին Աստուծոյ. եւ դարձեալ յոյժ ծիծաղելի է։ Եւ այս առ այժմ բաւականասցի մտառու ուսումնական անձանց, զանմտացն ի բաց լքանելով զիմացմունս։

Դարձեալ շինէ զօրավարն Գագիկ ի գլուխս Օձ ձորոյ, որ վասն խստութեանն սաստկաշունչ դառնալիր մահածին հողմոյն շնչելոյ այսպէս անուանէն, փոխէ անդ գեօղս եւ շինէ զբլուրն, որ տեղի բանակի ղաշիկ առնելոյ էր տանն Արծրունեաց, եւ անուանեաց յանուն իւր զձեռակերտն Գագկակերտ, եւ դարձոյց անդ զսահմանս անդր փոխելոյ գեօղիցն։ Զուգակշիռ հաւասարութեամբ մարզպանն Հայոց Գուրգէն հրաշազան յօրինուածով շինէ զեկեղեցին ի քաղաքին յԱդամակերտ ի մեծն Աղբագ, ի բուն իշխանական սեփհականութեանն իշխանութեան զարմին Արծրունեաց, հարուստ մի հեռի զքարանցն տաշելոյ զհոլովումն բերելով առ տրամամադրութիւն կոչարանին իբրեւ ասպարիսօք երիւք, զբացագոյնն մօտագոյնս գործելով սայլիցն հոլովմամբ. բարձրաճիչ աղաղակաւ քարոզեալ, իբրեւ բանիւ զբարբառ հնչեցուցեալ ազդեցուցանօղ իմացունակութեամբ, զգայական ազդարարութեամբ՝ զեկուցանել զպատրաստութիւն նիւթոյն առ կատարումն սրբոյ եկեղեցւոյն աւարտագործեալ։ Որգունակ հնչումն տաշելոյ փայտիցն առ Նոյիւ ազդեցութեամբ հիւսնական գործեացն զհեղեղածուփ անդնդաձիգ սահանացն երկնահոս զուգաճանապարհորդութեանն յապրուստ հաւատարիմ առնն յԱստուած յուսացեալ համամիտ ընտանեացն գործակցութեամբ։ Որկեն եւ եղեցանն առ նորա բերեալ բացայայտ ի խորհուրդ տապանին, ի Փռիւգացւոց ապարասանութենէ ի մեզ ճախրեալ ապրուստն, ի տունն Աստուծոյ զընթացսն քաջայարմարագոյն հաւատով բերեալ։ Իսկ Գագիկ իշխան ի վերայ մկանաց կոհակալիր ձորաբաժին անդնդապտոյտ կուտակմանցն նաւամարտիկ ընթացս կազմեալ, դուզնաքեայ երասանակալ փայտիւն վազս առեալ սիգաքայլ ճեմարանօք ընդ կապուտակաձեւ երկնագոյն լեռնային եւ դաշտական ասպարէզս, քարինս տաշահոս հոլովեալ ի նիւթ եկեղեցւոյն ի Մանազաւեանն նահանգէ ընդ Բզնունական ծովն բերեալ մատուցանէ առ կատարումն հրաշագեղ դիտանոցին սրբոյն Սիօնի, այլովքն սրբական անուանակոչութեամբ տեղեաց տնտեսականին բանին Աստուծոյ մարդ եղելոյ։ Սապէս եւ Գուրգէն կատարելագործեալ ի բարձրաւանդակ ի սարաւանդակ տեղւոջն բարեձեւագունի վայելչացուցեալ զհրաշակերտ յաջմէ եւ յահեկէ սեղանոյն երկուս եւս եկեղեցեօք։ Զոր հրաշազարդեալ մեծագանձ սպասիւք, ոսկեկերտ խաչադրօշեալ ընդելուզեալ մարգարտով եւ ակամբք պատուականօք հրաշագործեալ։

Այլ թերեւս զայս տարակուսիցիս առ իմաստն՝ յանդիմանակացոյցս առնել զԳուրգէն ընդ աշխատութեան յօժարագոյն առ մարմնական զինուորութեամբն լինել։ Յաւելում պատկանաբար գրել քեզ զարիական նահատակութենէն հանդիսական ժուժկալութեամբ ողջախոհաբար կրթութեամբ զզինուորական երկասիրութեամբն յօժարաբար դեգերել զմարզպանութեանն արդիւնաւորել անուանակոչութիւն։ Զոր հոյակապն Տրդատ կարգադրեալ վայելչապէս հոգաբարձութեամբ զպատերազմականն հարկանել հարկս ընդդէմ հինից արշաւանաց. զոր կարգապետութիւն եւ առ սուրբ հրեշտակն գտանեմք յարարչական նախախնամութենէն, զաշխարհի զօգուտն բերելով։ Որպէս ընթեռնուս ի գիրս մարգարէականս զհանգամանս այսոցիկ. որպէս եւ ի վեցերորդ տեսլեանն Դանիէլի եւ Զաքարիայի բանագործութեանն, զոր եւ Պօղոս հոգացաւ բացայայտել զ–է աշտիճանեան մասունս ի Հոգւոյն սրբոյ աւանդեալ եկեղեցւոյ սրբոյ։

Եւ եղեւ յետ մեծ պատերազմին, որ յառաջ քան զզրուցացդ գրելոյ ելին, ի գլուխս Մանազաւեան նահանգին եւ Յուշոյ դաշտին, եւ զխռովարարս քաղաքացն ի մի վայր գումարելոցն, որք եւ յունայն ասպատակէին աշխարհ, եւ անդ նորա զդատավճիռն ընկալան ի սրոյ քաջացն Վասպուրականի, որպէս գրեցաքն՝ իսկ եւ իսկ եհաս գուժկան անկելոցն ի պատերազմին ի պարսկական քաղաքն եւ յԱտրպատական սահմանսն. եւ նոքա ըստ ձախողակի սովորութեանն իւրեանց օրինադրութեանն, արիւնարբու առանց բարւոյ բարեգործութեանցն, մանաւանդ թէ լցեալք սատանայական չարութեամբք՝ ձայն արկեալ յամենայն քաղաքսն, խռովեալ ըստ գազանեղէն իւրեանց մոլեգնութեանցն եւ գռոթ տուեալ յանձնիւր որջարանաց զօրէն մեղուացն ի մեղուանոցացն արտաքս դիմեալ ի ժամանակս խաղացման ծննդոցն, առաջնորդութեամբ իւրեանց որդնածին առաջնորդին, եւ առ զայրուցն առ մարդկայինն դիմեալ ազգ՝ կարծել նոցա ստնանէր, յինքեանք ձգել կորզել զսատակչական դարձուածէ. սագունակ հասեալ ի վերայ Վասպուրական աշխարհիս պարսկական խուժանն ըստ ազգս ազգս եւ ըստ քաղաքս քաղաքս ի Մարաց եւ ի Պարսից, յԵլամացւոց եւ ի Խուժաստանէ, ի Կրմանայ եւ ի Մուկանաց, ի Թուրքաստանէ եւ ի Խորասանայ, եւ յեղակարծում հասին ի Ճուաշն գաւառ՝ զսուրբ եկեղեցիս, զտունս աղօթից քրիստոնէից այրել աւերել հիմն ի վեր տապալել, զքահանայսն նորոյ ուխտի ի սուրս իւրեանց մաշել, զծերս եւ զպառաւունս մահու սրոյ սպանանել, զերիտասարդս եւ զկուսանս խաղաղացուցանել ի գերութիւն, զստացուածս եւ զինչս վատնել աւարառութեամբ. եւ կայր երկիրն ի մեծ տարակուսի, լցեալ կասկածանօք չարեացն։

Յայնժամ ամրացեալ նստէր ի Շամիրամ բերդին Թադէոս անուն ի յԱկէացի տոհմէ, Շերեփայ որդի ծանօթացեալ, զոր վերագոյնն յիշեցաք յայլում վայրի ի մեծ պատերազմին ի սահմանս Աղձնեաց։ Սա իբրեւ զկորիւն առիւծու ի մորւոջ իւրում նստէր վարանեալ. գրէ առ սուրբ եպիսկոպոսն Գրիգոր Ամատունեաց տանն, որ նստէր ի հանգստի սրբոյն Թադէոսի առաքելոյ յԱրդոզական գաւառի՝ գտանել զելս իրացն եկեալ հասեալ հինին. որոյ զպատասխանին դարձուցեալ լի քաջալերական խրատու յորդորմամբ մարտիրոսական ակնկալութեան պսակաց, եւ թէ ի պատերազմին յայնմիկ հասանիցէ զմահուն ընդունել զվճիռ՝ իսկ ըստ յաղթութեանն զխոստովանողականն ժառանգել անուն, զօրանալ զօրութեամբ ի զօրութիւն խաչին Քրիստոսի Աստուծոյ մերոյ։ Որ անսայթաք հաւատով յառաջացաւ առ աւարտումն պատերազմին փութացեալ, եւ ելեալ յամրական տեղւոյն սակաւաձեռն զօրականաւն, որ պահէին զպահպանութիւն Շամիրամ բերդին, եւ սլացեալ իբրեւ զարծիւ ի վերայ որսոյ՝ պատահէին անհուն բազմութեանն ի Փայտակշտան գեօղ, եւ անդ ընդ փոքր զառ ի վայրն իբրեւ զհեղեղատ յորդեալ հոսեալ հասաւ ի վերայ նոցա, ի Քրիստոս խրախուսեալ, յական քթթել ելից դիակամբք սպանելոցն եւ վիրաւորացն զերեսս դաշտին. եւ մնացեալքն կէսքն փախեան հանդէպ երեսաց յո՛վ եւ կարաց ոք զերծանել, եւ այլքն զաղաղակ բարձեալ ի ձայնարկու աշխարանս՝ խնդրեցին զապրուստ ի սրոյ քաջամարտիկ ախոյանէն Շերեփեանն Թադէոսի։ Եւ յանդորր ելեալ աշխարհս Վասպուրական կեցին յապահովս յանհոգս. եւ այլ ոչ եւս յաւելին ելանել ի վերայ աշխարհիս ասպատակաւորք հինիցն պարսկայնոցն։

Քանզի խառն դրակցութեամբ սահմանին առ միմեանս փոքր Աղբագ եւ աշխարհն Կորճէից եւ Պարսկահայոց՝ եւ հանապազ առ միմեանս զգժտութիւն կեղծաբերէին, մարզպանն եւ որ զԿորճէիցն ունէին զգործավարութիւն. ելանէ մարզպանն ի վերայ նոցա եւ յինքն հանէ զՏամբեր եւ զԸռնայ գաւառ եւ որ ասի Ապուջափրի բերդ, ի Վհրի քաղաքին Կորճէից զիւր կացուցանէ ոստիկանս ի պահպանութիւն ամրոցին։ Իսկ Պարսկահայոց գռեահն խուժան ածեալ, գաղտագնաց եղեալ ընդ անկոխ ճանապարհս՝ գան հասանեն ի Մարդաստան գաւառ յաւանն Վիտահոտ, հանեն ընդ սուր, վարեն ի գերութիւն եւ առնուն աւար, եւ ի յանցին դառնան ի Ճուաշ եւ ի Թոռնաւան գաւառ, անցեալ ընդ Կրճունեաց գաւառն։ Եւ վարեն ի գերութիւն աւարառութեամբ զԼեկ եւ զԱղզի եւ զԿրերեացն եւ ի Ճախուկ գաւառէ։ Ազդ եղեալ Շապհոյ եղբօր Թադէոսի Շերեփեանց. եւ ելեալ ի վերայ Պարսկահայոց գռեհացն եւ անդ բազում քաջութիւն նահատակութեան ցուցեալ՝ յոլովից գերելոցն ընդարձակեաց, հանելով եւ զաւարն ի ձեռաց նոցա, եւ վիրաւորեալ սրով մեռանի ի գեօղն Գիւղիկ ի Ճուաշ գաւառի, մարտիրոսական հասեալ նահատակութեան, ի վերայ խաշանցն Քրիստոսի տուեալ զանձն ի մահ։ Իսկ այլազգեացն անցեալ գնացեալ մտին ի Թրաբ գաւառ եւ ի Շնաւհ։

Իբրեւ եհաս գուժկան առ մարզպանն Հայոց Գուրգէն՝ ելեալ զհետ նոցա ռ արամբք, վառեալ ի զէն եւ յասպազէն, եւ գնացեալ եհաս յԱյլի գաւառ. որոյ գալուստն ազդ եղեալ գնդի այլազգեացն՝ փախեան գնացին բացագոյն, կալան զամրական տեղիս, ցրուեալ ընդ լեռնայինսն անյայտ թաքստեամբ։

Իսկ ի գալ միւսոյ ամին, մինչ նոքա յանհոգս յապահովս մնացին յերկիւղէ մարզպանին, առեալ զօրականս այրուձի կազմութեամբ իբրեւ զ՝ խաղաց գնաց երկայնագոյն հեռաւորութեամբ հասանել ի վերայ բանակին պարսկական աղխին, եւ ելեալ ի Յադամակերտ քաղաքէ ի թ ժամու ուրբաթու աւուրն, եւ անցեալ ընդ ծովակն Յըմբեայ, եւ ընդ վարազի Զարեւհաւանի. եւ ընդ այգն ընդ առաւօտն՝ յԸռենայ Յամաց գեօղ, եւ գիշերագնաց հասեալ մինչ ի Տարօնայ կոչեցեալ գետ։ Եւ ի միւսում առաւօտին հասին ի վերայ բանակին խոնջեալ երիվարօք, անզգուշութեամբ առ մուտն պատրաստեալ, եւ անկան ի նմին ժամու բ ոմանք, Վլիթ եւ Մարաճայ. եւ երիվար մարզպանին պակասեաց առ վազսն, պատշաճագոյն զպատերազմին խրոխտական բարձրավզութեամբ վանել զախոյեանսն, եւ առեալ զբանակն յաւարի, եւ ընդ սուր հանեալ յոլովս քան թէ սակաւս, հասին ի գոգ տեղի մի ի Մղունիս գեօղ։ Եւ քանզի որպէս ասացաւ՝ ի յերկարագնացս աշխատութեանց երիվարացն եւ հեծելոցն ծանրութիւն ի տքնութենէն ի վերայ հասելոյ, եւ տօթն արեգակնակէզ տապախառն ջերմութեանն, եւ թանձր ծարաւոյն պասքեցելոց երիվարացն հանդերձ հեծելովքն՝ յեղակարծում հանգստեամբ դիմեալ ի վերայ նոցա, քանզի նոքա կային յանհոգս, եւ գունդ անհաւատից դառնացեալ ոգւով ի վերայ կանանց եւ որդւոց իւրեանց եւ ազգականաց՝ յարձակեցան ի վերայ նոցա ուժգին սաստկութեամբ եւ սուր ի գործ արարեալ յանխնայ կոտորեցին. եւ անհնարին բեկմամբ խորտակեցաւ գունդն Հայոց, մինչեւ ի բազմացն սակաւուց հազիւ ուրեմն մազապուր զերծեալ՝ անկան յաւուր յայնմիկ ի տարապարտ պատերազմին արք անուանիք իբրեւ շ, որ եւ ոչ տեղի գերեզմանի անգամ երեւեցաւ նոցա մինչեւ ցայսօր։ Եւ նոքա էին արք փառաւորագոյնք ի տանէ Արծրունեաց եւ յայլոց նախարարաց, որոց Տէր եղիցի այցելու։

Եւ յայնմհետէ համարձակութիւն առեալ անօրինացն՝ սկսան գունդս ռամկականս ժողովել ըստ օրինակի մարախոյ անչափ բազմութեամբ, այնոքիկ որ Շեխետիքն կոչէին. եւ այլ որ ուստեք ուստեք ի հեռաւոր աշխարհաց Պարսից, ի Ժանգանայ եւ ի Ջուրջանայ եւ որք ի Վարառատ գաւառէ, եւ եղեն բանակք մեծ ի գաւառին Զարեւան։ Որ կամէին դառնաբեր քինահարութեամբ ելանել ի վերայ աշխարհիս առ հասարակ յապականութիւն դարձուցանել։ Իսկ կատարելագոյնքն եւ ծերքն ի նոցանէ սպուժէին առ այս, եւ մանաւանդ որք հաւատարիմքն կոչէին ըստ հաւատոյն նոցա որք Կուռայքն անուանէին, գլխաւորն ի նոցանէ Համիս, եւ միւսն որ ի կողմանց Ժանգանայ՝ ոչ իրաւացի ըստ պատգամաւորին իւրեանց ասացին առնել զայս։ Այլ եւ իշխանն Գուրգէն հանապազ գրէր աղաչանս առ ծերսն եւ առ աւագագոյնսն նոցա, իբրեւ փորձութիւն եւ դիպուած համարէր զեղեալսն, եւ ոչ իսպառ քինահարութեամբ վարիլ առ հարկատուսն եւ առ հնազանդս իւրեանց։ Եւ մեծի փորձութեանցն հասելոց լինէր ի վերին հրամանէն հանդարտութիւն…։

Տուեալ եղեւ նմա ի տեառնէ եւ այլ եւս որդի մի, զոր անուանէ յանուն հօրեղբօր իւրոյ Գուրգէն։ Նաեւ զբազում գործս արութեան ցուցանէր, որում եւ ձեռնտու լինէր Աստուած, կատարելով ի վերայ նորա զհոգենուագ մարգարէութիւն դաւթեան երգոցն, եթէ «զամենայն զոր ինչ արասցէ յաջողեսցի նմաե։

Սա դարձեալ վերստին սեփհականեաց իւր եւ ինքեան զկնի եկելոց զգաւառն Սղգայ ի Տոսպ գաւառէ, որ առ ստորոտով լերինն Վարագայ, զոր ի վաղնջուց յափշտակեալ էին ամենաչար ազգին Իսմայէլացւոց. վասն որոյ եւ նախնիք սորա ջանահնար եղեալ՝ ոչ ինչ օգտեցան։ Իսկ մեծանուն եւ քաջամարտիկ իշխանն ջատագով եղեալ հարց իւրոց ամենիմաստ հնարիւք, մանաւանդ թէ օգնականութեամբն Աստուծոյ խրախուսեալ՝ մեծաւ արութեամբ ի գիշերի առնու զամրոցն եւ տիրէ գաւառին։ Նաեւ զգաւառն Ըռնայ, զոր այնքան վաղագոյն այլազգեացն յափշտակեալ էին, զորոյ եւ ոչ զհամբաւն ոք դարուց ի դարս յիշատակել կարողանայ առ նա հասելոցն՝ բռնաբար կորզէ ի ձեռաց այլազգեացն. ընդ նմին եւ զայլ բազում քաղաքս յԱտրպատականէ, որոց եւ տիրէ մեծաւ ճոխութեամբ։ Եւ այսքան եւ այսպիսեօք բարձրանշան յաղթութեամբք հռչակաւոր եւ երեւելի ի մէջ Հայաստանեայց այրն լինէր։

Իսկ չարարուեստ բանսարկուն սատանայ, որպէս երբեմն ի նախնումն ազդեցութեամբ կնոջն դաւաճանեալ, դիւրահաւան զնախահայրն առ պտղոյն առնելով ճաշակումն, զանմահս մահացոյց ի կենաց, զոր ունէաք ի դրախտին զբնութիւն՝ նմանապէս եւ աստ ի վերայ քաջի եւ մեծանուն իշխանին զնախանձուն վառեալ հուր՝ ոխս մախանաց արկանէր ի սիրտս ոմանց Հայաստանեայց, գործակից նոցա լինել. բորբոքէր եւ զթշնամիս խաչին Քրիստոսի. որք զարիւնարբու գազանաց բերելով զօրինակ՝ կրճտէին զատամունս իւրեանց ի վերայ նորա, եւ ի խորս իջեալ չարութեան միմեանց ազդ առնելով խորհուրդս յուզէին ճարակ գտանել, գաղտնի նենգութեամբ միանգամայն եւ կեղծաւորական սիրով յաղագս ելից հնարել խոկային։ Այլ ոչ ուրեք երբէք յայտնել իշխէին յայսպիսեաց աստի, «գուցէ լուիցէ, ասէին, եւ սլացեալ խոյասցի ի վերայ մեր իբրեւ զարծիւ յերամս հաւուց, եւ կերակուր սրոյ զանձինս մեր առնիցէե։ Եւ մինչդեռ այս ամենայն գաղտնի խորամանկութիւնք ի խմորս չարութեան պատրուակեալ կային՝ եւ իշխանն յանհոգս եղեալ վայելէր ի խորին խաղաղութեան, ըստ տուեցելոյ նմա ի վերուստ շնորհացն։

Աստանօր նախապատուէ զիւր ազգային ոմն որում անուն էր Գագիկ, տալով նմա զբերդն Ագարակայ եւ զգաւառն Ճախուկ, եւ զօրագլուխ զնա ի Պարսիցն կացուցանէ մարձի։ Իսկ նորա ճարպոյ զակամբ եկեալ, ըստ նմանութեանն կուրացելոյ Իսրայէլի՝ ապաշնորհ առ պարգեւատուն գոլով՝ զթիկունս դարձուցանէ յիշխանէն, ապստամբութեանն յաղթեալ ախտիւ. եւ զայն տեսեալ ամէնիմաստ հզօրին՝ խորհուրդ բարձրագոյն ի մէջ առնու, ի հատուածի պատճառս առաքէ առ նա զքեռորդի իւր զՀասան։ Եւ քանզի առեալ էր Գագկայ զքոյրն Հասանայ կնութեան՝ վասն այնորիկ եւ սիրով խաղաղութեամբ ընդունի զնա յամրոցն։ Եւ ի պատեհս գտեալ Հասանայ առնու զամրոցն։ Գրէ եւ առ իշխանն ըստ օրինակի եւ ըստ պատշաճի գործոյն եղելոյ. ուր եւ անդէն վաղվաղակի ժամանէ իշխանն եւ շղթայակապ արարեալ յղէ զնա յաւանն Վան եւ ի մետաղս բնակեցուցանէ ի նորին ամրոցի։

Այլ որպէս յառաջագոյն ասացաք՝ դաւողք ոմանք Ատրպատականու, նմանապէս եւ որք ի Հայաստանն էին տանէ, որոց մասնակից էր եւ Գագիկս այս ապստամբ՝ միշտ խոկային զխաւարայինն իւրեանց կատարել զխորհուրդ։ Եւ քանզի ոչ ինչ քաջին կարէին ստնանել յայտնապէս՝ ձեռն տուեալ յայր մի որ էր յոյժ սիրեցեալ իշխանին, որդի Ապումսարայ ի Խեր քաղաքէ, արտասուս եւ հառաչանս առաջի նորա արկանէին, յուշ առնէին եւ զնախանձն հայրենի, զյափշտակութիւն քաղաքաց եւ ստացուածոց, զառումն տանց եւ զքանդումն ամրոցաց, զխորտակումն զօրաց եւ զբազում արեան հեղմունս ի սրոյ հզօրին, եւ զմոլար օրէնսդրութիւնն կրօնիցն Մահումաթայ դաշն առաջի արկանէին. եւ այլք ոմանք Հայաստանեայք ինչս եւ պարգեւս խոստանային։ Այլ զոր օրինակ ի բազում փայտից զուարճանայ հուր՝ սոյնպէս եւ այրս այս ի խոստմանց եւ յուխտից աստի, մինչեւ հրապուրեցին, եւ նովաւ դաւաճանեալ զմահուն գործեցին դարան։

Իսկ ապա այսոցիկ այսպէս եղելոց, ըստ փոփոխման եղանակաց, որ ընդ արեգական բերմամբ մարդկայինս չափին կեանք՝ ձմեռնայինն կանխեաց ժամանակ։ Եւ մեծանուն իշխանն ըստ նախնական սովորութեանն չու արարեալ ընդ ձորն Անձահոյ՝ եկն էջ ի Խերականն կոչեցեալ դաշտ, եւ կամէր փութապէս անցանել ի ձմերոցսն արքունի, ի գաւառն Ճուաշ յաւանն Մառական։

Յայնմ ժամանակի ընդ առաջ ելեալ այրն անօրէն, սիրելին նենգաւոր, կեղծաւոր բարեկամն, յղին անօրէնութեամբ, ծնօղն զկորստեանն պահակ, մահացու խորհրդոցն չարամայր ստնտուն, դայեակն խաւարի, արեան մտեալ սատարն, խրատեալն ի սատանայէ, անհամբոյրն ի բարեաց, արբանեակն չարին, բանալին դժոխոց, հնոցն մեղաց, վառեալն հրով նախանձու յիւրոցն գործակցաց, տիղմն խաւարին, որ զծովային մարգարիտն լուսաւոր յիւր կորստեանն ընկլոյզ խորխորատ. սա ի ձեռն կոչողաց չարին աղաչէ զմեծանուն իշխանն Վասպուրական, զի ըստ սովորական սիրոյն՝ առ իւր ագցի. զոր ոչ առնոյր յանձն իշխանն, վասն փութալոյ յիւրականն գաւառ։ Իսկ նա զցրեալ ուխտ սիրելութեանն առաջի արկանելով՝ ստիպէ զիշխանն, զի գոնեա փառազարդ երեսացն տեսող արժանի լինել հրամայեսցէ. եւ գտեալ զպարգեւն մահառիթ՝ գայ ի հանդիպումն հզօրին։ Եւ կացեալ ի հանդիպոջ՝ ոչ կարէին ընդ գիրկս խառնել միմեանց։ Վասն զի ի պատճառս որսոյ ելեալ շրջէր իշխանն թափու յիւրոցն զօրացն, միանգամայն եւ մերկ ի զինուց. եւ վասն զի առուամէջ այգեստանեայց էին տեղիք դժուարինք, անջրպետեաց ի մէջ նոցա առու մի սահանակարկաջ յորդահոս յոյժ խորագոյն. ընդ որ ոչ այլազգին այն եւ ոչ ի մերոցն ոք դիմագրաւեաց անցանել զօրացն, խոստովանեալ զվհատութիւն սրտից եւ զպաշարումն երիվարացն. մանաւանդ թէ եւ ոչ իշխանն իսկ ոչ թողացուցանէ ումեք զկնի իւր անցանել։ Անդ քաջին եւ հզօր իշխանին մտրակ ի կուշտ արարեալ երիվարին՝ արագ ընդ դժուարինն անդր անցանէ յորձան։

Իսկ զայլազգին այն պիղծ, քանզի ոչ կարէր անձամբ զդէմ ունել հզօրին, յառաջագոյն խրատեալ յիւրոց գործակցացն՝ առեալ ունէր ընդ իւր եւ արս ուժեղս ըմբշամարտիկս զինուք ի ծածուկ։ Մօտ գայ յիշխանն, եւ գիրկս զպարանոցաւն արկեալ տայ զյուդայեանն համբոյր։ Եւ զօրացն մերձ կացեալ զբռամբ ածին զերեսանակս, ի ձեռն միանգամայն եւ զքաջահատ սուսերն պողովատիկ, զի մի կարասցէ քաջն աճապարել ինչ ուրեք. եւ հարեալ գեղարդեամբն՝ զրաւ կենաց քաջին առնէին։ Եւ քանզի մանկունք տղայք եւ անկատարք էին սերեալքն ի նմանէ, Աշոտ եւ Գագիկ եւ Գուրգէն, որ չեւ եւս յարբունս հասեալ էին՝ եւ վասն այնորիկ ոչ ոք էր որ վրէժխնդիր լինէր արեան հեղլոյ անարգապէս։

Եւ արդ ոչ ներէ մեզ բանս առանց մեծի եւ արժանապէս ողբոց թողուլ զյիշատակ կորստեան ամէնօրհնեալ հզօրին։ Վասն որոյ զմարգարէին գոչեմ զԵրեմիայի ժիռ մատռուակին, եւ ասեմ, «ո՞ ոք առնէր զգլուխ իմ շտեմարան ջուրց. եւ զաչս իմ յորդահոսանս վտակս աղբերացե, զի անդադար լացից զօր բեկման նորոյ Իսրայէլի։ Ոչ դանդաղիմ կոչել երգակից ողորմելի ողբոցս զմեծ մարգարէն զզարմանալին Զաքարիաս, եւ նովաւ հանդերձ ելանել ի բարձր դիտակս, ձայն տալ ընդհանուր ազգաց եւ ասել, «լացէ¯ք, լացէ¯ք, արեւելք առ արեւմուտս, հիւսիս առ հարաւ, ազգք առ ազգս, ժողովուրդք առ ժողովուրդս։ Վասն զի ելիք օգնականն, լռեաց զօրավիգն, եւ առաջնորդն մեծ իշխանական ճոխութեամբն առաւ այսօր ի գլխոյ ձերմէ։ Երկինք ի վեր եւ երկիր ի խոնարհ զծառայակցին ողբացին զկորուստ։ Ո՞ ոք զօրն զայն ոչ ողբասցէ, ո՞յր ուրուք ոչ գելուցուն աղիքն, որ զայսպիսի ծանրատաղտուկ աղէտս տեսանել եւ կրել արժանացաք դառնապէսե։

Վասն զի ազատագունդ զօրքն տիրակորոյսք ցրուեալք ի լերինս եւ ի դաշտս վայիւք եւ ողբովք եւ յորդահոս արտասուօք զերկիրն լրացուցանէին դառնութեամբ, եւ ի խորովակսկիծ կիզմանէ աղեացն դիթաւալ յերկիր կործանեալ թմբրեալք լինէին ի դառնաճաշակ մահարբոյց բաժակէն։ Եւ մանկունք ձեռասունք թիկնապահք եւ յորս յենոյր իշխանն ձեռօք իւրովք՝ խեղդ զպարանոցաւն արկեալ զարիւնս անձանց փութային հեղուլ, լաւագոյն զմահ քան զկեանս համարելով։ Նաեւ շունք տիրասէրք ի տեղւոջ սպանմանն հոլովեալք եւ գիշերապահ վառմամբ կատաղեալք՝ ընդերկնահաջ ողբովք հալածականս առնէին զգազանս անապատի, մինչեւ ցայտմունք արեանն պատուականին յերկիր անկելոյ յարեգակնայինն տապացաւ կիզմանէ։

Իսկ համբաւ հզօրին կորստեան, իբրեւ զամպ թանձրամած խաւարային լցեալ սաստկութեամբ՝ ելեալ տարածեցաւ ի վերայ Հայաստանեայցս, մանաւանդ ի վերայ բարձրագոյն եւ սեփական Վասպուրականն կոչեցեալ նահանգի. յորում տիկնայք եւ աղախնայք թողեալ զկանացի բնութեանն պատիւ՝ ի գռեհս եւ ի փողոցս բացագլխաւ ընդ երկիր զանձինս իւրեանց քարշէին։ Որք յանհնարին սգոյն դառնութեան՝ մատաղ մանկտոյն զսովորականն մոռացան դիեցուցանել զկաթն, ողբոց միայն պարապեալ միմեանց ձայնակցելով։ Ուստի եւ ի կրծաբախ ճակատահար ճայթմանցն եւ ի բարձրաճիչ աղաղակացն հնչեաց դուռն դարպասու արփիագեղ տիկնոջն մեծին Սոփեայ։ Որք յաշխարելն իւրեանց ասէին այսպէս, «վա¯յ, կորեաւ մեծանուն իշխանն, եւ անտերունչ մնաց երկիրս Հայոցե։

Իսկ տիկինն խիզախեալ յանպարտելի զօրութիւն հզօրին՝ ասէ, «զի՞ դուք, ո¯վ մարդիկք, եւ ընդէ՞ր գործել զայդ յանդգնիք. չի՛ք ուրեք թշնամիք. ո՛չ ուստեք պատեալ պատերազմ։ Ո՞վ ոք զայդ գործել համարձակեցաւ, ո՞վ ոք զոսկեփետուր ախոյանարձակ քաջազգի վարուժանն իմ հաւահար առնել կամ ի ծուղակ ընբռնել կարողանայր, եւ ոչ ինքն օձտեալ ի նմանէն մեռանէր. ո՞վ ոք զբարձրաթիռ արծիւն քաջահնչօղ եւ ահարկու ձայնիւ ի խոնարհ սուզել լինէր ձեռնհաս. ո՞վ ոք զայնհաղթ վիշապն սանձել մերձենայր, եւ ապրեալ լինէր ինքնե։ Զայսոսիկ եւ եւս յաւէտ քան զսոյնս ասէ տիկինն ընդդէմ լալականացն։

Իսկ իբրեւ ստուգեցաւ իրն եւ համբաւն ճշմարտեցաւ կորստեան՝ ապա այնուհետեւ յերկիր անկեալ զերեսս ի գետնի դնելով, մոխիր ի վերայ ցանելով գլխոյն, եւ խաւար ձեռագործ յօդս ցնդէ տաճարին։ Եւ ի բաց ընկեցեալ զպատուադիր քողն մարգարտահիւս զարդուն, զգեցեալ զսեաւս ի զգեստից, եւ պատրաստեալ գլխոյ իւրում արկանելիս թխակերպս, եւ յառաջ կոչեալ զդստերս՝ սգոյ ողբոց յօրինէ կարգս, կարգեալ կացուցանէ դասս դասս՝ պարաւորս եբրայեցիս եւ զթագաւորացն Իսրայէլի նուագել տայ զողբս։

Յայնմ աւուր սուգ առին սուրբ եկեղեցիք եւ դասք պաշտօնէից։ Ի բաց առան ի դրաց սենեկացն ոսկեհուռն կամարաձեւ երանգոցն տարազք, եւ սեաւք խոշորագոյնք եւ յոյժ տխրալիք զտեղին փոխաբերեցին. եւ ընթացեալք այսր անդր սուրհանդակք լալականացս՝ խցին զլուսանցոյց պատուհանս հրաշակերտ ապարանիցն, հրամանաւ տիկնոջն. «զի մի, ասէ, արեգակն յանհաս բարձրութեանն երկնից ճեմեսցի կամար. եւ զճառագայթս ի խոնարհ արձակելով՝ զիմս լուսաւորեսցէ խաւար. եւ կամ լուսինն ի լրմանն ժամանեալ ամանակ, արուսեկիւն հանդերձ եւ բնաւ զարդուն աստեղաց՝ զիմս փարատեսցէ մէգ, մինչեւ տացէ ինձ Աստուած յորդւոց իմոց այրասիրտ նման հօր իւրոյ, որ ի կեանս իմ կամ թէ զկնի կենաց իմոց ի վերայ գերեզմանին տացէ աւետիս՝ առեալ վրէժ հեղման արեան հօր իւրոյ ի գլխոց այնոցիկ, որք զայս ինձ հատուցին խաւարե։

Զայս մեզ ընծայեցին՝ որք տեսօղք լեալ էին գործոցն եւ որք ի գիրկս զմանկունքն կրէին, եթէ զայսոսիկ ասելով տիկնոջն՝ ձգեալ լինէր զձեռսն ի վերայ ուսոյ հրաշազարդ մանկանն Գագկայ, ոչ գիտեմ հանդէ՛պ գոլով, կամ թէ մարգարէաբար իսկ զայս առնէր մեծ օրիորդն Սոփի, երջանիկն ի տիկնայս։ Յաւուրս դառնութեան սգոյն այնորիկ ձեռք երկրագործաց եւ արուեստականացն լքեալ յիւրաքանչիւր վաստակոցն՝ եդեալ ծնկաց եւ ծնօտից՝ լային դառնապէս. տեարք եւ ազատք ի միասին հաւաքեալ, չար ողբովք զմիմեանց ճմլեցուցանէին զսիրտս։ «Ո՞ւր, ասեն, լքեալ կորուսաք զպատուական մարգարիտն, զպարծանքն Հայոց, զքաջն անպարտելի, որ զմեծ պատերազմունս դիւրաւ մղէր, եւ անուն բարձրագոյն ինքեան եւ մեզ ստանայր։ Ո՞ւր է բարեժմիտ շրթանցն Ժպտումն, որ բազմերանգ բազմականս ոսկեզարդ գահոյիցն միշտ զմեզ ուրախարարն զմայլեցուցանէր բաժակաւ։ Ո՞ւր առատ ձիրք ձեռինն պարգեւաբաշխ, որ երեւելի զարդու՝ ցանկ զմեզ շքեղացուցանէր։ Վա¯յ եւ աւա¯ղ մերոյս կենդանութեան։ Ընդէ՞ր ոչ պատահեաց մեզ օրն այն ի մեծ պատերազմի ի մէջ նիզակախուռն զօրաց. թերեւս եւ մերոց լինէր բարձումն կենացե։ Աստ ի մէջ կացեալ հայրապետաց եւ ճգնաւորաց դասք զարթուցանէին զմիտս կնոջն եւ զայլոց կոծողացն յերկիւղն Աստուծոյ, եւ առ սակաւ մի փարատէին աղէտ սգոյն դառնութեան։

Եւ արդ սիրելի էր ինձ եւս հրաշափառագունիւ անցանել բանիւ ընդ ողբերգականացս հանդէս. այլ զի մի լսողացն խռովեսցին միտք՝ լռեսցի որ ինչ վասն այսոցիկ է բանս, եւ մեք ի պատմութեանցն փութասցուք ասպարէզ, թերեւս յաջողեսցէ մեզ Աստուած ծայրագունին հանդիպել լրման, բազմավէպ զրուցատրութեանց քաջի արանց տանն Արծրունեաց։

Կատարեցաւ կարգ ծննդաբանութեան երից որդւոց մեծանուն եւ քաջամարտիկ իշխանին Գրիգորի. յորում եւ գործք նորին ամենայաջողակք եւ զրաւ նորուն ի դաւելոյ ոմանց Հայաստանեայց եւ Պարսից եւ ողբք ի վերայ նորին։