Պատմութիւն Տանն Արծրունեաց

Եւ արդ մեր բաղձալի սիրով բուռն հարեալ զգեղեցիկ պատմութեանց՝ զբազմօք զանց արարաք զրուցատրութեամբք, մանաւանդ որ անհուն շատաբանութեամբք իցեն լի, անօգուտ մեզ առ ի պատմել, եւ անշահ լսողաց առ ի լսել. ուստի եւ յայսցանէ ի բաց որոշելով զմեր միտս՝ յօգտակարն մեր փութասցուք պատմութեանցն հանդէս. եւ անվրէպ յայտարարութեամբք որ ինչ ի սկզբանց անտի շինութեան աշխարհիս Հայոց ի Հայկայ աղեղնաւորէ եւ ի նորուն զարմից եւ ցկաթոտ եւ վավաշոտ Շամիրամն տիկին Ասորեստանեայց եւ ի նմանէ յայլս եւ յայլոց եւս յաւէտ ձեռակերտք եւ շինուածք յիւրաքանչիւրոցն յերկրիս մերում եղեն՝ մեր առ ամենայնն անձամբ հասեալ եւ աչօք տեսեալ, ձկտեալ եւ ի հեռաւոր աշխարհս, մինչեւ ցԿղարջս եւ Շուշեթացիս եւ առ լերամբն Կաւկոսա եւ յԱհիզ, մինչեւ ի մուտսն Գաղայ, եւ ընդ Տայաստան եւ ընդ ամենայն հիւսիսականս եւ ընդ արեւելս ի հետիոտս գնալով՝ տեսաք զգործ քաջաց եւ նախնեաց. միայն զմերս գրաւեաց զմիտս եւ զտեսութիւն հրաշակերտն եւ քան զբազումս նորանշանն եւ զարմանալին Աղթամար. որ թէպէտ եւ յառաջ քան զայսոսիկ ի Դաւթայ Սախռունոյ եւ յՌաշամայ Ռշտունւոյ եւ ի Բազափրանայ ասի առեալ շինութիւն, որ զՊաղեստինացւոց աշխարհն հանդերձ Հիւրկանեաւ քահանայիւ գերեալ ած բնակեցոյց յերկրիս մերում՝ սակայն ամենեքեան սոքա իբրեւ ի տաղաւարի, եւ կամ որպէս ի հուղս մրգապահաց բնակեցան յերեւելի յայնմիկ կղզւոջ կոչեցեալն Աղթամար, մինչեւ յաւուրս մեծի արքային Հայոց Գագկայ, որ քաջակորով գիտութեամբ նայեցեալ ի տեղւոյն զբօսանս եւ ծանուցեալ զնա ապաստան լինել աշխարհի ի հինից թշնամեաց՝ ձեռնարկէ հիմն արկանել զնա ահեղ իմն եւ զարմանալի հիացմամբ. հրաման տուեալ բազում արուեստաւորաց եւ անթիւ մարդկան զհատեալ վէմս ծանունս եւ դժուարակիրս հոսել ընկենուլ յատակս ծովուն անհնարին խորութեանն. եւ ժամանակաւ ինչ. այսպէս ջան յանձին կալեալ մեծի արքային՝ եւ յանկարծակի եկն եկաց կանգնեցաւ քարայատակն ամբարտակ կանգունս հինգ ի վերայ բարձրացեալ մկանաց ծովուն, որ մտացն աչօք իբրեւ ի ցամաքի շարայարեալ տողադրէ զհաստակառոյցն վիմաց կարգս. յորոյ վերայ լար եդեալ ձգէ զպարիսպն շուրջանակի իբր ձիարշաւանօք հինգ. եւ պարիսպն է հրաշակերտ, ահեղակերպ, բարձրաբերձ լայնանիստ բրգամբք եւ բարձրացեալ աշտարակօք զարդարեալ, անկիւնաւոր խօրանանման տախտակաձեւ յինքեան ունելով գահոյք զբօսանաց, յորում հանդերձ որդւովք եւ ազատակոյտ զօրօք միշտ ուրախանայր արքայ։ Իսկ եւ զգլուխս պարսպին ածեալ ի կիրճս դժուարամածս քարանձաւին՝ ի համբոյրս միմեանց մերձեցուցանէ. ի շրթունս խորայատակ հիմանց ծովուն դնէ դրունս ահաւորատեսս, հաստահեղոյսս, բեւեռապինդս. որով եւ զմասն ինչ ծովուն ի կղզին կոյս հատանելով՝ հրաշալիս իմն ներգործեաց, բազում նաւաց յօրինեալ խաղաղ եւ անքոյթ նաւահանգիստ, բարձրագոյն հրաշակերտեաց քան զԱղէքսանդրին ի Մակեդովն քաղաքի, եւ որպէս ինձ թուի՝ զանցոյց զարմանալեօք զՇամիրամեան փորուածոյ սենեկօքն եւ զամբարտակաւ գետոյն որ առ ստորոտով լերինն Վարագայ. զի նորայն գոնեա ի վերայ ցամաքի, իսկ սա ի մեծ խորոց ծովուս արուեստակեալ՝ հարստահարէ զամենայն միտս եւ զգործս իմաստնոցն առ ի քան զինքն եղելոց։

Եւ այնուհետեւ ժողովեալ ի դուռն արքայի իշխանաց եւ տերանց, ազատաց եւ ռամկաց, եպիսկոպոսաց եւ կրօնաւորաց, զի ամենեքեան օն անդր փութապէս շինուածս եւ ձեռակերտս հաստատեսցեն, հրաման տայցէ, զի լինիցի տեղի ապաստանի ամենայն հինից ի թշնամեաց եկելոց. եւ թագաւորն գթացեալ ոչ արգելու զխնդրեալ պարգեւսն. եւ զկնի հնգից ամաց յորմէ հետէ սկսան շինել՝ պայծառացեալ բարձրացաւ շինութիւն քաղաքին առաւել քան զառաւել։

Յայնժամ եւ իւր իսկ արքայի ամենիմաստ հասողութեամբն հանդերձ բազում արուեստաւորօք զլար ճարտարութեան ի ձեռն առեալ գծել, միանգամայն եւ գծագրել նշանակել առ ստորոտով լերինն, որ է գագաթն կղզոյն, զտեղիս զբօսացուցանողս վայելչաւորս, ըստ արժանի կայենից արքայական իւրոցն հանգստեան ձգելով պարսպունս, յարդարելով զփողոցս եւ դարս դարս դարաստանաց եւ գահս ըստ գահից տէրութեանց եւ բուրաստանս եւ պարտէզս, բուրաստանաց եւ ծաղկոցաց որոշեալ հովիտս. զորս վաղվաղակի ածեալ ի կատարումն հասուցանէ զամենայնն. եւս եւ ծառատունկ բազում, զոր ոռոգեալ արբուցանեն ի բարեհամ եւ անսպառ աղբերէն, որ ակնարկելովն խնամողին Աստուծոյ կայ ի մէջ քաղաքին։

Եւ քանզի էին ի դրան արքունի գումարեալք արուեստաւորք բազումք, արք պատուաւորք ժողովեալք յամենայն ազգաց յերկրէ, որք ոչ վրիպէին առնել զոր խորհէր արքայ, այլ ըստ հրամանին վաղվաղակի եւ գործն առնոյր զկատարումն՝ ումեմն ի նոցանէ ճարտարապետի առն իմաստնոյ եւ հանճարեղի հրամայէ թագաւորն շինել տաճար մի քառանկիւն, խ կանգնաւ ունելով զչափ լայնութեան եւ երկայնութեան, նմանապէս եւ ի բարձրութիւնն. որոյ որմոյն լայնութիւնն երիւք մեծաքայլութեամբ չափով ունի զպարզուածսն, գունդ անապակ կրոց եւ քարի, իբրեւ զհալուածս կապարի եւ պղնձոյ ընդ միմեանս խառնեալ. եւ շինուած տաճարին ի հիմանց անտի մինչեւ ցգլուխ նորին ի թռիչս կազմեալ՝ առանց սեան ունի զհաստատութիւն. եւ է որ արդարեւ արժանի զարմանալոյ ի վեր քան զմիտս։ Ունի եւ խորանս կամարակիցս եւ անկիւնս եւ շրջապատս գեղապաճոյճս, անթիւ մտաց եւ անզննելի աչաց. ունի եւ գումբէթս երկնահարթս ոսկեզարդս եւ լուսաճաճանչս, յոր թէ նայել ոք կամիցի՝ իբր թագաւորի իմն պատիւ առնելով՝ նախ ի բաց առցէ զխոյր գլխոյն, եւ ապա տանջեալ զպարանոցն հազիւ թէ նշմարել կարիցէ զզանազան դեղոցն կերպագրութիւնս։

Եւ է կարգ շինուածոյ տաճարին ահեղ իմն եւ զարմանալի, եւ այնքան բարձրագոյն եւ անհաս է մտաց՝ զոր օրինակ թէ իմաստուն ոք այր ընդ մի կարգ խորանի միոջ զբազում ժամս նայեսցի, արտաքս ելեալ ոչինչ յորոց նայեցաւն պատմել ումեք կարասցէ։ Վասն զի են ի նմա ոսկեզարդ գահոյք, յորս բազմեալ երեւի արքայ նազելի ճոխութեամբ, շուրջ զիւրեաւ ունելով պատանեակս լուսատեսակս, սպասաւորս ուրախութեան, ընդ նմին եւ դասս գուսանաց եւ խաղս աղճկանց զարմանալոյ արժանիս. անդէն եւ սուսերամերկաց հոյլք եւ ըմբշամարտաց պատերազմունք. անդ եւ դասք առիւծուց եւ այլոց գազանաց. եւ անդ երամք հաւուց զարդարեալք ի պէսպէս պաճուճանս. զոր եթէ զամենայնն որ ի նմա գործք ի թիւ ոք կամիցի արկանել՝ բազում աշխատութեան պէտք են անձինն եւ լսողաց։

Եւ է փառք տաճարին ահեղ իմն եւ զարմանալի. եդեալ են ի նմա դրունք հատուածոյք մանր յօրինուածով եւ հրաշալի գեղգեղմամբ, ի բանալն իւրեանց երկբացիկք են, օդաբերք զովացուցիչք. իսկ հուպ առ միմեանս գոլով՝ երեւին իբրեւ զմի պատկեր։

Պատմեաց մեզ եւ հաւատարիմ ոստիկան մի ի գործավարաց քաղաքին, եթէ եմուտ ի շինուած տաճարին երկաթ լտերս իբրեւ մռ. եւ հաւաստապէս ճշմարտութեամբ նուազեաց զասելն, քան թէ առատութեամբն յաւելեաց ի բազումս. իսկ եւ նիստ փառաց տաճարին յամենայն կողմանց գաւառին ի մէջ քաղաքին երեւի իբրեւ զմեծ մի բլուր. ոչինչ նուազեալ բարձրութեամբ քան զքարանձաւ ծայր կղզոյն։

Պարսպէ անմերձենալի ամրութեամբ եւ զծայրս ամրոցին, եւ շինեալ ի նմա շտեմարանս մեծամեծս եւ համբարանոցս, միանգամայն եւ տունս գանձուց եւ զինուց եւ ասպազինաց անհուն բազմութեանց։ Այլ եթէ զամենայն զզարդ շինուածոյն, զոսկեզարդ փողոցսն եւ զգումբէթակապ խորանայարկսն եւ զզանազան տեղիս գահոյիցն, որք առաւել այլակերպութեամբ մի քան զմի գերահրաշապէս փայլեն՝ եւ ըստ արժանեացն մանրամասնաբար գովասանել ոք կամիցի՝ կարծեմ թէ յանհասութիւն ձկտեալ տատանի, որ եւ հասանելոյ չէ կարողութիւն։ Բայց մեր զդիպողսն եւ զպատշաճաւորսն որքան է կարողութիւն՝ ի լրումն ընծայեցաք գեղեցիկ քոյոցդ ախորժակաց, ո¯վ քաջազգի եւ տան մեծի արգասաւոր եւ նախնական մեծ։