Պատմութիւն Տանն Արծրունեաց

Թէպէտ եւ ոչ ինչ նպաստաւորութիւն առաջիկայ տեսութեանս ունին հետագայից ցոյցք որ վասն Բէլայ եւ նոցուն իսկ Քաղդէացւոց դիւցազնական զառանցութեանցն՝ այլ եւ ոչ զծիծաղականս նոցա համբաւեալ քաջութիւն, որպէս կարծեն՝ առանց եպերանաց անցից զխելագարութեամբքն։ Քանզի ասեն սկիզբն աստուծոց՝ զհին ոմն Բելոս, հայր Դիայ, որ կոչի հայերէն Արամազդ՝ մժե բիւր ամաց աւուրս ունել եւ եւս յառաջ. ըստ այսմիկ եւ այլ առասպելականք, եւ գիր մատենական ի նմանէ գրեալ եւ պահեալ ի Բաբելոնի բազում զգուշութեամբ. զոր մեք գիտեմք յետ ջրհեղեղին եղեալ գիր։

Իսկ այլք զԿռոնոսդ ոմն անուն՝ լինել հայր Արամազդայ, եւս մօտաւոր ժամանակով, որ զջրհեղեղին իրս գուշակեաց Քսիւսիւթրեայ, եւ զառաջինս իւր գործոց բնաբանապէս գրել եւ դնել յաման պղնձի մածեալ կապարով ի պահեստի ի Սիպարացւոց քաղաքին։ Եւ այլք յայլ ինչ բազում յածմունս անկեալ ցնդին ժամանակաւ եւ իրօք. զոր եւ մեք ոչ ընդդիմակս առ ի լուծումն առասպելեաց նոցա հարկաւորիմք արժանաւորս գրել։ Իսկ Նեբրովթ որդի Քուշայ որ ի Քամայ՝ յոյժ ուժգնագոյն ոչ միայն քան զառաջինս ուրուականաց լինել, այլ եւ ոչ Հերակլի որ յետուստ՝ մոլի բռնաւոր, որով եւ զՏրովական դժուարամարտիկ իրս քաջապէս եւ կարողաբար վանեալ՝ աստուած ի նոցանէ ասացաւ, նա եւ ոչ աշխարհակալին Աղէքսանդրի Մակեդոնացւոյ, քանզի նա խաբկանօք առն մոգի եւ կախարդի ասաց լինել որդի Ամովնայ եւ Արամազդայ, այլ ոչ ուրացաւ մահկանացու գոլ։ Իսկ սա ասաց զինքն հնագունիցն լինել անժամանակ Բէլ՝ ոչ հայր աստուծոյ, այլ եւ հրամանատու Արամազդայ։ Որ եւ այլոց կարող տուիչ լինել ժամանակաց, որպէս եւ արանցն որ յառաջ քան զջրհեղեղն քառասուն եւս աւելի բիւրս ամաց եւ դարս փոխադրական այլաձեւս եւ խժականս, շարս եւ ներս եւ սոսս, նոյնպէս եւ զանուանս նահապետացն կեղակարծութեամբք այլաբանել. յօրացեալ եւ ապաստանեալ ի յոյժ բազկի եւ ի յաղթանդամութիւն հասակի, քանզի ասեն զբարձրութիւն նորա լինել վաթսուն կանգուն. որոյ սերմանք յիմարութեանն պատուեալ առ Բաբելացիսն պահեցաւ մինչեւ ի ժամանակս Աղէքսանդրի Մակեդոնացւոյ. զոր եւ անդրի ոսկեղէն կանգնեալ թագաւորին Բաբելացւոց՝ արձան քաջութեան առ ի յիշատակ։ Եւ թէպէտ յայնմանէ վրիպեցոյց ճշմարիտն Աստուծոյ պատուհաս՝ այլ չարն սովորական բնաւորեալ պահեցաւ անվրէպ։ Որ յետ բազում ժամանակի ծախք պիտոյից ասացաւ պատրաստել թագաւորին ըստ անյաղթ բռնութեան եւ մեծութեան որովայնի կերակուր Բէլայ։ Որպէս եւ Յոյնք երբեմն համբաւեցին՝ Հերակղէս աստուած յիսուն կոյս ի միում գիշերի ապականէր. յծանականաց եւ զամօթալեաց իրս՝ քաջութեան ասել՝ ըստ այսմ զարմանալիք եւ Բաբելացւոցն Բէլայ ասացաւ, երկոտասան արդու ալեր եւ քառասուն ոչխար ի միում գիշերի ուտել Բէլայ. վասն որոյ պարծանօք իմն խնդալից սրտիւ ասէ թագաւորն Դանիէլի, դու ընդէ՞ր ոչ երկիր պագանես Բէլայ, եթէ ո՞չ տեսանես ո՛րչափ ուտէ եւ ըմպէ։

Ո¯վ Բաբելացի կոյր՝ ունելով խելապատակ ցնդեալ ի մկանց եւ ի խլրդից. եթէ ոչ այլ ինչ յակն ունելեաց բարւոյ ունիցիս ասել, զի՞նչ ինչ բարգաւաճանք քեզ լրութիւն անյագ որովայնին Բէլայ իցէ։ Ո¯վ յիմարութեան առաջնոցն. ո՛րպիսի կատաղութիւն եւ գիւտք դիւացն նախկին ժամանակաւ սպրդեալ մուծաւ յաշխարհ, ապստամբութիւն առ Աստուած եւ տրտմութիւն սրբոց հրեշտակաց, եւ պատճառ վտանգաւոր մահու ծառայիցն Աստուծոյ յաւուրս ապագայիցն. որով ժամ եւ դէպ իսկ է, առ յայնժամ զարժանապէս նոցա ասել փոխարէն եւ անմեղադրելի բազմաց, եթէ այնչափ մթերեալ համբարք կերակրոց կուտեցին ի հալոցսն Բէլայ՝ ո՞չ ապաքէն ըստ այնմ եւ ելքն ի նմանէ լինիցին շահ ի փառս Բաբելացւոցն ըստ կարծեաց նոցա։ Սպառնայ եւ աստուածային դատաստանն Երեմիայիւ, «յաւուր յայնմիկ խնդրեցից զվրէժս ի Բէլայ ի Բաբելոն, եւ հանից զոր եկուլն՝ ի բերանոյ նորաե։ Քանզի առաջնոցն ուրուականք եւ ստուերականք ոմանք՝ ըստ իւրաքանչիւր կարծեաց թուելոց վրիպեցան յաստուածածանօթն գիտութենէ հոգեշահ նահապետացն։

Իսկ Նեբրովթ ինքնադիմաբար ասաց զինքն աստուած, եւ թագաւորեալ ի Բաբելոնի սաստիկ զօրութեամբ՝ առնէր եւ նշանս կախարդութեամբ եւ առ աչօք մինչեւ ի զարմացումն ամենեցուն։ Եւ տիրեաց ամենայն ազգաց որ ի ներքոյ երկնից. եւ ետ հրաման ահիւ մեծաւ՝ ամենայն ուրեք կանգնել զպատկեր իւր եւ երկիր պագանել իբրեւ աստուծոյ եւ զոհս մատուցանել. որ եւ սկիզբն պատկերապաշտութեան եղեւ։ Ոչ կարծողականս ինչ ըստ առաջնոցն Բէլայ ասացելում, կամ այլոց ստուերականացն երեւելոց, երազականաց եւ խաբեբայ դիւաց, այլ ձեռագործ մեռելականս իսկ եցոյց ի պաշտօն, զոր սովորութիւն թէ առցէ ոք արդեօք ասել ի վերայ Փաղեգայ որդւոյ Եբերայ եւ կամ Առանայ որդւոյ Թարայի։ Քանզի սոքա յառաջ քան զհարս իւրեանց ասին վախճանեալ. եւ հարքն ի գութ խանդաղատանաց զպատկերս որդւոց նկարեցին, ըստ ասացելումն ի Սողոմօնէ, եթէ «հայր թախծեալ տարաժամ սգով՝ վասն վաղամեռիկ լինելոյ որդւոյ արար պատկերե։

Իսկ եթէ սովորութիւնն այլանդակեալ ի չարէն ի սոյն, կանգնել պատկերս սկայից եւ քաջաց եւ բարբարոսական թագաւորաց ի պատիւ, առ այսուիկ եւ ի պաշտօնս դից յարեցան՝ դիպողագոյնս եւ զայսոսիկ է ասել ըստ օրինակին Բէլայ, որ եւ ամբարտաւանեալ մոլեգնականս տալ հրաման զանխորհուրդ միաբանութեան զրաջան վաստակոց, կանգնել բուրգն յերկրէ, որոյ գլուխն հասցէ յերկինս. եւ կանխավազ ցրմամբն ի վերուստ՝ զմիաբարբառ լեզու մարդկութեան շփոթեաց յայլաբան խլրտիւնս. միմիայն մնացեալ զիւրականն պահելով լեզու. որ Եբրայեցւոցն ասի նահապետ Եբեր որդի Սաղայի, որ ոչ հաւանեցաւ մտանել յանմիտ խորհուրդ շինութեան աշտարակին. եւ աստի գիտելի է մեզ բարբառն առաջին Եբրայեցի լեալ։

Այլ անժամանակն Բէլ ծախի ժամանակաւ, նշկահեալ ի Հայկայ որդւոյ Թորգոմայ, որ ի տանէ Յաբէթի, որով քամահէ զորսորդականն Քամայ, անարգէ ասելով, «ոչ միայն զի չես աստուած՝ այլ շո՛ւն դու, եւ երամակ շանց՝ որ զկնի քո տողեալ սահինե։

Աստանօր ի դէպ ելանէ մարգարէախառն օրհնութիւնք մեծի նահապետին եւ աշխարհահօրն Նոյի յասելն՝ ընդարձակեսցէ Աստուած Յաբէթի, եւ բնակեսցէ ի տան Սեմայ։ Քանզի Ասիականք արեւելից Սեմայ լեալ վիճակ՝ խոյս տուեալ Հայկայ գայ հատուածեալ ի Բէլայ ի Բաբելոնէ յարեւելս Ասիական. եւ Նեբրովթայ յանդուգն զօրութեամբ հետամտեալ հրոսակաւ մեռանի ի Հայկայ, հարեալ նետիւ, զոր ոմանք ի պատմագրաց ասեն՝ փախստեամբ դարձեալ գնաց յԱսորեստան։ Եւ այսոքիկ վայրապար բանք. զի լայնագոյնս եւս վասն այսորիկ պատմէ մեծ քերթողն Մովսէս, եւ զօրինակ մահու նորա, եւ որպէս զմռեալ դի նորա բարձաւ ի գաւառն Հարքայ ի տեսիլ բազմաց։ Եւ ժամանակ բռնակալութեան նորա են ամք կբ, զոր ոմանք ի պատմագրաց ասեն հայր սորա զՄեստրիմ, որ կոչի Մեծրայիմ, այսինքն Եգիպտոս, վասն ժառանգութեան սահմանաց Եգիպտոսի. քանզի Եթովպացի իսկ ասի Քուշ որդի Քամայ. զոր գիրք Արարածոցն հայր Նեբրովթայ ասեն, եւ Եթովպիայ է մասն Եգիպտոսի եւ ամենայն Լիբէաստանեայց։

Իսկ ըստ պատմագրաց՝ կարգ ծննդաբանութեանդ ունի զայս օրինակ. Քամ ծնանի զՔուշ, Քուշ ծնանի զՄեստրիմ. իսկ գիրք Արարածոցն ասեն զՆեբրովթ. այլ ըստ պատմագրացն՝ Մեստրիմ ծնանի զՆեբրովթ, Նեբրովթ ծնանի զԲաբ, Բաբ ծնանի զԱնեբիս, Անեբիս ծնանի զԱրբէլ, Արբէլ ծնանի զՔայաղ, Քայաղ ծնանի զմիւս Արբել, Արբէլ ծնանի զՆինոս զայրն Շամիրամայ։ Եւ զի ասեն զՆինոս թագաւորեալ յետ Բէլայ՝ անփոյթ զայսքանեօք արարեալ. զի ի մատեանս առաջնոցն ունէին պատուէր ի թագաւորացն զնշանաւոր իրս քաջաց գրել, եւ ոչ վատաց. այլ եւ նկարագիրս ոմանս պատկերաց զպատկեր քաջաց արականս եւ շքեղաւորս կենդանագրել։ Իսկ զվատացն եւ զնուազագունիցն՝ լոյծս եւ կանացիս, եւ միայն վերնագրութեամբ եւ եթ նշանակեալս։