Պատմութիւն Տանն Արծրունեաց

Եւ ըստ նմանակերպութեան պատկերի իւրոյ, յանձնիշխան կամայական կամարարութեանն ձգեալ պատիւ զնա՝ եւ տէր բոլորակերտ իրողութեանց մակադրեալ զհողանիւթեայ էակս, որպէս ասաց նախամարգարէն Մովսէս. նմանագոյնս ասացեալ եւ թագաւորազնն մարգարէաշնորհն Դաւիթ՝ փառօք եւ պատուովք պսակեցեր զնա, եւ կացուցեր զնա ի վերայ ձեռակերտաց քոց, եւ զամենայն ինչ հնազանդ արարեր ի ներքոյ ոտից նորա։ Եւ ծառայականս պատահիս տուեալ նմա, որ ի վերայ կառուցեալ լուսաւորացդ պարողութիւն երեւելագոյն գոյիցն, ի գործառնութեան կենցաղավարութեան պիտոյից մարդւոյ, ըստ տունջեան եւ գիշերոյ բացակայութեանց գործոց եղանակեալ։ Որպէս ասաց սաղմոսերգուն՝ ի ծագել արեւուն ելանէ մարդ ի գործս իւր, ի վաստակս ձեռաց իւրոց մինչեւ յերեկոյ. եւ Փրկիչն ասաց՝ պա՛րտ է գործել զգործս մինչ աւուր կայ. գայ գիշեր յորում ոչ ոք կարէ գործել։ Համառօտագոյնս ասացից, ամենայն իրողութեանց յօգտութեան մարդկայնոց սոքօք բնաւորեալ ի շարժմունս երկակի լուսաւորօք ժամայեղից, առ ի նշանակ հոլովմանց պարագայց ժամանակագիւտն շրջագայց արշաւանաց, հանդերձ աստեղացդ ճոխագայութեան երկնաչու օդակառոյց ընթացից, ի բացերեւութիւն աւուրց եւ ամսոց բովանդակութեան, ի լրումն տարեաց, ի չափաբերութիւն անհատից մարդկային սեռից, ի գիւտս իմաստից տրամադրութեանց, ի տարբերս թուոց եւ ի բովանդակութիւն ժամանակաց. որով բովանդակեցան բոլորակերպ աշխարհայնոցս սահմանք, ըստ քառից սեռից որակութեանց. ըստ խառնուածոց հակակայիցն շարժմանց, քառիւք երրեկօք արշաւասոյր ի շարժմանցն օդոցն տարբերութեանց. եւ եռակի կացութեամբք եղանակօք կացեալ երրեկօքն յաւուրս յկե, եւ յայսոսիկ քաղաքավարեալք մարդք խնամատարք քաղաքական հանճարագիտութեանց, սակս հնարագիւտ կենաց մարդկան ի պէսպէս իմաստս՝ արք պատուաւորք, ճոխք եւ բարձրագահք, մեծարեալք ի թագաւորաց, երեւելիք եւ ընչաւէտք, որք յայսոքիկ ներակրթեալք՝ եւ ի սոյն զդեգերումնն երկասիրէին։ Եւ զիւրաքանչիւր իրի զժամանակս ի ներքոյ թուոց դրոշմեալ՝ զքանիօնութիւնն կանովնեցին, համահաւաքեալ ի բովանդակութիւն լրման ժամանակաց եօթն հազարեան դարուցն։ Որպէս եւ մեծն Մովսէս Եբրայեցւոցն շարագրօղ եւ աշխարհարարութեանն մարգարէ, որ հմուտ եւ տեղեակ էր եգիպտական հրահանգիցն՝ յերկս աշխատասիրութեանն՝ լուսաւորացդ պարողութեան՝ ի նշանս եւ ի ժամանակս եւ յաւուրս եւ ի տարիս բնաւորեալ յարարչէն ասաց զսոսա։ Եւ ընդ սոքօք դրուագեաց զժամանակս երկրակեաց կենաց մարդկան ի նախնոյն մերոյ սկզբնեալ. Ադամ, ասէ, եկաց ամս մլ եւ ծնաւ զՍէթ, եւ կեցեալ ամս ջլ եւ մեռաւ։ Եւ որք ընդ սովաւ էին տեսակք անընդհատից՝ նոյնպէս մատենագրեաց, եւ զպէսպէս յեղանակս գործառնութեանց մարդկան նովին օրինակաւ ի շարս կանովնեալ։ Գունակ սմին եւ Բերոսոս ոմն եւ Աբիդոնոս Քաղդէացւոց իմաստունք, որք ոչինչ կարի հեռագոյնք ի Մովսէսէ զգիւտ ժամուց եւ ժամանակաց զմարդկայնոց սեռից կենցաղավարութիւնս կանովնադրեալ դրոշմեցին ի մատեանս քաղդէական պատմութեանցն։ Եւ ի սոցունց այլ հետազօտեալ բազում աշխատութեամբ, որ մինչ առ մեզ հասեալ շարագրեցին, թէ ո՛վ ոք ի թագաւորաց աշխարհակալաց՝ ո՛րքան ամս եւ ժամանակս կեցեալ տիրեցին, եւ կամ ո՛վ ոք միւս քան զմիւս առաւելեաց ի հոգաբարձութիւն աշխարհի. եւ զպատերազմաց եւ զխաղաղութեանց կարգս, զյաղթութեանց եւ զպարտութեանց հանդէս, զառաքինեացն եւ զանժուժիցն փորձս, զքաջացն եւ զվատացն զպնդութիւն եւ զլուծութիւն, զարեաց եւ զանարեաց կարծրութիւն եւ զթուլամորթութիւն, զիմաստնոցն եւ զանմտիցն զանհարթութիւն, զհանճարեղիցն եւ զկարճմտացն զանկցորդութիւն, զշինօղաց աշխարհի եւ զնոյն անփոյթարարաց զախորժակ իւրաքանչիւրոց բարուց. թէ ո՛րպէս քաղաքավարեցին, մարմնո՛յ զհետ չոգան, եթէ զհոգւոյ մեծարգի եդին զնախապատուութիւն, եւ վասն երկնաւորականա՛ցն կենաց ցանկ հոգ տարեալ քաղաքավարէին, եթէ ընդ երկիր զքարշումնն առնէին։ Այլ եւ ըստ իւրաքանչիւրոցն ի միմեանց յաջորդելոցն, որք ըստ սեռից տեսակաւ ենթակացեալ, զտիրելն աշխարհաց, եւ որք ըստ պատահմանց ի նոյն ձգեցան պատիւ. եւ այլք որք բռնակալութեան եւ յընչաւետ մթերից յղփացեալ կորզեցին յինքեանս զփառս աշխարհիս։ Եւ զոմանս ի Տեառնէ յայս վեր ելեալ գահակալութիւն, որպէս զԴաւիթ եւ զՅեսու եւ զայլ ոմանս, որ որք մինչ առ մեզ հասեալ։ Զիւրաքանչիւր զանուանս եւ զժամանակս, զզիարդն եւ զորպէսն կանոնեալ սահմանաւ ի ներքոյ թուոց ի գիրս պատմութեանց յօրինեալ դրոշմեցին, ըստ ազգաց ազգաց եւ լեզուացն տարբերութեանց ընդ գրով պարունակեալ ի լրութիւն եկեղեցւոյ զանազան իմաստիւք։ Զի որք զկնի նոցունց ի նոյն վարժս եւ ի գիւտս իմաստից յորդորիցին՝ առանց աշխատութեան դիւրաւ առցեն զխնդիրս հանճարեղագոյնքն եւ ուսումնասէրքն ի մարդկանէ։

Եւ արդ ես՝ սակս որոյ մերս է շարագրութեան յեղանակի խնդիր ի քէն, Գրիգոր Արծրունեաց տէր եւ Վասպուրական իշխան, ընկալեալ ի մեզ զհրաման պատուիրանի քո, զոր ախորժակք փափագելիք զքեզ ստիպեցին՝ ներքադրեալ ի յիշատակարանս մատենից զնախնեացն քոց զազգաբանութիւն եւ զորպիսութիւն, կարգաւ ածել զթիւսն ըստ ծննդոց իւրաքանչիւրոց մինչ առ մեզ զբովանդակութիւնն չափաբերել, եւ որ վասն անցիցն Հայոց ի Տաճկաց զպետութենէն ներգործեցաւ՝ անյապաղ հնազանդութեամբ ըստ հրամանի քո ձեռն ի գործ արկից, եւ ըստ կարի իմում անցից համառօտիւք ընդ կարեւորագոյնսն, եւ որքան ինչ վայելուչքն են՝ եդից ի պատմութեան աստ, առ փոքր ինչ եւ դուզնաքեայ զմնացորդս յիշատակարանացն ի յառաջագոյն եւ ի հին պատմագրացն զմեր զբնիկ տերանց տոհմին Արծրունեաց զիրն եւ զտեղին բացայայտեսցուք ի պատմութեան աստ, զի յայտ յանդիման երեւեսցին արիութիւնք առաքինութեանց ըստ անուանց եւ տեղեաց եւ ժամանակաց։ Եւ խուզեցից զկարեւորագոյնսն խորհրդոց ի խաղացմունս բանիցս կարգադրութեանց, թէ ո՛վ ոք էին, եւ ե՛րբ, եւ յորմէ՛, եւ ու՛ր, եւ զիա՛րդ, եւ ո՛րքան, եւ ո՛րպիսիք, եւ որո՛վք յեղանակօք քաղաքավարեցին, եւ յո՛ր պէտս հանդիսացան։ Եւ վասն պատերազմաց եւ յաղթութեանց, եւ թէ յաղթեցին կամ յաղթեցան. եւ զկէսս որ վասն այլոց ինչ իրաց հանդիսանալ հաճոյացան յօգուտ եւ ի շահ մատակարարեալ անձանց եւ ընկերացն։ Եւ որ ինչ ընդ այսոքիւք պատկանին ստորոգութիւնք զրուցատրութեանց՝ համառօտեսցուք ի մատեանս յայսոսիկ, ըստ կարի մերում օժանդակեալ ի գրոց հնագէտ պատմութեանց մարգարէականաց եւ նորոց վարդապետաց եկեղեցւոյ Քրիստոսի, եւ արտաքին վիպապատմացն աշխատասէր եւ մտահարուստ արանց, որք դայեակաբար յանձանձեցին մեզ յետոյ հետեւելոցս զառողջ եւ զառանց խարդախութեան ճաշակս համեղագոյն եւ կարեւորագոյն կերակրոցն՝ յարբունս կատարեալ գիտութեանն տանել հասուցանել զուսումնասէրն եւ զերկիւղածագոյնն Աստուծոյ, զհանճարեղսն եւ զիմաստունսն, զնախանձաւորս լաւագոյն եւ մնացական ընչաւէտութեանն եւ որ անդ է աշխարհն։ Զորս եւ աստ ի յայսմ պատմութեան արտայայտեցից քեզ, քաջդ բանասիրաց, զնոցայն որ վասն Քրիստոսի պատերազմեալ զբարիոք պատերազմ, եւ յաղթանակ կանգնեցին ի վերայ երկրի մինչեւ յերկինս։ Որոց աղօթիւք տացէ ինձ Տէր զուղղորդ եւ զճշմարտութեամբ զբանն գրել ի մատեանս յայս, առաջնորդութեամբ Հոգւոյն սրբոյ, խորհրդովն Քրիստոսի, ի հաճոյս քեզ եւ նմանեաց քոց։ Ողջ լերուք ի Տէր Քրիստոս։ Ամեն։