Պատմութիւն Տանն Արծրունեաց

Եւ եղեւ զի անցանէր ընդ այն Մուկաթլ ոմն ի Վանանդ կոչեցեալ ազատութենէ, ըստ սովորութեան ծանօթացուցանել զիւրաքանչիւրոց առանձնաւորութիւն եւ զպատուոցն գերակայութիւն, կամ ի ծնողաց կամ ի տեղւոյ կամ ի գաւառէ կամ յազգէ կամ յարիութենէ կամ ի պատահմանէ սկիզբն առ։ Սովորութիւն է գրոց, որպէս զիրն նոյնպէս եւ զտեղին վերաբերեալ, կամ ըստ ծանօթութեան, կամ ըստ պատուոյ։ Զսա ըմբռնեալ զօրաց Տաճկաց ածին առ զօրավարն. եւ բազում վնասս ի գործս արքունի կուտեցին ի վերայ նորա եւ ստութեամբ առաւել քան թէ ճշմարտութեամբ պարտաւորեցին զնա։ Եւ մինչ կարի եւ ահագին սաստիկս կուտեցաւ ի վերայ նորա ամբոխն, եւ ամբաստանքն միաբարբառ զաղաղակ բարձեալ առաջի բռնաւորին զօձիս պատառեալ ասէին, «մահապարտ է, չէ պարտ դմա կեալ, եւ ոչ առնուլ տեղի պատասխանւոյե, եւ յայնչափ սաստիկ եւ անհուն ամբոխին սուտ վկայութեանն զբոլոր բարկութիւն բռնաւորին զարթուցին ի վերայ առնն, որպիսի ոչ ի միոյ ուրուք վերայ այնքան ժամանակս եհեղ զբարկութիւն իւր զօրավարն Բուխայ։ Եւ հրամայեաց ածել զնա յատեանն, ուր կային միաբան ժողով զօրագլխացն։ Եհարց սաստիւ կամ թէ հրամանաւ տէրութեան իւրոյ, «ի բաց լեր, ասէ, ի հաւատոցն Քրիստոսի, եւ իմ թողեալ քեզ զբազում վնասսն զոր գործեցեր, եւ կեցցես եւ վայելեսցես ի պատիւս եւ ի պարգեւս թագաւորին, եւ մի ի վերայ մեծ յանցանացն զոր յանցեար, որպէս լսեմդ զոր ինչ ամբաստանեն զքէն՝ յայդ եւս յաւելուր, յամառել պնդել ի հաւատսն Քրիստոսի զոր պաշտեսդ, եւ ի ձեռն չարաչար տանջանաց ելանել ի կենաց աստի, զի ոչ եւս ունիմ շատ խօսիլ ընդ քեզե։

Ետ պատասխանի երանելի Մուկաթլ լի հաւատովք եւ ճշմարիտ խոստովանութեամբ ի Հայր եւ յՈրդի եւ ի Հոգին Սուրբ, ասէ. «եւ ո¯վ տայր ինձ վկայել ի վերայ ճշմարտութեանն եւ մեռանել վասն անուանն Քրիստոսի, եւ զարիւն իմ փոխանակ արեանն Քրիստոսի հեղուլ եւ զմարմին իմ փոխանակ մարմնոյ նորա ի մահ մատնել եւ զչարչարանս իմ ընդ նորա չարչարանսն խառնել, զի եւ ընդ նմա փառաւորեցայց. նա է տէր տերանց եւ թագաւոր թագաւորաց եւ իշխան կենաց եւ մահու, Աստուած յաւիտենական Յիսուս Քրիստոս։ Իսկ սպառնալիք քո եւ չարչարանք, զոր ասես ի վերայ իմ հասուցանել՝ խաղ մանկտոյ կամ զառանցելոց թուի յաչս իմ, եւ բանք քո նոյնպէս, որպէս առն անմտի եւ խելագար եւ ցնորեալ ծերոյե։

Յայնժամ բարկացեալ բռնաւորն հրամայեաց նախ զլեզուն հատանել զսրբոյն, զի մի յաճախիցէ առ հասարակ զթագաւորն եւ զօրէնսդիրն ինքեամբ հանդերձ անարգել. ապա հրամայեաց զերկոսին զձեռսն եւ զերկոսին զոտսն հատանել. ապա անդամ անդամ յօշեցին զնա, որ մատոյց զինքն պատարագ կենդանի որդւոյն Աստուծոյ. եւ կայր դեռ եւս մեծաւ ուժով, եւ գոհութեամբ ընդունէր զեկեալ ի վերայ նորա չարչարանս վասն սիրոյն Քրիստոսի։ Մինչդեռ կայր եւս կենդանի՝ ետ կանգնել փայտ մի մեծ եւ բարձր յոյժ, եւ դնել զնա ի ծայր փայտին, ունել ի բարձրաւանդակ տեղւոջ. եւ իջուցեալ ի փայտէն հատին սուսերաւ զգլուխ նորա. եւ դարձեալ եդին ի վերայ ի տեղւոջ վկայութեանն նորա, ի Գոռոզու մերձ ի լեառն Քշիթ, ուր էր բանակ այլազգեացն։ Եւ այսպէս կատարեցաւ սուրբն ամենայաղթ նահատակն Քրիստոսի Մուկաթլ փառաւորապէս ի Հայր եւ յՈրդի եւ ի Հոգին Սուրբ, որում փառք յաւիտեանս ամէն։

Նմանապէս կամ թէ եւս հրաշափառագոյն երիցս երանելիք Սողովմոն, որ Սեւորդին ճանաչի, եւ Կախայ վերին աշխարհեցին՝ ոչ խոտորեցան ի բանս թագաւորին եւ ոչ եղեն ունկնդիր մաղձահամ եւ ժախահոտ բանիցն, իբրեւ ի փեռեկեալ գերեզմանէ զնեխահոտութիւնն արտաքս հատանելոյ. որով զբազումս դրդուեցոյց ի յաստուածային օրինացն եւ յերկրպագութենէ յաստուածորդւոյն։ Այլ նահատակեցան արիաբար եւ ետուն պատասխանի թագաւորին մեծաւ համարձակութեամբ, յուսացեալ ի մին միայն ի թագաւորն թագաւորաց եւ ի տէրն տերանց, ի Քրիստոս յորդին Աստուծոյ։ Եւ ասեն ցթագաւորն, «լաւ է մեզ մեռանել վասն անուանն Քրիստոսի, քան վայելել ընդ քեզ. որով մահուամբ եւ կամիս՝ պատրաստք եմք յամենայն հնարս չարչարանաց մտանել, զոր ուսոյց քեզ վարդապետն չարեաց հայրն քո սատանայ. մեք ոչ ի բաց կամք ի սիրոյն Քրիստոսի եւ ոչ մեկնիմք ի կենացն յաւիտենից եւ ոչ լինիմք ժառանգորդ յաւիտենական տանջանացնե։

Յայնժամ բարկացեալ բռնաւորն իբրեւ զգազան մի կատաղեալ, յարձակեալ ի վերայ գառանց գէշ արկանել զնոսա՝ հրամայեաց պնդել զնոսա ի ցիցս կապեալ ոտիւք եւ ձեռօք. եւ ետ բերել քուքս եւ տանջել զնոսա քքովքն յերկար, մինչ կարծել ի նմին վախճանել, եւ նոքա կային մեծաւ ուժով եւ գոհանային զանբաւ եւ զառատաշնորհ պարգեւացն Քրիստոսի, որ արժանի արար զնոսա մեռանել վասն անուանն Քրիստոսի եւ առնուլ զմարտիրոսական պսակն։

Եւ մինչդեռ կային կենդանի եւ գոհանային զՔրիստոսէ զանյաղթ զօրութենէն, որ զօրացոյց զսուրբսն մեծ ասպարիսին ի հոգեւորական պատերազմին՝ եւս առաւել բարկացեալ թագաւորն՝ իբրեւ զհնոց վառեալ բորբոքէր. ետ բերել փայտ, եւ եդեալ ի վերայ փայտին զերանելին Սողոմոն՝ եւ մօտ առ փայտն կացուցին զսուրբն Կահայ, զի գոնեայ մինն ի միւսոյ տանջանացն երկուցեալ հնազանդիցի հրամանի թագաւորին։ Իսկ նոքա առաւել քան զառաջինն դիմեցին ընդդէմ չարչարանացն խաչակից լինել Քրիստոսի. ուրացան զանձինս եւ առին զխաչն Քրիստոսի եւ գնացին զհետ կոչողին, կորուսին զանձինս, այսինքն զկեանս աշխարհիս, զի զյաւիտենիցն գտցեն զկեանս. մեռան ընդ Քրիստոսի, զի ընդ նմին թագաւորեսցեն։

Նոյն ժամայն ել հրաման յարքունուստ, զի զսուրբն Սողոմոն ի նմին փայտի սպանցեն, նետաձիգ լինել ի նա։ Եւ ըստ հրամանի բռնաւորին դահճացն ձգեալ ի նա նետս շուրջանակի՝ աւանդեաց զոգին ի փառս Աստուծոյ երանելի նահատակն Քրիստոսի։ Իսկ զսուրբն Կահայ հրամայեաց սրով սպանանել. եւ առեալ դահճին զսուրն՝ եհար զերանելին եւ եհատ զգլուխ նորա, եւ նոյնժամայն աւանդեաց զոգին ի ձեռս Աստուծոյ։ Այսպէս վկայեցին երանելիքն ի փառս սուրբ Երրորդութեանն յաւիտեանս յաւիտենից։

Էր ընդ գերեալսն ի լեռնէն Խութայ Յովնան անուն. սա այն է, որ մինչ յելանելն Բուխայի ի սկզբանն մտանելոյ նորա ի Հայս՝ եկաց ընդդէմ նորա բնակչօք լերինն եւ հարուածս մեծամեծս հասոյց ի վերայ զօրացն արքունի. իսկ իբրեւ ընդդէմ կացին լեռնայնոցն գունդքն Տաճկաց եւ հարին զլեռնայինսն՝ ձերբակալ արարեալ զերանելին Յովնան տարան ետուն կապանօք ի բանդ արքունի։

Եւ յաւուր միոջ հրաման ետ թագաւորն ածել զառաջեաւ. եւ հարցեալ ցնա յաղագս մահուանն Յովսէփու ի վրէժխնդրութեանն երկրորդ նահատակութեան նորա, որ եկաց ընդդէմ զօրավարին, յուշ առնելով նմա զապստամբութենէ եւ ընդխառնելոյ նորա ի վնասս արքունի, միանգամայն սաստկացուցանէր ի վերայ նորա զահարկութիւնն, զի գոնեայ այնու կարասցէ արդեօք վրիպեցուցանել ի ճշմարիտ հաւատոցն որ ի Հայր եւ յՈրդի եւ ի Հոգին Սուրբ. եւ իբրեւ եդ առաջի զվնասուցն որով կարծէր արկանել զնա ի հաղբս կորստեան՝ ասէ ցերանելին, «եթէ կամիս կեալ ընդ իս եւ վայելես ի կեանս աշխարհիս, եւ ընդունել պարգեւս եւ պատիւս յինէն՝ հաւանեա հրամանի կամաց իմոց եւ ի բաց լեր ի հաւատոց քրիստոնէութեանդ, զոր պաշտես, եւ ծառայեա ճշմարտութեան օրինաց եւ հաւատոց, զոր ուսաք ի մարգարէէն Մահումաթայ. ապա թէ ոչ՝ զնորին հակառակն ընկալցիս, տանջանս եւ մահ, եւ ելցես ի կենաց աստի չարաչար մահուամբե։

Իսկ սուրբն գեղեցիկ խորհուրդ ի մէջ առեալ՝ ասէ ցբռնաւորն. «ընդէ՞ր որպէս մանուկ տղայ համարիս, արկանել առաջի իմ զպատրանս, սնոտի, առասպելաբան, խաբեբայ եւ պատիր յոյս խոստանալով ինձ՝ հանել զիս ի ճշմարիտ յուսոյն, զոր ի մանկութենէ ի վերայ հասեալ ճշմարտութեաննե։

Ասէ թագաւորն. «մի արհամարհեր զթագաւորական բանքս իմ եւ կորուսաներ զկեանս քո, եւ լինիցիս իբրեւ զմի ի մահապարտաց, որ անձամբ զանձինս հերքեցին ի կենաց վտանգաւոր մահուամբ, որպէս եւ քեզ պատրաստեալ է, եթէ կացցես ի նմին յամառութեան ի հաւատսդ Յիսուսի որդւոյն Մարիամայ կնոջ հրէիե։

Ասէ երանելին. «տեսանեմ զքեզ որպէս զմի ի զառանցելոց խելագարեալ որպէս խօսիսդ. ես վաղ անարգեցի զքեզ, եւ ոչ փոքր ինչ երկիւղ կալայ ի սրտի իմում վասն քո, զի քամահելով ի վերայ քո՝ զզօրավարն քո հանդերձ զօրօքն ի սուր մատնեցի, եւ զաւար նորա բաշխեցի, եւ յերկրորդումն ոչ փոքր նախճիրս համարեցի զօրացն քոց. արդ ընդ արութիւնս իմ վատութի՞ւն խառնիցեմ եւ ընդ երկիւղիւ մահու անկանիցի՞մ։ Վասն մարմնաւորացն այնչափ նահատակեցայ, որպէս գիտացերն եւ որպէս այժմ լսես յինէն, վասն Քրիստոսի եւ վասն յաւիտենական կենացն ո՞չ մեռանիցիմ, կամ արդեօք ի քէ՞ն երկնչիցիմ. քա¯ւ լիցի. ահաւասիկ կամ, մի դանդաղիր կատարել՝ զոր ինչ կամիս առնելե։

Իբրեւ լուաւ զայսքան եւ առաւել քան զսոյնս յանդուգն եւ առանց երկիւղի զընդդէմ պատասխանատրութիւնն մեծաւ համարձակութեամբ՝ ապա հրաման ետ փութով ի կենաց բառնալ զգլուխ նորա սուսերաւ։ Եւ առեալ դահճացն զերանելին՝ ածին ի տեղի սպանմանն. եւ նորա համբարձեալ զձեռս իւր յերկինս յաղօթս կալ, զի կարասցէ յաղթել նահատակութեամբ, եւ մատուցեալ զպարանոցն առ դահիճն՝ եհատ զգլուխ նորա, եւ աւանդեաց զոգին երանելին Յովնան ճշմարիտ խոստովանութեամբ ի Հայր եւ յՈրդի եւ Սուրբ Հոգին, որում փառք յաւիտեանս։

Եւ եղեւ իբրեւ արար եւ կատարեաց Բուխայ զոր ինչ խորհեալն էր ի վերայ աշխարհիս Հայոց, բարձումն յաշխարհէս մեծամեծացն Հայոց՝ յաւել եւ զայս եւս, զի մի ամենեւին ոք կայցէ յակաստանի, մանաւանդ զի ոչ ոք տեւեաց ընդդիմանալ ձեռին նորա. գրէ յականէ յանուանէ առ որ մնացեալն էին յաշխարհս յամուրս իւրեանց, զի փութով յիւրաքանչիւր տեղեաց առանց կասկածանաց եւ երկիւղի առ նա հասանիցեն եւ կալցին զիւրաքանչիւր իշխանութիւն եւ վայելեսցեն ի պարգեւս եւ ի պատիւս արքունի եւ կացցեն ի հնազանդութեան թագաւորին։ Եւ ելեալ յիւրաքանչիւր տեղեաց մի քան զմի յառաջանալ ի կոչումն Բուխայի, եւ ժողովեցան ի մի վայր եւ եկին կացին առաջի զօրավարին Տաճկաց։ Իսկ նա փոքր ինչ ժամանակ ներեաց նոցա դիմօք սիրոյ խաղաղութեան, մինչեւ ի գլուխ ելին որ ինչ յաղագս Ապումուսէին էին հանդէսք. իսկ իբրեւ նա ըմբռնեցաւ, եւ գիտաց զօրավարն եթէ ոչ ոք այնուհետեւ յիշխանացն Հայոց մնաց, որ ոչ համագունդ ժողովեալ են առ նա՝ մերկացաւ յայնժամ զպատրուակ կեղծաւորութեանն, զոր սերմանեալ էր սատանայ ի սիրտ առնն։ Եւ ըստ տոհմս ազգաց, ըստ թուոյ տերանցն Հայոց, կազմեաց գունդս վառեալս զօրականաց, զինեալ եւ պատրաստեալ. եւ ընդ այգն ընդ առաւօտն, մինչ նոքա ննջէին յիւրաքանչիւր վրանաց օթոցի՝ եւ զօրքն շուրջ փակեցին սուսերօք եւ վահանօք եւ նիզակօք եւ վառեալ մոմեղինօք, եւ մտեալ ի ներքս ըստ հրամանի զօրավարին իւրեանց՝ եդին զոտս նոցա ի կապանս երկաթիս եւ բարձին ուղտուց եւ խաղացուցին ի Սամառայ. որոց անուանք ճանաչի սոցա՝ տէր Սմբատ սպարապետ Հայոց, եւ Գրիգոր Քուրդկայ որդի Մամիկոնէից տէր, եւ Ատրներսէհ Աղուանից իշխան, եւ Գրիգոր Սիւնեաց տէր, եւ Մահլ Սմբատայ որդի Շաքեոյ տէր, որ զբաբանն կալաւ, եւ իշխանական Վասակ Վայոց ձորոյ տէրն, եւ Փիլիպպէ իշխանն Սիւնեաց, եւ Ներսէհ իշխան Գարիթայանից, եւ ապա Եսայի Ապումուսէ, որ զշատ պատերազմունսն եհար։ Մնաց միայն Աշոտ որդի սպարապետին եւ Մուշեղ եւ Սմբատ եղբայր Աշոտոյ, զորս եթող Բուխայ տիրել աշխարհին իւրեանց յաղագս յառաջագոյն մտերմութեան հօրն նոցա առ թագաւորն եւ առ զօրավարն, զի գնաց ըստ կամաց նոցա յամենայն ուժոյ զօրութեան մտաց իւրոց։ Իսկ ի Վասպուրական տէրութեանն ի տեղւոջ զօր արութեան մնաց Գուրգէն, եւ այլ տոհմք Արծրունիք։ Եւ եբարձ զամենայն արս զօրութեան յերկրէս Հայոց, եւ ինքն գնաց անտի եւ եմուտ ի Պարտաւ՝ ձմերել անդ, եւ տեսանել վասն յետին կատարածին աշխարհիս Հայոց, թէ ո՛րպէս ի գլուխ ելանիցէ. եւ մեկնեաց յինքենէ զԱբրահիմ ոմն եւ յղեաց զնա հազարապետ Հայոց, եւ վերակացու ի վերայ հարկաց արքունի, եւ տիրել փոխանակ իշխանաց սորա։