Պատմութիւն Տանն Արծրունեաց

Եւ եղեւ իբրեւ ձմեռն փոքրացաւ եւ ժամանակ գարնանային եղանակին մերձեցաւ եւ օդն մառախլաձեւ միգախառն յստակեցաւ եւ հարաւային ջերմագոյն օդն շնչեաց ի խորագոյն դաշտն քաղաքին Դվնայ, եւ ընդարմացեալ արմատքն եւ բոյսքն զգենուլ սկսան զզօրութիւն, եւ թռչունք եւ գազանք ծանեան զժամանակս գալստեանն իւրեանց, եւ աշխատասէր մշակքն պատրաստեցան ի գործ երկրասէր վաստակոցն, եւ որսորդքն զինքեանց գործիսն պատրաստէին, եւ վաճառականքն զհեռաւոր ճանապարհացն խոկային պատրաստութիւնն, եւ հովիւքն տաւաղելով զգառինսն քշէին ի դալարաբեր հովիտն, եւ ամենայն ոք ըստ ազգս ազգս փութայր ի հնարս ինքեանց վաստակոցն մի զմիով ելանել. իսկ զօրավարն զիւրն կերպամտեալ խորհուրդս ապականագործս աշխարհաւերս՝ խոկայր եւ մտախորհ լինէր եւ վասն այլոց աշխարհաց եւ աշխարհակալաց չառնուլ դուլ եւ դադար, ծփայր ի խորհուրդս իւր իբրեւ զծով, որ ոչ դադարէ զալիսն յուզելոյ. յիշեցուցանէր զոր ինչ գործեաց ընդ Աշոտ եւ ընդ աշխարհ նորա, յուշ առնէր եւ զքաջութիւն արիութեան նորա, եւ զի չզօրեաց կալ ընդդէմ նորա, ահ արկանէր, սպառնայր չար եւս կտտանօք լլկել զնոսա, ոտնատորփ լինելով փռնգայր իբրեւ զձի խստերախ։ Մերթ տապալէր իբրեւ զօձ, մերթ գոչէր իբրեւ զառիւծ, եւ իբրեւ զխոզ վայրենի կնչէր կռնչէր, փրփուր ի վեր բերելով, զատամունս կրճտելով. առ մերձաւորսն կեղծաւորէր զբարեկամութիւն, եւ առ հեռաւորսն բարձրացուցանէր զչարութեան սպառնալիս։ Հրաման տայր փութով ամենեցուն պատրաստական գտանել ի դաշտն քաղաքին. ժողովէր եւ զորս յառաջագոյնն ունէին յինքեանս զազգս զօրօք իւրեանց, բայց այլ ամենայն իշխանք արեւելեայք խոյս տուեալ յերեսաց նորա՝ ետուն տեղի, ելին կալան զամրական տեղիս, ի բերդս եւ ի քաղաքս եւ ի լերինս, ընդ ինքեանս գումարեալ զզօրս եւ զբնակիչս աշխարհաց իւրեանց ամենայն պատրաստութեամբ։ Իսկ Սմբատ եւ Որոպլաբաս սպարապետն Հայոց, իբրեւ գիտաց թէ ոչինչ օգուտ բերէ արտաքոյ հրամանացն նորա լինել՝ փութացաւ եկն առ նա, եւ ընկալեալ ի նմանէ՝ բնակեաց ինքն եւ իւրքն հանդերձ իւրաքանչիւր կալուածովք առանց կասկածանաց. մանաւանդ յառաջագոյն պատրաստեալ պատսպարեաց թղթովք եւ պատարագօք առ թագաւորն եւ առ զօրավարն գնալ ըստ հրամանաց նոցա, եւ ոչ ինչ արտաքոյ կամաց նոցա խորհել կամ գործել ինչ։ Եւ էր յղեալ յառաջագոյն զԱշոտ որդի իւր ընդ առաջ նորա, անդստին յելանելն նորա յերեսաց արքայի, եւ առաջնորդ էր նորա սպարապետն ի գործս պատերազմացն եւ յելս եւ ի մուտս աշխարհացն. ծանուցանէր զզօրութիւն իւրաքանչիւր աշխարհաց եւ զամուրս նոցա եւ զզօրութիւն պատերազմաց նոցա ըստ ազգս ազգս։ Եւ գումարեալ այնուհետեւ զանհուն բազմութիւն զօրացն բարձրագոյն քան զառաջինն՝ եւ ել խաղաց հասանել ի վերայ արեւելից աշխարհին, եւ հրաման ետ հասանել ի վերայ քաղաքին Տփղիք կոչեցեալ, որում յառաջագոյն Փայտակարան անուանէին. եւ ի փայտից մայրեաց շինեալ էր քաղաքն նոցա, պարիսպք եւ պատուարք եւ ապարանք նոցա եւ ամենայն տուն բնակաց քաղաքին եւ ամենայն կազմած պատրաստութեան նոցա։

Աւելորդ համարիմ մի ըստ միոջէ զանօրէնութիւն քաղաքին ընդ գրով բացայայտել, զառաւելեալն Սոդովմայ եւ Երիքովի, լցեալ չարագործութեամբք։ Բայց հասեալ Բուխայ անց ընդ գետն մեծ զոր Կուրն կոչեն, եւ յորձանուտ շարժման գարնանային հոսանացն տեղի տուեալ ելանել զօրուն եւ բնակել շուրջ զքաղաքաւն. եւ ոչ միոյ ումեք կորնչել, բայց ի միոջէ ումեմնէ, որում անուն Աշխէթ ճանաչէր, այր պերճ եւ անուանի ի զօրուն քաջամարտիկ, ունելով ընդ ինքեան գունդ հարուստ իբրեւ ծով առելոյ զօրավարաց. եւ ինքն Աշխէթ զինեալ զինքն ի զէն եւ յասպազէն, զոր կարծեալ ոմանց երկաթեղէն պատկեր գոգցես զերիվարն եւ զհեծեալն, աչացն միայն ոչ գոլով ծածկոյթ. եւ իբրեւ մօտ եղեւ յափն գետոյն՝ քարշեալ ոմն զլայնալիճն, նստելով ընդ դարիւն, եւ հարեալ նետիւ ընդ բացատն, եւ երեսանակալ ձեռնն թուլացեալ. կրկնեալ այլ ոմն ճօճ նիզակաւն ընդ նոյն ակն՝ գետավէժ արարին զԱշխէթն. մինչ զդի նորա գտելոցն յետ աւուրց ինչ ետ Բուխայ ժռ արծաթ, զի այնչափ պատուական էր այրն նմա։

Եւ նոյն ժամայն շուրջ փակեալ զքաղաքաւն հրձգութեամբ, եւ դիզեալ բորբոքէր հուրն ի դիւրածախ փայտէն մայրից եւ գիոց։ Իսկ քաղաքապետն Սահակ ելեալ ընդ դուռնն, որ ելանէ ի բերդն Շամշղտայ, սամոյր զինքեամբ արկեալ եւ գաւազան ի ձեռն առեալ, յիմարեալ մտօք կորոյս զփախուստն իւր, որ կարող էր գնալ յով եւ կամիցի. յղեաց առ զօրավարն Ժիրաք, ասէ, «փութա՛ ի հանդիպումն իմե. եւ նորա ոչ հաւատայր երթելոց կոչնականացն, մինչեւ կրկնեաց եւ երեքկնեաց. եւ գնացեալ Ժիրաքն առնու զնա ածէ կացուցանէ առաջի Բուխայի։ Եւ քան ընդ ապստամբելն ի նմանէ՝ ընդ յոյժ անմտութեամբ գալն առ նա զարմացաւ։ Եւ լուեալ կնոջն Սահակայ, թէ ըմբռնեցաւ, եւ քանզի էր կին գեղեցիկ՝ փութացաւ գնաց եկաց առաջի Բուխայի, թերեւս կարասցէ ըստ պատշաճ գեղոյն եւ ըստ բազմաձեռն գանձուց ապրեցուցանել զայրն իւր, որ առաւել մահու քան թէ կենաց պատճառ եղեւ նմա։ Եւ հրամայեաց Բուխայ դահճացն՝ բառնալ զգլուխ նորա. իսկ կինն ճիչ բարձեալ ասէ, «առ թագաւորն հասցէ գոյժ իմե, շրջելով ընդ բանակն հոլանի, զոր չէր օրէն տաճկական ազգի կանանց, բայց ոչինչ օգնեաց. այլ հատեալ զգլուխն ետ տանել յարքունիս եւ զկինն ա՛ռ իւր Բուխայ կնութեան։ Կինն դարձեալ ճիչ բարձեալ ասէ, «վասն իմ սպաներ զտէրն իմ. ես ոչ վայել եմ քեզ կին, այլ մեծի թագաւորինե. իսկ զկինն կալաւ ընդ իւր Բուխայ։ Ապա յղէ առ թագաւորն լինել նմա կին. եւ կինն անցեալ պատմեաց թագաւորին որ ինչ եղեւն, զբողոք բառնալն իւր եւ զկացուցանելն վկայս, թէ ոչ վայել եմ քեզ կին, այլ արքայի, եւ որ ինչ եղեւն, որ եղեւ իսկ պատճառ կորստեան Բուխայի, զոր ցուցանեմ յիւրում կարգի ի բանս համառօտս։