Պատմութիւն Տանն Արծրունեաց

Բայց ի գնալն Խուրենայ առ Տիբէր կայսր՝ եթող զորդին իւր զՎաչէ եւ զեղբայր իւր զԱրշաւիր ի Խառան առ տիկնոջն Հեղինէի. որ ապա ի գնալն տիկնոջն յԵրուսաղէմ՝ Վաչէ եւ Արշաւիր երկեան երթալ առ Սանատրուկ, գնացին առ Ներսէհ արքայ Ասորւոց, ընդ իւրեանս առնելով զգիր ուխտի խաղաղութեան Աբգարու եւ Ներսէհի եւ զԽուրենէ Արծրունւոյ. զոր կարգէ զնոսա Ներսէհ ի վերակացութիւն գործակալութեան, զՎաչէ կացոյց ի դրան արքունի, զի ամենայն ոք նովաւ մտցէ եւ ելցէ յարքունիսն, եւ նովաւ վճարիցեն զի՛նչ պէտ եւ լինիցին ումեք ի մեծամեծաց մինչ ի փոքունս նոցա. եւ զԱրշաւիր ի գործ պատերազմի զօրագլուխ զօրուն կարգեաց։ Ընդ որս զչարեալ նախարարացն Ներսէհի՝ գրգռեն զոմն ի մերձաւորաց Ներսէհի, Դարէհ անուն. որ մատուցեալ առ Ներսէհ ասէ, «ընդէ՞ր այսպէս հաճեցար առնել, զի՞ կացուցեր զարսդ զայդ ի գործակալութիւն աշխարհի քո, եւ ահա դոքա են յորդւոց ազգի Սենեքէրիմայ ի Նինուէ, եւ ունին զզօրս քո ընդ իւրեանս, գուցէ կատարիցեն չարիս ի վերայ քո, եւ կորզեն յընքեանս զթագաւորութիւն Նինուէի։ Զի ահա բարեկամացեալ էր Խուրան հայր Վաչէի եւ եղբայր Արշաւրի ընդ Արտաշէսի Պարսից արքայի յերթալն Աբգարու ի Պարս, եւ եդեալ են դաշինս ի միջի. գուցէ յորժամ կատարիցեն զչարիսն զոր խորհեալ են ի վերայ քո, որպէս լուաք ի հաւատարմաց իւրեանց՝ օժնդակութեամբ Արտաշէսի մերժիցեն եւ զզարմ եւ զզաւակ քո ի թագաւորութենէ Ասորոց։ Կամ դարձո՛ զխորհեալ նոցա չարիս ի գլուխս իւրեանց, կամ թող զի ելցեն գնասցեն՝ յով եւ կամեսցինե։ Իսկ Ներսէհ ունկնդիր եղեալ Դարէհի, բայց ոչ կարաց հաւատարմացուցանել զասացեալսն. այլ վասն բանսարկուացն ելեալ Վաչէ եւ Արշաւիր գնացին առ Արտաշէս արքայ Պարսից, եւ կացին մնացեալ անդր մինչեւ ի դարձն Արտաշէսի որդւոյ Սանատրկոյ, որ եկեալ այսր թագաւորեաց, սպանեալ զԵրուանդ։

Իսկ Սահակ որդի Վաչէի խոյս տուեալ գնայ ընդ կողմամբքն Մարաց, ընդ կողմն Ատրպատականի, եւ բնակէ առ զօրավարի ումեմն եւ մոգի Պերոզ Վրամ կոչեալ։ Իսկ Սմբատ առեալ զԱրտաշէս բնակէ ի Զարաւանդ Ատրպատականի, եւ գրէ առ Սահակ դառնալ առ Երուանդ. թերեւս հնար լիցի խորհել ինչ վասն Երուանդայ։ Նորա ունկնդիր եղեալ գայ առանց յապաղանաց, եւ առաջի դնէ Երուանդայ զպատճառս փախստեանն, ասէ՝ զի դայեկաբար զորդիսն Սանատրկոյ սնուցանէաք, եւ դու ի թագաւորելդ քո որոյ երդմունս արարեալ յԱրտեմի եւ յԱրամազդ անկասկած կալ մնալ վասն որոյ երկիւղն առնէր։ Եւ զհետ մտեալ Երուանդայ խոյզ եւ խնդիր լինել Արտաշէսի. իսկ Սմբատ առեալ զԱրտաշէս գայ բնակէ ի բարձրաւանդակ լերինն Վարագ։ Իսկ Երուանդայ հետազօտեալ գայ բնակի առ ստորոտով լերինն ի գլուխս Տոսպ գաւառի, եւ կոչէ զտեղին Երուանդականս. եւ Սահակայ յղեալ առ Սմբատ՝ մի կալ մնալ ի լերինն, այլ փութալ ելանել դառնալ անդրէն ի հետեւի զօրս անդ. զի ոչ ելանէ, ասէ, Երուանդ զօրու ի սահմանս Մարաց. եւ տայր տանել զպէտս մանկանն օր ըստ օրէ։ Զայս զգացեալ Երուանդայ՝ ետ տանել զՍահակ կապանօք յԱրմաւիր. անդ կեցեալ եւ մեռեալ ի նմին ի կապանս։

Իսկ Աշոտ եղբայր Վաչէի քանզի էր մանկագոյն տիովք՝ առեալ դահեկին իւրոյ մատուցանէ առաջի Երուանդայ, զի ոչ կարաց զերծանել գնալ յով եւ կամիցի, գուցէ, ասէ, ի գնալն ի բուռն առեալ ի մահ դատապարտեսցի։ Իսկ Երուանդ պահեալ զերդումն հօրն նորա՝ թողացուցանէ երթալ բնակել եւ կեալ ուր եւ հաճոյ թուիցի. եւ նորա առեալ տանի զնա ի լեառնն Սիմ, ի տեղի հայրենեաց բնակութեան աշխարհին Տարունոյ։

Նոյն ժամայն առեալ Սմբատայ զԱրտաշէս գայ անցանէ ի վայր ի լեռնէն. եւ թափառական զվէմս ապաստան արարեալ յանկասկածագոյն տեղիս դարանի ի փոքր վիմամէջս ի կարկառս հովտաձեւս հանդէպ հարաւոյ քաղաքաբերդին Վանի, մօտ յայն տեղի, յորում բղխէ աղբիւրաբար առ ստորոտով բլրակի միոյ, մօտ յեզր ծովուն, յորմէ շնչէ օդք բարեխառն, զովացուցանէ զտապ խորշակի ամարայնոյ՝ յարեգակնակէզն լինելոյ. եւ անդէն կացեալ զաւուրս բազումս յապահովացեալ ի կասկածանաց երկիւղէ Երուանդայ։ Քանզի ոչ կարացեալ իմանալ զդէմ փախստէի Արտաշէսի, եւ այն ի տեսչութենէ Աստուծոյ այնպէս պահեալ լիներ, դառնայ Երուանդ առ սահմանօքն Ատրպատականի ի ձորն Անձահից։ Իսկ Անձահից ձոր վասն այսր կոչեցին. բազում ունելով ինչս ի կոխակս բարձրաւանդակս եւ ի կիրճս նրբականս, ի զերծս եւ ի խոխոմս ձորոյն ի թոխ եւ ի բոխ երկրին անբնակ մարդկան յասպատակէ հինիցն Երուանդայ, եւ երթայ զետեղի ի Նախճաւանն աւանի յոստանին Վասպուրական աշխարհին։ Յայնմ հետէ ի տարակոյս անկեալ Երուանդ՝ ոչ քաղցրանայր նմա քուն գիշերոյ, եւ ոչ համեղանայր կերակուր ի քիմս նորա։ Յետ այսր առեալ Սմբատայ զԱրտաշէս ըստ ձեւոյ տառապելոյ միոյ, որ շրջիցի խնդրիցէ օր ըստ օրէ զբաւականութիւն աւուրն՝ երթեալ տուայտի ի դրան Մարաց Դարեհի, մինչ զգալ նորա Երուանդայ. եւ գրէ առ Սմբատ, թերեւս տացէ ի ձեռն նորա զմանուկն Արտաշէս։ Եւ յարբունս հասելոյ Արտաշէսի՝ երթայ գնայ առ Արտաշէս Պարսից արքայն, եւ անդ բազում իրս քաջութեան ցուցեալ յախոյեանարձակ պատերազմունսն, եւ մեծարի յԱրտաշէսէ Պարսից արքայէ, մինչ ձեռնտու լինի նա զօրու օգնականութեամբ, եւ թագաւորեցուցանէ զնա ի վերայ Հայոց փոխանակ հօր իւրոյ Սանատրկոյ, ի տեղի թագաւորութեան քաջացն Արշակունեաց։ Ապա դարձան Վաչէ եւ Արշաւիր ընդ Արտաշէսի, առեալ զթագաւորութիւնն Երուանդայ ի լա ամի Արտաշէսի արքայից արքայի եւ թագաւորին Յունաց … ամի. եւ դարձոյց ի նոսա զաշխարհն զոր տուեալ էր ի ժառանգութիւն Տիգրանայ Հայկազնոյ, զոր կալեալ էր Սանատրկոյ յարքունիս, զլեառնն Սիմ եւ զԱղձնիս մինչ ի սահմանս Ասորեստանի։