ԵՐԿԵՐԻ ԺՈՂՈՎԱԾՈՒ, Հատոր Ա

ԲԱՌԱՔՆՆԱԿԱՆ ԴԻՏՈՂՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐ !
Պառակ, փառակ, պառական, փառական, փառայ

V դ. վկայված պառակ և  պառական բառերը հայկական բառարաններում և  գրականության մեջ այլևայլ ձևերով են բացատրված և  մինչև այժմ էլ շարունակում են ուշադրության առարկա լինել։

1. Նոր հայկազյան բառարանը պառակ մեկնում է « բակ ոչխարաց, և  հօտ խաշանց և  մակաղատեղ » ։ Հր. Աճառյանը (ՀԱԲ, Ե, 851-854) բառիս հիմնական նշանակությունը տալիս է « կող » և սրանից բխեցնում՝ պառակիլ «կողի վրա ընկնել, պառկիլ, որսի համար դարան մտնել », պառիկիլ «պառկիլ », պառիկել, պառկիլ, պառկեցուցանել «պառկեցնել », պառիկելիք «անկողին », պառիկելեց «անկողնի վերաբերյալ իրեր » ։ Հր. Աճառյանը « պառկելու » գաղափարից է ձևացած համարում պառակ «ոչխարների պառկած տեղը, մակաղատեղ, բակ» և  լայնաբար՝ պառակ «ոչխարի հոտ, անասունների խումբ կամ երամ», պառակ պառակ «խումբ խումբ », իսկ սրանից էլ՝ պառակամայր «հորթ ունեցող կով », պառակտել «խմբից բաժանել, հոտի մեջ հակառակություն գցել » ։ Նա պառակ փոխառյալ է համարում չվկայված պահլավերեն *parak ձևից, հիմք ընդունելով ժամանակակից պարսկ. پاره (para) նույնիմաստ բառը։ Սակայն վերջինս, որ ավելի հաճախ գրվում է նաև parra, ունի միաժամանակ հետևյալ առումները. 1. հեծյալ կամ հետիոտն զորք, որ որսը շրջապատելու համար դասավորվում է օղակաձև, 2. եզր, քղանցք, ծոպ, փեշ, 3. կող, կողք (այս բոլորը ըստ Դեհխոդայի Պարսկերեն բառարանի), 4. ստորոտ, լեռան լանջ, 5. հարդ, խոտի ցողուն (ըստ Շտեյնգասի Պարսկերեն-անգլերեն բառարանի), իսկ Գ. Կիրակոսյանի « Պարսկերեն-հայերեն բառարանում » բացատրված է՝ « ստորոտ, եզր, կողմ, զորաշարք » ։ Այս բոլոր առումները նույնպես, ինչպես կտեսնենք ստորև, իրենց զուգահեռները ունեն հայերենում։

Հայտ նի է, որ a (e) - ով վեր ջա ցող ժա մա նա կա կից պարս կե րեն մի շարք բա ռեր պահ լա վե րե նում, ինչ պես նաև նրա նից փոխ առն ված հա յե րեն բա ռե րում ու նեն ak վեր ջա վո րութ յու նը. օ րի նակ, պարսկ. dība < պահ լավ. depak = հյ. դիպակ, պարսկ. nama< պահ լավ. namak = հյ. նամակ, պարսկ. kurra < պահ լավ. kurrak = հյ. քուռակ, պարսկ. fīreshta < պահ լավ. freshtak = հյ. հրեշտակ և այլն։ Այս օ րի նա չա փութ յու նից ել նե լով, պարսկ. parra - ի պահ լա վա կան ձևը պետք է լի նի *parrak, իսկ հա յե րե նը՝ պառակ ( նաև փառակ ) ։ Ռ. Աբ րա համ յա նի « Պահ լա վե րեն - պարս կե րեն - հա յե րեն - ռու սե րեն - անգ լե րեն » բա ռա րա նում ( Եր ևան, 1965, 222) ար դեն որ պես պահ լա վե րեն վկայ ված բառ գտնում ենք parak ( մեկ r- ով ) ձևը՝ միայն « եզր, սահ ման, կողմ » նշա նա կութ յամբ ( հմմտ. վե րը պարսկ. parra - ի 2- րդ և 3- րդ ա ռում նե րը ) ։

Պարսկ. parra -ի (նաև պահլավ. *parrak ) առաջին առումով հայերեն բառ (արդեն որպես բայ՝ պառակիլ ) վկայված ենք գտնում Փավստոս Բուզանդի մոտ (Դ. ժգ). «Ասէ [Շաւասպ]. Արջ մի տեսի սպիտակ իբրև զձիւն։ Եւ հրապուրեաց զՄարդպետն իջանել ի կառաց անտի, և  հեծանել ի նժուգի. և մտեալ պառակէին մայրեացն»։

Նորայր Բյուզանդացին պառակիլ բխեցնում է պառական -ից և  մեկնում է « որսական շներով հետազոտել կամ որոնել զանասունն » ( « Կորիւն վարդապետ և  նորին թարգմանութիւնք », Տփղիս, 1900, 228), իսկ Հր. Աճառյանը (ՀԱԲ, Ե, 851), որ պառական առանձին անստույգ բառ է համարում, չի ընդունում Ն. Բյուզանդացու բացատրությունը և  պառակիլ բխեցնում է պառակ -ից՝ այն մեկնելով « կողի վրա ընկնել, պառկիլ..., որսի համար դարան մտնել », մինչդեռ Փավստոսի մոտ խոսքը սպիտակ արջին որսալու նպատակով անտառը շրջապատելու մասին է։

2. «Որսը շրջապատելու համար օղակաձև դասավորվող հեծյալ կամ հետիոտն զորք» իմաստով (հմմտ. պարսկ. parra-ի առաջին առումը) պետք է հասկանալ նաև պառական -ը. ան վերջամասնիկը այստեղ հոգնակիացուցիչ է, ինչպես նկատել է Նորայր Բյուզանդացին (անդ, 227)։ Հր. Աճառյանը, որ պառական -ի ծագումն ու նշանակությունը անհայտ է համարել (ՀԱԲ, Ե, 854-855), հայ հին մատենագրությունից երեք վկայություն է հիշատակում, որոնք համապատասխան աղբյուրներից ստորև բերում ենք ավելի ընդարձակ մեջբերումներով՝ բառիմաստը ճշգրիտ բացատրելու նպատակով։

Ագաթանգեղոս (§ 211). «Թագաւորն [Տրդատ]…  ժամ տուեալ որսոյ՝ ամենայն զօրաց ածել կուտել (այլ ձեռ. ածեալ, կուտեալ) զպառականն, խուճապական սփռեալ, երագազ տուեալ, թակարդ ձգեալ, կամեցեալ որս առնել, երթեալ ի դաշտն Փառական Շեմակաց»։

Փավստոս Բուզանդ (Գ, 20). « Եւ ոչ ոք էր, որ մնացեալ էր առ թագաւորին. և ոչ գունդ և այրևձի. բայց միայն սակաւ սպասաւորօք հանդերձ, և որսոցն պառականօք, և  ռահւիրայ մարդկաւն …» ։

«Յաղագս Պիտոյից» (Մովսէս Խորենացի, Մատենագրութիւնք, Վենետիկ, 1865, էջ 543). « Եւ նախ յառաջնում նուագին ամենեքեան զլռութիւն սիրելով՝ ցայնքան ոչ հանէին խոշիւն, մինչև շուրջ պարպակելով (այլ ձեռ. պարփակելով) թակարդեօքն և  պառակական (այլ ձեռ. պարառական) խմբիւք և այլով հնարավոր գործեօքն զբովանդակն արգելուին վայր » ։

Հր. Աճառյանը (ՀԱԲ, Ե, 854-855) պառական բառի համար բերում է տարբեր բառարանների ու ուսումնասիրողների տված հետևյալ բացատրությունները. «ՆՀԲ  մեկնում է « երագազ, ուռկան որսորդաց էրէոց՝ իբրև փարախ շրջափակ ». նույնը նաև ՋԲ. իսկ ԱԲ « որսի շներ », որով բառը նույնանում է բարակ հոմանիշի հետ։ Նոր քննիչները վարանում են այս երկուսի միջև. Ալիշան, Հայապատում Ա. 173 համարում է մի տեսակ որսորդական գործիք. – Հ. Ա. Բագրատունի, Քեր. Զարդ. Ե. 48. յ. 104, Նորայր, Կորյուն վրդ. էջ 227-228 և  Թոռնյան, Հատընտ. Բ. 240 « որսի շներ » (հոգնակի կամ հավաքական)։ Նորայրը նկատում է հատկապես, որ եթե բառը նշանակեր « ցանց, Ագաթ. չպիտի կարողանար ասել ածեալ կուտեալ, այլ բերեալ կուտեալ »։

Հետագայում Ստ. Մալխասյանցը (Փավստոս Բուզանդ, Հայոց պատմություն, թարգմ. Ստ. Մալխասյանցի, Երևան, 1947, 125) պառական թարգմանել է « որսորդական շների պահապաններ », Գ. Աբգարյանը ( « Սեբեոսի պատմությունը » և Անանունի առեղծվածը», Երևան, 1965, 116) դիտել է, որ « Ագաթանգեղոսի նորահայտ մադրիդյան ձեռագրի բնագրում պառական թարգմանված է χυνηγια (=շներով որս) արտահայտությամբ»։ Ա. Տեր-Ղևոնդյանը ( « Ագաթանգեղոս », Երևան, 1977, 89) պառական թարգմանում է « որսի զենքեր », իսկ Ռ. Թոմսոնը Ագաթանգեղոսի անգլերեն թարգմանության մեջ ( Agathangelos, History of the Armenians, 1978, § 211)՝ նույնպես « որսի շներ » ( pack of hounds )։ Գ. Աբգարյանը Սեբեոսի Պատմության նոր հրատարակության ծանոթագրություններում (Երևան, 1979, 201-202), հավանաբար, հրաժարվելով նախորդ բացատրությունից, բերում է « Բառք քերթողականք » միջնադարյան բառարանի տված մեկնությունը՝ « թակարդապատ » ։ Պառական -ի նշանակությանը նորերս անդրադարձել է նաև Վ. Առաքելյանը ( « Պատմա-բանասիրական հանդես », 1979, № 4, 36) և մեկնել է « խուճապ առաջացնող մարդկանց խումբ » իմաստով, որ ամենամոտն է բառի բուն նշանակությանը։

Որ պառական «որսի շներ », « որսորդական շների պահապաններ », « շներով որս », « որսի զենքեր » և կամ նմանօրինակ իմաստներ չի կարող ունենալ, պարզ է դառնում նաև մեր աղբյուրների համապատասխան վկայությունների ուշադիր ընթերցումից։

ա) Հայտնի է, որ անցյալում որսի ժամանակ շուրջկալողները, որոնք լինում էին զինվորներ, շինականներ կամ ճորտ գյուղացիներ, որսին շփոթեցնելու համար խուճապ ու աղմուկ էին բարձրացնում։ Ագաթանգեղոսն այդ է հիշատակում՝ ասելով. « ածել կուտել զպառականն, խուճապական սփռեալ » (այսինքն՝ « բերել, դասավորել շուրջկալող զորքին, խուճապ բարձրացնել » )։

Ըստ երևույթին, խուճապ առաջացնող շուրջկալողները որսի ժամանակ ավելի մեծ աղմուկ բարձրացնելու նպատակով օգտագործել են նաև նվագարաններ, ինչպես վկայում է « Յաղագս պիտոյից » -ը. որսավայրը թակարդներով ու շուրջկալող զորքով պարփակելու ժամանակ և « նախ յառաջնում նուագին » ոչ մի ձայն ու ծպտուն չէին հանում։

բ) « Յաղագս պիտոյից » գրքից վերը բերված վկայությանը նախորդող պարբերության մեջ առանձնակի խոսվում է « որսի շների » մասին, ուստի հաջորդ տողերում կարիք չկար այն կրկնելու և չի էլ կրկնված։ Այստեղ նույնպես պառական «որսը շուրջկալող զորք» նշանակությունն ունի, ավելին՝ ասված է նաև, որ դրանք խմբերով էին լինում՝ « պառակական (=պառական) խմբիւք »։

գ) Փավստոսի մոտ վկայված Շավասպ Արծրունու պատմած սպիտակ արջի պատմության մեջ « մտեալ պառակէին մայրեացն » պետք է թարգմանել՝ « [նրանք՝ մարդպետի մարդիկ] մտան և շրջապատեցին անտառը» և ոչ թե՝ « Եւ առեալ զնա (իմա՝ Մարդպետին) մտանեն ի մէջ մայրեացն » (Թովմա Արծրունի, « Պատմութիւն տանն Արծրունւոյ », Թիֆլիս, 1917, 111), « որսի համար դարան մտնել » (Աճառյան, ՀԱԲ, Ե, 851) կամ « սկսեցին անտառում (արջին) հետևել » (Փավստոս Բուզանդ, Հայոց պատմություն, թարգմ. Ստ. Մալխասյանցի, 175)։

3) Բանասիրության մեջ վեճի առարկա է եղել նաև Ագաթանգեղոսի ու Սեբեոսի (=Անանունի) մոտ հիշատակված Փառական բառ-տեղանունը. Առձեռն բառարանը մեկնում է « լերանց ստորոտն եղած », Հր. Աճառյանը (ՀԱԲ, Զ, 1160) գտնում է, որ սա « տեղական հատուկ անուն է » և որ Առձեռնը «սխալմամբ է մեկնում « լերանց ստորոտն եղած », Մալխասյանցը ( « Սեբէոսի եպ. Պատմութիւն », Երևան, 1939, 168-169) «Փառական Շեմակաց » ուղղում է « Փառական Եմակաց » ՝ հիմք ընդունելով Ագաթանգեղոսի հունարեն տարբերակում առկա p`araknes emakon ձևը, Գ. Աբգարյանը ( « Պատմութիւն Սեբէոսի », Երևան, 1979, 201) ևս այն կարծիքին է, որ Առձեռնի բացատրությունը չի համապատասխանում « ո՛չ Ագաթանգեղոսի և ո՛չ էլ Անանունի տեղեկություններին », որովհետև « այս երկու պատմիչն էլ խոսում են որսադաշտի մասին » ։ Գ. Աբգարյանի այս բացատրությունը միանգամայն համոզիչ է, հատկապես, եթե նկատի ենք ունենում, որ պահլավերեն p-ն հայերենում կարող է տառադարձվել և՛ պ, և՛ փ, որով և պառական, և փառական նույն բառի տարբեր տառադարձումներն են լինում։ Հետևաբար, Փառական տեղանունը պետք է բացատրել որպես մի վայր, որտեղ որսը կատարվում էր շուրջկալող խմբերով. դա իսկ հաստատում է Անանունի վկայությունը. « Փառականն ՝ դաշտ որսոց արշաւանաց նոցին » ։

Ինչ վերաբերում է Առձեռնի բացատրությանը, ապա տվյալ դեպքում այն վերաբերում է այլ բնագրի (որի համար տե՛ս հաջորդ՝ 4-րդ կետը)։

4. Հր. Աճառյանը (ՀԱԲ, Զ, 1160) ենթադրում է, որ Առձեռնը Փառական -ի « լերանց ստորոտն եղած » իմաստը հավանաբար հանել է գավառական փառակ «լեռան լանջ » բառից, որը կապ չունի Ագաթանգեղոսի և Սեբեոսի (=Անանունի) հիշած Փառական հատուկ անվան հետ։ Ուշադրության արժանի է, որ փառական -ը պառակ ձևով վկայված է Ստեփաննոս Օրբելյանի պատմության մեջ ( « Պատմութիւն տանն Սիսական », Թիֆլիս, 1910, 232)՝ «Հարսնավազին ձորակովն զառ ի կողմն յեկեղեցին, որ ի պառակոջ ճանապարհին », և ինքը Հր. Աճառյանը (ՀԱԲ, Ե, 851) մեկնում է « լեռան կող » ՝ առանց անդրադառնալու, որ այդ երկուսը նույն բառի տարբեր տառադարձումներն են։

Պառակ բառը « սարալանջ » իմաստով 1724 թ. գրանցել է նաև Եղիա Աստվածատուրյանը (Կարնեցի) իր Թուրքերեն-հայերեն (անտիպ) բառարանում (Ռուսաստանի արտաքին քաղաքականության արխիվ, Ռուսաստանի հարաբերությունները Հայաստանի հետ, գործ 5, թղ. 19ա)՝ այն որպես բացատրություն դնելով թուրք. յամաճ նույնիմաստ բառին։

Ինչպես տեսնում ենք, պառակ-փառակ իրենց իմաստով համընկնում են պարսկ. parra-ի 4-րդ առումին։ Նշանակում է Առձեռնը չի սխալվել փառական «լերանց ստորոտն եղած » մեկնելով, բայց և ճիշտ է Հր. Աճառյանը, որ այն նաև տեղանուն է համարել։

5. Փառակ որպես հասարակ անուն մեկ անգամ ևս վկայված է Եղիա Կարնեցու վերոհիշյալ Թուրքերեն-հայերեն բառարանում (թղ. 47ա), բայց արդեն մի այլ առումով՝ « քղանցք, ծոպ, դրոշակ », որ համապատասխանում է պարսկ. parra-ի 2-րդ նշանակությանը։ Կարնեցին բառս բերել է որպես թուրք. աթակ բառի բացատրություն։

6. Փառակ բառը պարսկական փառայ ձևով հայերենում հանդիպում ենք 13-րդ դարի հուշարձաններում, արդեն պարսկ. parra-ի 5-րդ առումով՝ « հարդ, խոտի ցողուն ». տե՛ս « Գիրք վաստակոց », Վենետիկ, 1867, 52 ( « Եւ այլ ոմանք զփառային կոթեքն (այլ ձեռ. կոթերն) փետեն ի գետնէն և ի վերայ զտունկն ծածկեն, նոյնպէս և ներքևն, նա լաւ պահէ. և թէ զնոյն փառայն դնես » ) և « Բժշկարան ձիոյ և առհասարակ գրաստնոյ », Երևան, 1980 ( « Եւ յորժամ վերնայ փառայն յառաջ քանձ որ խիստ շողէ, նա չէ ազէկ ի շողն » – էջ 86, նաև՝ փ>ֆ անցումով՝ « թող լինի ֆառայն մատղայշ ու յերկայն» – էջ 83, «Տե՛ս, որ ի յայն ֆառայնէ չտաս, որ հասկնած լինի, զի խոշրցնէ զփողքն և այնէ հազ և չաւգտէ իր » – էջ 83-84)։

ՆՀԲ բառս մեկնում է « կանեփուկի նման գետնաճապաղ և գրգռիչ բոյս » ։ Այս բացատրությունը « Գիրք վաստակոցի » հրատարակիչ Ղ. Ալիշանին, ըստ երևույթին, չի համոզել, ուստի նշել է, որ « փառայ բոյս անծանօթ մեզ » («Գիրք վաստակոց », էջ 52, տողատակ)։ « Հայբուսակում » նույնպես այն բացատրված չէ։ Հր. Աճառյանը և Ստ. Մալխասյանցը (փառայ կամ փարայ) կասկածով են ընդունում ՆՀԲ-ի բացատրությունը։

Որ իսկապես փառայ նույն ինքը պարսկ. parra «հարդ, խոտի ցողուն » բառն է, հաստատվում է « Գիրք վաստակոցից » բերված վկայակոչումով։ Հայտնի է, որ հարդը ջերմամեկուսիչ է և մինչև հիմա էլ ամենուրեք օգտագործվում է գյուղատնտեսության մեջ ու կենցաղում։ Այս իսկ նպատակով « Գիրք վաստակոցը » առաջարկում է խաղողի տունկերը ապահով պահելու կամ տեղափոխելու համար դրանք վերից ու վարից ծածկել փառայով ։

Կարծում ենք, որ Գրիգոր Մագիստրոսի ԺԴ թղթում հանդիպող փարայ բառը ևս այս նշանակությամբ է կիրառված՝ չնայած որ նախադասության իմաստը փոքր-ինչ մթագնված է. « ափրոդիտականն նուազեալ թառամի՝ կարօտացեալ փարայի ի ծարակածպտել այս օգնականութեան » ( « Գրիգոր Մագիստրոսի թղթերը », Ալեքսանդրապոլ, 1910, 48)։

Հա մադ րե լով վե րը տրված բա ցատ րու թյուն նե րը՝ գա լիս ենք հետև յալ եզ րա կա ցու թյան.

Ա. Պառակ բառը բացի հայտնի « կող » նշանակությունից, հայերենում ունեցել է նաև հետևյալ իմաստները. 1. որսը շրջապատելու համար օղակաձև դասավորված հեծյալ կամ հետիոտն զորք, 2. ստորոտ, լեռան լանջ, 3. եզր, քղանցք, ծոպ, փեշ։

Բառս իր այս իմաստներով համընկնում է պարսկ. parra-ի նշանակությանը, որի երկրորդ առումը վկայված է նաև պահլավերենում։

Բ. Փառական հատուկ անունը նշանակում է այնպիսի որսավայր, որտեղ որսի ելած իշխանավորներին օգնել են նաև շուրջկալող խմբեր։

Գ. Փառայ (փարայ, ֆարայ) փոխառյալ է նոր պարսկերենից և նշանակում է « հարդ, խոտի ցողուն » ։

ЛЕКСИЧЕСКИЕ ЗАМЕЧАНИЯ
Резюме

Попытка лингвистов восстановить точный смысл и этимологию д ревнеар мянских слов պառակ ( parak ), փառակ ( p ʻ arak ), պառական ( p ʻ arakan ), փառական ( p ʻ ara kan ), փառայ ( p ʻ aray), сохранившихся в армянских источниках V в., в историях Агафангела, Павстоса Бу занда, в «Книге хрий» и некоторых памятниках последующих веков, до сих пор не увенчалась успехом.

Сопоставление этих слов с персидским словом پاره (parra) < пехлевийским *parrah дает возможность уточнить их значения и определить происхождение: а) слово պառակ ( parak ) (= փառակ – p ʻ arak ) кроме известного значения «бок» в древнеармянском языке употреблялось также в следующих значениях: 1. конное и л и пешее войско, расположенное кругом, с целью окружить дичь; 2. подножие, склон горы; 3. край, висящий край юбки, бахрома, подол. Второе значение засвидетельствовано в среднеперсидском языке пехлеви; б) имя собственное Փառական ( p ʻ arakan ) (= պառական -pa ṙ akan) означает место охоты, где окружающие группы помогали охотящимся; в) փառայ ( p ʻ aray) (= փարայ, ֆարայ – p ʻ aray, faray) заимствовано из новоперсидского языка и означает «солома, стебелек травы».