ՄՈՌԱՑՎԱԾ
ԲԵԿՈՐՆԵՐ
1046
թ.
Դվինի
ամիրա
Աբուլ-Ասվարի
դեմ
մղած
մարտերում
հերոսական
մահով,
իր
որդու
հետ
մեկտեղ
զոհվում
է
Բագրատունյաց
թագավորության
հռչակված
սպարապետ
Վահրամ
Պահլավունին։
Ավելի
քան
մի
ամբողջ
հիսնամյակ
հարավից
ու
արևմուտքից
Հայաստանի
վրա
արշավող
թշնամիների
դեմ
անձնազոհաբար
մարտնչող,
երկրի
միասնության
ու
բարգավաճման
նախանձախնդիր
սպարապետի
մահը
մեծ
աղետ
էր
միայն
վերջերս
պետականությունը
կորցրած
ժողովրդի
համար։
Հայ
պատմիչները
Պահլավունի
տոհմի
այս
կարկառուն
ներկայացուցչին
հիացական
խոսքերով
և
բարձր
տիտղոսներով
են
հիշատակում.
«Այր
հզօր
և
անուանի
և
բարեպաշտութեամբ
յոյժ
վեհ,
որպէս
ոչ
ոք
հաւասար
նմա
Պահլաւ»,
–
գրում
է
ժամանակակից
պատմիչ
Արիստակէս
Լաստիվերտցին,
«Իշխանաց
իշխան»՝
ավելացնում
է
Ստեփանոս
Ասողիկը,
իսկ
Մատթեոս
Ուռհայեցին
նրան
«Մեծ
սպարապետ
հայոց»
է
անվանում։
Պահլավունի
իշխանական
գերդաստանը
Բագրատունյաց
թագավորության
օրոք
ոչ
միայն
աչքի
է
ընկել
ռազմական
գործերով,
անձնազոհաբար
մարտնչելով
հայրենիքի
թշնամիների
դեմ,
այլև
մեծ
գործեր
է
ծավալել
երկրի
շինարարության
ու
ժողովրդի
լուսավորության
բնագավառներում։
Պահլավունիները
շատ
լավ
են
գիտակցել
իրենց
ավանդը
երկրի
պաշտպանության
ու
նրա
խաղաղության
ապահովման
գործում
և
ամենայն
հպարտությամբ
ու
իրավունքով
Վահրամ
Պահլավունու
կառուցած
լավագույն
վանական
համալիրներից
մեկի՝
Մարմաշենի
վանքի
վրա
արձանագրել
են.
«Էաք
ամենայն
տամբ
ու
տոհմիւք
հաւատարիմք
տէրանց
մերոց
եւ
նահատակեալ
ի
վերայ
տանս
Հայոց
աշխատութեամբ
եւ
արեամբ
մերով
եւ
որդոց
մերոց,
եւ
գանձուց
առատութեամբ
եւ
ամենայն
հնարիւք
խնդրէցաք
զխաղաղութիւն
աշխարհիս»։
Վահրամ
սպարապետի
մահվան
լուրը
շատ
ծանր
ու
խորն
է
ընկալում
նրա
եղբորորդին՝
անվանի
պետական
ու
զինվորական
գործիչ,
գիտնական
ու
բանաստեղծ
Գրիգոր
Մագիստրոսը,
որը
դեռևս
մանկության
տարիներից
սերտ
կապված
է
եղել
նրա
հետ
և
նրա
հովանավորությամբ
է
կրթվել
ու
դաստիարակվել։
Գրիգոր
Մագիստրոսի
հայտնի
նամակներից
մեկը,
որ
ժամանակի
Սյունաց
արքեպիսկոպոս
Հովհաննեսի
մխիթարական
նամակի
պատասխանն
է,
իրականում
մեծ
սպարապետի
հիշատակին
նվիրված
բանաստեղծական
մի
չքնաղ
խոսք
է՝
գրված
հարազատի
և
հայրենյաց
զավակի
կորստի
մեծ
ցավով,
նրա
արժանիքների
ամենայն
գիտակցությամբ։
Դա
մի
գողտրիկ
դյուցազներգություն
է,
որտեղ
սպարապետը
հառնում
է
որպես
արտաքին
ու
ներքին
բազում
բարեմասնություններով
օժտված
մի
անզուգական
հերոս։
Մագիստրոսը
համոզված
է,
որ
եթե
Պահլավունի
իշխանը
ավելի
վաղ
ժամանակներում
ապրած
լիներ,
նրա
սխրանքները
առասպել
կհամարվեին,
ինչպիսիք
են
հելլեն
դյուցազուններին
նվիրված
երգերը։
Հայտնի
է,
որ
Գրիգոր
Մագիստրոսը
ժամանակի
արտակարգ
կրթված
ու
զարգացած
աշխարհիկ
գործիչներից
է
եղել,
նա
տիրապետել
է
հունարենին,
ասորերենին,
պարսկերենին
ու
արաբերենին,
քաջահմուտ
է
եղել
անտիկ
փիլիսոփայությանը,
քերականությանը,
առասպելաբանությանը,
բանաստեղծության
տեսության
խնդիրներին,
հաղորդակից
է
եղել
հարևան
ժողովուրդների
վիպական
ստեղծագործություններին
և,
իհարկե,
առաջին
հերթին
իր
հայրենի
մատենագրությանն
ու
ժողովրդական
բանահյուսությանը։
Այս
լայն
իմացության
հենքի
վրա,
անկասկած,
շատ
հեղինակավոր
ու
վստահելի
են
դառնում
հայ
գուսանական
արվեստին
տված
նրա
գնահատականը.
«Ամենայն
մրմունջք
և
երգք
գուսանութեան
ի
հայումս
առաւել,
բան
ի
յունականին
գտանեմք։
Քանզի
չափ
ու
կշիռ
բանի
արուեստաւորեալ
ներգործեն
զայսոսիկ
չքնաղ
եւ
դժուարագիւտ
եւ
հրաշալի
առասութիւնս…»։
Սրանով
իսկ
պիտի
բացատրել
այն
հանգամանքը,
որ
Մագիստրոսը
իր
նամակներում
անկաշկանդ
դիմում
է
ժողովրդական
բանահյուսության
ակունքներին
և
իր
խոսքը
համեմում
առակներով,
ասացվածքներով,
հունական
ու
իրանական
վիպական
զրույցներից
քաղված
մեջբերումներով,
հայոց
հեթանոսական
ժամանակների
երգերի
պատառիկներով,
որոնց
ժողովրդական
ծագումը
նա
չի
մոռանում
ընդգծել՝
«ի
գռեհիկս
ասացեալ»
վերապահությամբ։
Մագիստրոսի
այս
նամակը
ոչ
միայն
մի
ձոն
է
Վահրամ
Պահլավունի
իշխանի
հիշատակին,
այլև
թանկարժեք
մի
աղբյուր
մինչ
11-րդ
դարը
գոյություն
ունեցող
հայկական
ժողովրդական
ծեսերի
ու
սովորությունների
մասին։
Ըստ
Գրիգոր
Մագիստրոսի
վկայության,
հայոց
թաղման
ծիսակատարությունների
ժամանակ
մի
քանի
տեսակ
երգեր
են
կատարվել՝
դամբանական,
ողբերգական,
ներբողական,
և
անգամ
բանաստեղծություններ
են
արտասանել,
որ
կոչվել
են
գերեզմանական։
Վերջիններս,
իհարկե,
հայտնի
լալյաց
երգերը
չեն,
որը
Մագիստրոսը
հիքից
(այսինքն՝
թշվառների)
և
կանանց
ողբերգականս»
է
անվանում,
դա
«իմաստասիրական
երգ»
է,
գերեզմանական
ողբի
մի
տեսակ,
որի
ժամանակ
տղամարդիկ
ցնցոտիներ
են
հագնում,
պարում
են
և
հող
լցնում
գլխներին՝
իրենց
որբությունը
և
թշվառ
վիճակը
ցուցադրելու,
իրենց
հարազատին
դեպի
«երանավետ
ուղեւորութիւն»՝
հանդերձյալ
կյանք
ճամփու
դնելու
համար։
Եվ
ահա,
երբ
Գրիգոր
Մագիստրոսը
գրիչ
է
վերցնում
Սյունաց
արքեպիսկոպոս
Հովհաննեսին
շնորհակալություն
հայտնելու
հորեղբոր
մահվան
առթիվ
նրա
գրած
մխիթարականի
համար,
ակամայից
սկսում
է
ողբալ
սգավորի
իր
վիճակը,
որ
փոքր-ինչ
հետո
իրականում
դառնում
է
մի
ներբող՝
ձոնված
նահատակ
հորեղբոր
հիշատակին,
սակայն
Մագիստրոսը
չի
համարձակվում
իր
խոսքը
ներբող
համարել,
«քանզի
որք
զներբողականս
արժանապէս
մատենագրեն»,
պետք
է
գովերգվողի
պես
ազնիվ
ու
վեհ
վարք
ունենան,
իսկ
ինքը
իր
այդ
վիճակում
«անկենդան»
է
և
միայն
ողբ
կարող
է
ասել։
Մագիստրոսի
այս
ինքնատիպ
նամակում
արձակ
խոսքը
ագուցված
է
բազմաթիվ
չափածո
տողերով,
որոնք,
թվում
է,
Վահրամ
Պահլավունուն
նվիրված
դյուցազներգության
բեկորներ
են,
աշխարհիկ
մեր
դպրության
թանկարժեք
մասունքներ։
Ներբողի
առաջին
տողերը
ողբասացության
բնույթ
ունեն.
Աւաղ
որդւոյս
սիրեցեալ
եւ
կարօտեալ
ի
սուրբ
եւ
ի
քաղցր
հօրէն,
Աւաղ
տարագիր
ու
արտակացեալ,
յաստուածային
քո
խրատուէ,
Աւաղ
կենդանութեանս,
որ
երանեմ
վախճանելոյդ…
Այնուհետև
բանաստեղծը,
անդրադառնալով
իր
խոսքերի
ողբերգական
ելևէջին,
ինքն
իրեն
է
դիմում,
թե
ինչո՞ւ
պետք
է
նրա՝
սպարապետի
մասին
ողբ
ասել՝
«զի՞նչ
զքոյդ
ասացից
ողբերգական»,
չէ՞
որ
նա
իր
պապերի
նման
արժանի
է
դյուցազներգության։
Այս
պահից
էլ
Գրիգոր
Մագիստրոսը
փոխում
է
նամակի
ոճը
և
սկսում
է
գովերգել
իր
դյուցազուն
հորեղբորը՝
համեմատելով
նրան
մեր
պատմության
առասպելականացած
հերոսներ
Արտաշեսի
ու
Արշակի,
չքնաղադեմ
Արայի
ու
Սոսանվեր
Անուշավանի
հետ,
մաքրակենցաղ
ու
ողջախոհ
Գրիգոր
Լուսավորչի
և
հայրենասեր
ու
աշխարհաշեն
Արամի
հետ։
Սպարապետի
բարեմասնությունները
բազում
են,
որոնք
բանաստեղծի
գրչի
տակ
չափ
ու
կշիռ
են
ստանում.
Քաջահանճար
և
ուշեղ
(իմա՝
ուշիմ),
Իմաստուն
եւ
խոհեմ,
Հեզ
եւ
հանդարտ,
Արդարադատ
ու
անաչառու,
Առատ
ու
զուարթ,
Մարդասէր
ու
օտարասէր,
Անոխակալ
եւ
անյիշաչար,
Անապատասէր
եւ
կրօնաւորասէր,
Եւ
ամենայն
բարեաց
օթեւան…
Ածականների
նման
կուտակումով,
խոսքի
զարմանալի
հստակությամբ,
տողերի
կազմակերպումով,
կարծեք,
Մագիստրոսը
նարեկացիական
ակունքներից
է
սնվել,
բայց,
եթե
Նարեկացին
նման
և
բազում
այլ
խորախորհուրդ
խոսքերով
ներբողում
է
«անքնին
բարձրեալին»,
ապա
Մագիստրոսը
փառաբանում
է
մեծ
սպարապետի
հերոսական
ու
մարդկային
կերպարը,
մի
մարդու,
որն
իր
համար
ուսուցիչ
է
եղել
և
հայր,
իշխան
ու
տեր,
ուստի
երբ
նա
հեռացել
է
կյանքից,
երախտապարտ
աշակերտը
իրեն
ու
իր
նմաններին
որբ
ու
թշվառ
է
համարում
և
տարակուսանքների
մեջ
գրում
է.
Ո՞
զմեզ
այժմ
խրատէ,
Եւ
ո՞
մատակարարէ
զտկարութիւն
մեր,
Ո՞
եւ
զանժուժութիւն
համբերութեամբ
իւրոյ
մխիթարէ,
Ո՞
զաղքատս
կերակրէ՝
առատատուր
եւ
զուարթ
լրջմտութեամբ,
Եւ
ո՞
արդար
դատողութեամբ
զորբս
եւ
զայրիս
տածէ,
Կամ
զգերեալն
գնէ,
Կամ
զբանտարկեալսն
արձակէ,
Կամ
զցրուեալսն
ժողովէ…
Կարդում
ես
այս
տողերը
և
ոճից
ու
տաղաչափությունից
ակամայից
հիշում
մեր
հեթանոսական
քերթության
այն
փոքրիկ
ու
գողտրիկ
բեկորը,
որ,
իբր,
Արտաշես
արքան
ասել
է
իր
մահվանից
առաջ,
և
որ,
ի
դեպ,
մեզ
է
հաղորդվել
իր
իսկ՝
Գրիգոր
Մագիստրոսի
միջոցով.
Ո՞
տայր
ինձ
զծուխ
ծիրանի,
Եւ
զառաւօտն
նաւասարդի,
Զվազելն
եղանց
Եւ
զվարգելն
եղջերուաց.
Մեք
փող
հարուաք
Եւ
թմբկի
հարկանէաք,
Որպէս
օրէնն
է
թագաւորաց…
Այնուհետև
Մագիստրոսը
իր
նամակում
նորից
անցնում
է
արձակի
և
պատմում,
թե
ինչպես
Վահրամ
Պահլավունու
բարեգործությունների
համբավը
սփռված
է
եղել
հարևան
ժողովուրդների
մեջ.
«Եւ
այս
յաշխարհին
Քաղդէացւոց
եւ
Մարաց,
եւ
Պարթեւաց,
եւ
պատարագօք
պատուեին
զքեզ»,
եւ
Յունաց
իսկ
ինքնակալացն
պատուեալ
մեծագոյն
իշխանութեամբ»,
իսկ
վրացիները,
որոնք
հաճախ
նրա
դաշնակիցներն
են
եղել
թշնամիների
դեմ
մղած
մարտերում,
նրան,
որպես
դյուցազնի,
երգեր
էին
ձոնում
և,
ինչպես
ընդունված
էր
ժամանակին,
տներում
ու
քաղաքների
հրապարակներում
գովերգում,
փառաբանում
էին
նրան։
Եվ
այստեղ
էլ
ինքը՝
բանաստեղծ
Մագիստրոսը,
ոգևորվում,
խանդավառվում
և
իր
որդիական
պարտականությունն
է
համարում
նրա
գովքը
հյուսել,
որը
նորից
վերածվում
է
չափածո
խոսքի
ու
գովասանության.
Քեզ
այդպէս
վայել
էր
թագաւոր,
Եւ
յայսպիսի
պաղատան
ճեմել,
Այսպիսի
խրախճանութեամբ
խրախճանալ,
Այսպիսի
հայրենիս
ստանալ,
Այսպիսեօք
գանձօք
փարթամանալ,
Այսպիսի
կարասեօք…
Այսպիսի
կառօք
կառամարտել,
Յայսպիսի
ձիընթացս
արշաւել,
Յայսպիսի
ստադինս
բազմել,
Զայսպիսի
մրցումն
տեսանել,
Այսպիսի
փողհարօք
և
թմբկօք
ճոխանալ,
Այսպիսի
որսօք
զբօսնուլ,
Այսպիսի
բաղանեօք
մաքրիլ։
Քոյովդ
ջերմագոյն
արեամբ
ի
քումդ
սպառազինեալ
Եւ
հանդիսացեալ
անձին.
Այսպիսի
հօր
ըղձացեալ
լինել
որդի,
Այսպիսումն
ծնողաց
ժառանգորդ,
Յայսպիսեաց
արմատոց
շառաւիղ։
Դու՝
մեռելոցն
քոց
փոխելոցն
տեացս՝
Փրկութեան
պատճառ,
Եւ
կենդանեացս՝
յուսոյ,
Եւ
ողորմութեամբ
յաստուածուստ։
Գրիգոր
Մագիստրոսը
ընդհանրապես
հայտնի
է
որպես
բացառիկ
խրթնաբան
հեղինակ,
սակայն
բերված
հատվածները
արտակարգ
պարզ
են
ու
հստակ,
որոնցով
արժանին
է
հատուցվում
նահատակ
սպարապետին։
Այստեղ
միաժամանակ
գծագրվում
է
միջնադարյան
Հայաստանում
Բագրատունյաց
իշխանության
տարիներին
տեղի
ունեցող
հանդիսությունների
նկարագիրը,
որ
շատ
բանով
հիշեցնում
է
հեթանոսական
ժամանակներից
ավանդված
սովորությունները,
տոնախմբություններն
ու
որսորդությունը,
որ
մեզ
նորից
հղում
է
դեպի
արտաշիսյան
երգը,
որտեղ
նավասարդյան
տոներն
են
հիշվում՝
որսորդության
փողերի
հնչյուններով
և
թմբուկների
զարկերով։
Գրիգոր
Մագիստրոսի
նամակի
մեջ
պահպանված
այս
մասունքները
ենթադրել
են
տալիս,
որ
դրանք
Վահրամ
Պահլավունի
իշխանաց
իշխանին
նվիրված
Մագիստրոսին
պատկանող
ավելի
ընդարձակ
դյուցազներգության
բեկորներն
են,
որ
նա
վարպետորեն
ագուցել
է
իր
նամակին՝
մեզ
ավանդելով
11-րդ
դարի
հայոց
աշխարհիկ
բանաստեղծության
եզակի
նմուշներ։
