ԵՐԿԵՐԻ ԺՈՂՈՎԱԾՈՒ, Հատոր Ա

« ՊԱՐԶԱՏՈՒՄԱՐԻ» ՏՊԱԳՐՈՒԹՅԱՆ ԹՎԱԿԱՆԸ !
(Նմանահանության պատրաստման առիթով)

Հայերեն առաջին տպագիր գրքերը վաղուց են մատենագիտական հազվագյուտ նմուշներ դարձել: Դեռևս հայկական տպագրության 400-ամյա հոբելյանի տոնակատարության նախապատրաստման օրերին, 1912 թ., երբ հայ տպագիր երախայրիքների հարցերը աշխուժորեն քննարկվում էին բանասիրության մեջ, արդեն իսկ կարևոր էր համարվում այդ գրքերի նմանահանությունները հրատարակելու խնդիրը: «Հոբելյանի առիթով ցանկալի է ունենալ անդրանիկ հայ տպագրության՝ Պարզատումարի ամբողջական լուսատիպ հրատարակությունը (նմանահանությունը)», - գրել է մեծանուն հայագետ Ստեփանոս Մալխասյանցը [1]: Իսկ գործի իրականացումը նա Վիեննայի Մխիթարյանների պարտականությունն էր համարում, որովհետև այդ գրքերից մի քանիսը պահվում էին նրանց մոտ [2]: Սակայն վրա հասած համաշխարհային առաջին պատերազմը՝ մեր ժողովրդի համար իր աղետալի հետևանքներով, խափանեց այս և բազում այլ ազգային ծրագրեր:

Հայագիտության ժամանակակից վերելքը այժմեական են դարձել մեր գրավոր և տպագիր եզակի հուշարձանների նմանահանությունների հրապարակումը: 1974 թ. Մաշտոցի անվան Մատենադարանի նախաձեռնությամբ Գ. Կյուլպենկյան հաստատությունը Վենետիկի Մխիթարյանների տպարանում իրականացրեց հայերեն առաջին տպագիր գրքերից երկուսի՝ «Ուրբաթագրքի» և «Տաղարանի» նմանահանությունների հրատարակումը [3], իսկ շուտով «Հայաստանի գրքասերների ընկերության» կողմից հրապարակի վրա կդրվի նաև «Պարզատումարի» նմանահանությունը:

Հայերեն հնագույն տպագիր գրքերը հայագիտության մեջ ուշադրության առարկա դարձան անցյալ դարի 60-ական թվականներից, երբ 1865 թ. Ղևոնդ Ալիշանը առաջին անգամ մատնանշեց Աբգար Դպիր Եվդոկիացու հրապարակած «Սաղմոսարանից» (1565 թ. ) ավելի վաղ տպագրված «Աղթարքի» առկայությունը [4]: Այնուհետև 80-90-ական թվականներին անվանի բանասերներ Գ. Զարբհանալյանի, Գ. Գովրիկյանի, Ա. Տիրոյանցի, Գ. Գալեմքյարյանի, Ս. Խապայանի և Տ. Պալյանի [5] ջանքերով նորանոր տեղեկություններ հրապարակվեցին ևս չորս հայերեն տպագիր երախայրիքների վերաբերյալ, սահմանելով նրանց տպագրության հետևյալ կարգը՝ Պարզատումար, Պատարագատետր, Ուրբաթագիրք, Տաղարան, Աղթարք:

Հայ տպագրության 400-ամյա հոբելյանի առիթով 1912-1913 թթ. փորձեր կատարվեցին (Լեո, Ստ. Մալխասյանց, Ն. Ակինյան, Թեոդիկ, Ֆ. Մակլեր, Գ. Գալեմքյարյան և այլք) ճշգրտելու արդեն իսկ հայտնի այդ գրքերի տպագրության ժամանակը, վայրը, տպագրիչի ինքնությունն ու տպարանը, տպագրության հերթականությունը, ինչպես նաև դրանց արտաքին ձևավորման հարցերը: Շատ ավելի ուշ, 1946 թ., այս նույն խնդիրներին ամփոփ կերպով անդրադարձել է նաև Գարեգին Լևոնյանը իր « Հայ գիրքը և տպագրության արվեստը» աշխատության մեջ:

«Պարզատումարը» առաջին անգամ հայտնաբերվել է 1875 թ. Կարինում և ուղարկվել է Վիեննա, Մխիթարյան միաբանության գրադարանին [6]: «Պարզատումարի» մասին ընդարձակ հաղորդումով 1889 թ. «Հանդէս ամսօրեայում» հանդես է եկել Գ. Գովրիկյանը՝ նրա տպագրության տարին որոշելով 1512 թվականը և այն համարելով հայկական տպագրության առաջնեկը: Գովրիկյանը իր եզրակացության համար հիմք էր ընդունել գրքի սկզբում գտնվող հայկական 961 թվականը (961+551=1512), որը 35 տարիների պարզատումարի առաջին տարին էր. «զօրաւոր կռուան մըն է այս 961 թվականը, - գրում է հետազոտողը, - որով կրնանք քանի մը քայլ առնուլ և հետևութեանց հասնիլ… մատեանը տպուած է կամ այն տարին, զոր կը ցուցընէ թուականը, այսինքն՝ 961=1512 և կամ քանի մը ամիս և գուցե նոյն իսկ տարի մը յառաջ սկսած է, որպէս զի նշանակած 961 տարւոյն համար տոմարը պատրաստ ու գործածելի ըլլա» [7]:

«Պարզատումարի» տպագրության Գովրիկյանի առաջարկած 1512 տարեթիվը 22 տարի հետո կասկածի տակ վերցրեց Ստ. Մալխասյանցը և տոմարական մանրամասն հաշվարկներով եզրակացրեց, որ «Պարզատումարի» տպագրության ամենահավանական թվականը 1513-ն է: Խնդիրը այն է, գրել է խորհուն գիտնականը, որ «մեր հին գրքերում հայոց տոմարը հաշվում էին մեծ շարժական տոմարով և ոչ թե անշարժ կամ Սարկավագագիր տոմարով» [8] և փրկչական թվականը ստանալու համար ավելացնում էին 552 թիվը և ոչ թե 551, ինչպես վարվել էր Գովրիկյանը: Մալխասյանցը իր հաշվումները կատարել էր «Պարզատումարի» մասին մամուլում եղած հաղորդումների հիման վրա՝ առանց ձեռքի տակ ունենալու գիրքը ամբողջությամբ:

Շուրջ մեկ տարի անց, 1913 թ., Մալխասյանցի հաշվարկները հաստատվեցին Գ. Գալեմքյարյանի շահեկան ուսումնասիրությամբ [9]: Պարզվեց, որ «Պարզատումարի» մեջ պահպանված է արարչության և հայկական թվականների օգնությամբ փրկչական թվականը որոշելու մի բանաձև, որը սպրդել էր Գովրիկյանի ուշադրությունից: Ահա այդ բանաձևի այն հատվածը, որ վկայակոչել է Գ. Գալեմքյարյանը. «Եթե կամիցիս իմանալ զամս… ի Քրիստոսի ծնընդենէն մինչև ի մեզ. կալ հինգ հարիւր և յիսուն և երկու և զհայ թուական ի վերայ բեր և այն է». Գ. Գալեմքյարյանը այս բանաձևը կիրառելով գրքի սկզբում գտնվող տոնացույցի առաջին տարվա նկատմամբ, գալիս է այն եզրակացության, որ «Պարզատումարի» տպագրության տարին 1513-ն է: Եզրակացությունը այնքան ակնբախ ու ճշգրիտ է եղել, որ Վիեննայի Մխիթարյան միաբանությունը աներեր ընդունել է առաջարկված թվականը որպես «Պարզատումարի» տպագրության թվական և այդ հաշվով էլ 1913-ին տոնել է հայ տպագրության 400-ամյակը [10]:

Հայտնի է, որ հայերեն առաջին տպագիր գրքերից միայն «Պատարագատետրը» որոշակի հիշատակարան ունի, որտեղ նշված են ժամանակը՝ ՋԿԲ=962 թ., վայրը՝ Վենեժ (=Վենետիկ) և տպագրողի անունը՝ Հակոբ, որ իրեն համեստորեն «մեղապարտ» է կոչում: «Պատարագատետրը» 1894 թ. մանրամասն նկարագրող Տ. Պալյանը հայոց ՋԿԲ թվականը մեր թվականության վերածելու համար նախորդ ուսումնասիրողների նման առաջնորդվել է հայկական անշարժ տոմարով և ստացել է 1513 թվականը (962+551=1513): Գ. Գալեմքյարյանը իր վերոհիշյալ ուսումնասիրության մեջ, հիմք ընդունելով «Պարզատումարի» բանաձևը, ճշգրտել է նաև «Պատարագատետրի» տպագրության ժամանակը [11]. եթե «Պարզատումարի» դեպքում փրկչական թվականը որոշելու համար հայկական թվականության վրա առաջարկվում է ավելացնել 552, ապա «Պատարագատետրի» դեպքում ևս ՋԿԲ=962 թվականի վրա պետք է ավելացնել 552, այլ կերպ՝ 962+552=1514:

Գ. Գալեմքյարյանի հիմնավորված, պարզ ու շիտակ հաշվարկները, որ հրապարակվել էին համաշխարհային առաջին պատերազմի նախօրեին «Հանդէս ամսօրեայի» 1913 թ. դեկտեմբերի համարում, բնականաբար անմիջական արձագանքներ չունեցան մեր ժողովրդին պատուհասած աղետների տարիներին, իսկ հետագա ուսումնասիրողներն էլ սովորույթի ուժով շարունակեցին 1512 թ. համարել «Պարզատումարի» և 1513-ը «Պատարագատետրի» տպագրության թվականները և խորամուխ չեղան Գալեմքյարյանի հաշվարկումների մեջ: Անգամ 1963 թ. լույս տեսած «Հայ հնատիպ գրքի մատենագիտական ցուցակում» «Պարզատումարի» տպագրության տարին 1512-ն է համարված [12]: Ավելին, մատենագետ Ա. Բաբ ա յանը 1980 թ. ետ է վերադառնում անցյալ դարի 90-ական թվականները և կրկնում է Գ. Գովրիկյանի վաղուց սրբագրված տեսակետը՝ հայտարարելով, որ ինքը «համակիր է… ընդունել գրականության մեջ արդեն որպես հաստատուն ավանդույթ դրձած հայ առաջին տպագիր գրքի՝ «Պարզատումարի» թվականը՝ 1512 թիվը» [13]:

  Հայ տպագրության 450-ամյակի առթիվ 1963-64 թվականներին հետաքրքիր հոդվածներով հանդես եկավ բանասեր-մատենագետ Ռաֆայել Իշխանյանը, որը իր հետազոտությունների ընթացքում քննության առնելով հայերեն հնագույն տպագիր գրքերի էջախորագրային ժապավենաձև ճակատազարդերի տեսակները, գործածության հաջորդականությունը և մաշվածության աստիճանը հանգեց այն ընդունելի եզրակացության, որ «Ուրբաթագիրքն» է եղել հայերեն առաջին տպագիր գիրքը և տպագրված է 1512 թ. [14]: «Պարզատումարի» տպագրության «ամենահավանական» տարին Ռ. Իշխանյանը 1977 թ. հրապարակած իր արժեքավոր աշխատության՝ «Հայ գրքի պատմության» առաջին հատորում համարում է 1513 թվականը, միաժամանակ հարց է դնում, թե «Արդյո՞ք իրավացի էին նրանք (Ստ. Մալխասյանց, Գ. Գալեմքյարյան) ովքեր տոմարացույցի 961 թվականը արդի թվականության 1513 էին համարում» [15]:

«Պարզատումարի» սկզբում հիշատակված հայոց ՋԿԱ (961) թվականը մեր թվականության 1513 թ. համարելու օգտին խոսող մի այլ կռվան ևս կա, որ պահպանվել է « Պարզատումարի » խնդրո առարկա տոմարական բանաձևի սկզբի մասում, բայց, ըստ երևույթին վերծանման որոշ դժվարության պատճառով, դուրս է մնացել Գ. Գալեմքյարյանի վերոհիշյալ ուսումնասիրությունից և հետագա հետազոտողների ուշադրությունից։ 

Ահա այդ կարևոր բանաձևը ամբողջությամբ:

« Եթէ կամիցես իմանալ զամս ի սկզբանէ արարածոց մինչև ուր ես, կալ ր. և ջ. հ. զ. և զհայ թուական ի վերայ բեր և այն է: Եւ ի Ք [ րիստոս ] ի ծնընդենէն մինչև ի մեզ. կալ հինգ հարիւր և յիսուն ւ երկու և զհայ թուական ի վերայ բեր և այն է » ( Է պրակ, էջ 7-8) ։

Ըստ էասյան կամ հինգհարյուրյակի՝ արարչությունից մինչև հայկական թվականության սկիզբը ընկած ժամանակաշրջանը ՐՋՀԶ =5976 տարի է, կամ, ինչպես Հովհաննես Իմաստասերն է գրում, « յԱդամայ մինչև հայ թուական … Ըստ Շ. եկին թուականին ՐՋՀԶ » [16]: Իսկ երբ սրան ավելացնում ենք « հայ թուականը », որ տվյալ դեպքում գրքի սկզբում տեղադրված տոնացույցի առաջին տարին է ՝ 961, ստացվում է ժամանակի փրկչական թվականը, այլ կերպ՝ 5976+961=6937, որից դուրս բերելով արարչության էասյան թվականը մինչև մեր թվականության սկիզբը (5420+4 [17] =5424), ստանում ենք 1513 թ. (6937-5424=1513): Մի թիվ, որ համընկնում է հիշատակագրության երկրորդ հատվածի Գալեմքյարյանի հաշվարկին՝ 961+552=1513 ։

Փրկչական թվականը որոշելու այս բանաձևերը հանդիպում են Հովհաննես Սարկավագի ( Իմաստասերի ) (XI-XII դդ. ) տոմարական աշխատություններում (« եթէ կամիցես գիտել՝ ի ծննդենէ Քրիստոսի մինչև ուր ես՝ եթէ քանի ամ է, կալ ՇԼԲ (552), զհայ թուականն ի վերայ բեր և այն է ». Մատենադարան, ձեռ. 1999, էջ 22 ա, « Եթէ կամիցես գիտել … կալ ՐՋՀԶ (5976), զհայ թուականն ի վերայ բեր …» Մատենադարան, ձեռ. 1973, էջ 6 ա ) [18]: « Պարզատումարի » և Հովհաննես Սարկավագի այս բանաձևերի զուգադրումը, ինչպես և գրքի սկզբում տեղադրված 35 ( Ա - Փ ) յոթներակներով տոնացույցը, վերադիրը և լուսնի ծնունդը որոշելու կարգերի հիշատակումը խորհել են տալիս, որ ի դեմս Հակոբ տպագրիչի մենք ունենք հայկական տոմարին քաջագիտակ մի անձնավորություն, որ անպայման առաջնորդվել է իր տպագրած գրքերում առկա բանաձևերով, հետևաբար դրանց մեջ հիշատակելով հայոց 961 և 962 թվականները, անպայման նկատի է ունեցել մեր թվականության 1513 և 1514 թվականները, որովհետև ապրելով ու աշխատելով Վենետիկում, նա չէր կարող շփոթել իր միջավայրում գործող փրկչական թվականը: 

Կատարված այս հաշվարկումներից հետո, նկատի առնելով նաև Ռ. Իշխանյանի առաջարկած ճակատազարդերի մշակվածության աստիճանը, հայերեն առաջին տպագիր գրքերի (ներառյալ նաև «Ուրբաթագրքի» մեջ որպես առանձին ԳԳ պրակ տեղադրված «Վասն գանի» հատվածը) տպագրության հերթականությունը պայմանականորեն պիտի սահմանել հետևյալ կերպ.

1. Ուրբաթագիրք [1512], 2. Պարզատումար (1513), 3. Պատարագատետր (1514), 4. Աղթարք, 5. Տաղարան [19]:

Այս կարգը «պայմանական» ենք անվանում, որովհետև ամբողջովին չի կրկնում Ռ. Իշխանյանի առաջարկած եղանակով մեր հնագույն տպագիր գրքերի տպագրության հերթականությունը, բայց և միաժամանակ չի հակասում դրան, հատկապես եթե նկատի ունենանք, որ, ինչպես ներկայումս, այնպես էլ հնում փոքր տպարաններում հաճախ մի երկու գիրք միասին են շարվում և ըստ շարված պրակների պատրաստվածության աստիճանի են տպագրվում, իսկ դրանց զարդագրերն ու ճակատազարդերը, սահմանափակ քանակության պատճառով, մի պրակից տեղափոխվում են մյուսի վրա: Հակոբ Մեղապարտի դեպքում ևս այս ձևը կարող էր կիրառված լինել, հատկապես եթե չբացառենք այն իրողությունը, որ Հակոբը կարող էր մեկ-երկու գրաշար-տպագրիչ գործընկերներ կամ աշխատակիցներ ունենալ և յուրաքանչյուրը մեկ գրքի վրա կաշխատեր:

Մեր այս ենթադրությունը ավելի համոզիչ է դառնում, երբ նկատի ենք ունենում «Պատարագատետրի» հիշատակարանը, որտեղ ասված է՝ «Գրեցաւ սուրբ տառս… ձեռամբ մեղապարտ Յակոբին»: Բանասիրության մեջ այս գրեցաւ արտահայտությունը առաջարկում են տպագրեցաւ հասկանալ: Չբացառելով հանդերձ այս բացատրությունը, կարծում ենք գրեցաւ -ը կարելի է նաև ուղղակի ընկալել, այն առումով, որ Հակոբին՝ որպես զարգացած ու գրագետ անձնավորության, գիտենք որպես գրիչ ու խմբագիր, մեկը, որ տպագրվելիք առաջին գրքերի բնագրերը ընտրել և ընդօրինակել է ձեռագիր մատյաններից և իր գլխավորությամբ տպագրել է տվել գործընկերներին կամ աշխատակիցներին, որով Հակոբը ոչ միայն հայկական տպագրության, այլև հրատարակչական գործի նախակարապետն է դառնում:

Նման աշխատաձևի արդյունքը կարող էր լինել այն, որ գրքերից մի քանիսի տպագրությունը կավարտվեր միաժամանակ: Սա են վկայում հակոբյան հրատարակությունների մեծ մասի համատեղ կազմված լինելու իրողությունը, որ այնքան դիպուկ նկատել է Ռ. Իշխանյանը [20]: Եվ հիրավի, դեռևս իրենց նախնական կազմերով պահպանված հայերեն առաջին տպագիր գրքերի մեզ ծանոթ հետևյալ օրինակները կազմված են միասին. այսպես՝

Մաշտոցի անվան Մատենադարանում՝

Տաղարան և Ուրբաթագիրք – հնատիպ  № №644, 656

Պարզատումար և Աղթարք – հնատիպ № №640, 665

Ուրբաթագիրք և Պարզատումար – հնատիպ № №1632, 1633

Երևանի Մյասնիկյանի անվան պետական գրադարանում՝

  Պարզատումար և Ուրբաթագիրք – հնատիպ №3623

Հայաստանի պատմության թանգարանում՝

Ուրբաթագիրք, Տաղարան և Պարզատումար – հնատիպ №463

Կեսարիայում՝ Տ. Պալյանի տեսած օրինակները [21]:

Պատարագատետր, Ուրբաթագիրք և Տաղարան

Օքսֆորդի Բոդլեյան գրադարանում՝ Վ. Ներսիսյանի տեսած օրինակները [22]

Աղթարք և Պարզատումար № №3365 (1) և 3365 (2)

Հակոբյան գրքերը տպագրությունից հետո միաժամանակ կազմվելու փաստարկ են նաև տպագրական ամենավերջին միավոր « Վասն գանի »- ի պրակը առաջին տպագրություն համարվող « Ուրբաթագրքի » մեջ մերթ Գ և մերթ Զ պրակներից հետո տեղադրված լինելու հանգամանքը [23] և Օքսֆորդի Բոդլեյան գրադարանի « Աղթարքի » Դ և Ե պրակների միջև « Տաղարանի » Զ մամուլի սխալ տեղադրումը [24]:

Գրքագիտության պատմության համար նվազ հետաքրքրություն չեն ներկայացնում հայերեն առաջին տպագիր գրքերի կազմերը, որոնք ցարդ ըստ էության քննության չեն առնվել։ Դրանց՝ մեզ հասանելի հայաստանյան օրինակներից մի քանիսը պահպանել են սկզբնական վիճակը, որոնց քննությունը նույնպես նպաստում է համոզվելու, որ հակոբյան հրատարակությունները կազմվել և հրապարակ են հանվել դրանց բոլորի տպագրությունից հետո, ամենայն հավանականությամբ 1513-1515 թվականներին:

Մաշտոցյան մատենադարանի համատեղ կազմված « Տաղարանի » և « Ուրբաթագրքի » (№ №644, 656) և Հայաստանի պատմության թանգարանի նույնպես համատեղ կազմված « Ուրբաթագրքի », « Տաղարանի » և « Պարզատումարի » (№ 463) կաշեպատ տախտակի կազմերը դրոշմված են միևնույն զարդերով ՝ վարդակներ, կրկնագիծ ձվաձև և միագիծ կլոր շրջանակներ, որոնք մի դեպքում ( Մատենադարանի օրինակ ) երկրաչափական խիստ դասավորությամբ տեղադրված են եռագիծ կրկնակի շրջանակի մեջ ( նկ. 1), իսկ մյուս դեպքում ( Պատմության թանգարանի օրինակ ) երկգիծ կրկնակի շրջանակի մեջ՝ անկանոն դասավորությամբ ( նկ. 2). Մատենադարանի օրինակը ունի նաև բացվածքի բերանակալ նույն դրոշմազարդերով, իսկ պատմության թանգարանի օրինակի բերանակալը կտրված է [25]:

Մաշտոցյան մատենադարանի համատեղ կազմված « Ուրբաթագրքի » և « Պարզատումարի » (№ № 1632 և 1633) կազմը նույնպես սկզբնական է, բայց եռագիծ շրջանակների մեջ խաչաձև դրոշմված են վեցթևանի աստղազարդեր, ինչպես նաև վարդակներ:

Կազմերը ունեցել են կաշվե ամրակներ, որոնց միայն փայտե մեխերի անցքերն են մնացել ։

Ուշադրության են արժանի Մատենադարանի և Պատմության թանգարանի վերոհիշյալ կազմերի աստառը, որ նույնորակ հաստ թելով գործված մուգ կապույտ կտավ է, ինչպես նաև կռնակի վերևի ու ներքևի եզրաքուղերը, որոնք գործված են սպիտակ ու կարմիր թելերով: Նման եզրաքուղեր ունեն Մատենադարանի № № 1632 և 1632 համատեղ կազմված և Մյասնիկյանի անվան պետական գրադարանի № 3623 գրքերի կազմերը: Վերջինիս կազմը չնայած սկզբնական է, բայց զուրկ է դրոշմազարդերից, վերանորոգվել է հետագայում և ունի մագաղաթյա պահպանակներ ( թերևս Ժ կամ ԺԱ դարերի, մասն Ղուկասի ավետարանի ):

***

« Պարզատումարը » իր բովանդակությամբ միջնադարյան մարդուն հետաքրքրող, գործնական նշանակություն ունեցող, երբեմն նաև սնոտապաշտության հետ առնչվող աշխարհիկ բնույթի նյութերի մի ժողովածու է, որ իր խորագիրը ստացել է գրքի սկզբում տեղադրված տոնացույցի անունով:

Ժողովածուի մեջ ընդգրկված են հետևյալ նյութերը.

1. Տարվա տանուտերների աղյուսակ:

2. «Պարզատումար» – Հայոց եկեղեցու, ինչպես նաև մյուս քրիստոնեական եկեղեցիների տոները ժամանակային առումով շարժական բնույթ են ունեցել և դարերի ընթացքում օրացույցի կատարելագործման հետ մեկտեղ մի քանի անգամ բարեփոխումների են ենթարկվել: Տոմարական բարդ հաշվարկումները, որոնք աստղաբաշխական ճշգրիտ գիտելիքներ են պահանջել, միշտ չէ, որ հասանելի են եղել եկեղեցու, մասնավորաբար նրա ստորին դասի սպասավորներին, ուստի դեռևս վաղ ժամանակներից սկսած եկեղեցական տոների ու միջոց ուտիքների (եկեղեցական կարգով սահմանված պահքից ազատ օրերի) համար կազմվել են տոնացույցի պարզ և համառոտ ձեռնարկներ, որոնք կոչվել են պարզատոմար (պարզատումար) ։ Հայկական ձեռագիր մատյաններում երկու ձևի պարզատոմարներ են հանդիպում՝ աղյուսակային և պարզ արձակ շարադրանքով։ Հակոբ Մեղապարտը օգտագործել է վերջին ձևը՝ տալով 35 տարիների տոնացույց՝ սկսած հայոց 961 թվականից:

3. Տարվա ամսանուններն ու նրանց օրերի թիվը, լուսնի ծնունդի, ինչպես և տարվա վերագրի որոշման բանաձևեր:

4. «Յաղագս ամպոց և երկնից». – Այս բաժնում երկնային մարմինների ժողովրդական դարավոր դիտարկումների փորձի հիման վրա տրված են եղանակի փոփոխությունների կանխատեսումները, մի բան, որ չափազանց կարևոր էր հիմնականում գյուղատնտեսությամբ զբաղվող հայրենի երկրի ժողովրդի, ինչպես նաև Արևելք - Արևմուտք համաշխարհային տարանցիկ ճանապարհների վրա ուղևորությունների մեջ գտնվող հաց վաճառականության համար ։

5. «Թէ կամիս իմանալ զձմեռն թէ դժար գայ, թէ ոչ». – Տոմարական հաշիվներով կանխագուշակումներ են առաջարկվում խիստ և թույլ ձմեռվա մասին:

6. «Սրբոյն Կիւրղի հայրապետին ասացեալ է վասն կաղանդաց». – Ըստ տարվա առաջին օրվա տոմարական զուգադիպության կանխագուշակումներ են արվում ողջ տարվա վիճակի, եղանակի, բերքատվության, հիվանդությունների և տեղի ունենալիք պատերազմների մասին:

7. «Ումեմն իմաստասիրի ասեալ յաղագս լուսնին աւուրցն, որ զերազն յայտնէ». – Տարբեր բնույթի աշխատանքներ կատարելու՝ տան հիմք գցելու, ցանելու, ճանապարհ ելնելու, հիվանդին բուժելու, երեխայի ծննդյան համար նշվում են լուսնային ամսի յուրաքանչյուր օրվա նշանկությունը, ինչպես նաև երազների կատարման ժամկետները:

8. «Տղայի ծննդեան, վասն տղայի է աւուրն…». – Երեխայի ծննդյան օրվա անունով կանխագուշակվում են նրա բնավորության գծերը, կյանքի տևողությունը:

9. «Նշանացոյց». – Տյառնընդառաջի տոնի 4- րդ օրվա եղանակի և աստղերի ցոլքի հիման վրա կանխագուշակումներ են առաջարկվում ողջ տարվա վիճակի մասին:

10. «Յաղագս շարժմանց». – Տարվա տարբեր ժամանակներում տեղի ունեցող երկրաշարժերով կանխատեսումներ են արվում ողջ տարվա ընթացքում տեղի ունենալիք դեպքերի մասին ։

11. [Տոմարագիտական բանաձև]. –  « Եթէ կամիցես իմանալ զամս ի սկզբանէ արարածոց մինչև ուր ես՝ կալ ր. և ջ. հզ. և զհայ թուական ի վերայ բեր և այն է: Եւ ի Ք [ րիստոս ] ի ծնընդենէն մինչև ի մեզ՝ կալ հինգ հարիւր և յիսուն ՚ ւ երկու և զհայ թուական ի վերայ բեր և այն է »:

12. «Վասն լուս[ն]ին, որ բակ առնու». – Լուսնի շուրջ երբեմն գոյացող ծիածանագույն շրջանաձևի հիման վրա տարվա վիճակի մասին կանխատեսումներ են առաջարկվում.

13. « Մարմ նա խա ղաց ». – Մարմնի տարբեր մասերի շարժումների՝ խաղերի հիման վրա կանխատեսումներ են արվում մարդու հետ առաջիկայում տեղի ունենալիք դեպքերի համար:

« Պարզատումարի » տպագրական արվեստը նույնն է, ինչ Հակոբ Մեղապարտի մյուս չորս գրքերինը. տառատեսակը բոլորագիր է, տպագրությունը երկգույն, բնագրերը սև, վերնագրերը և պարբերությունների սկզբնատառերը կարմիր, էջի շարվածքի չափսերը՝ 6, 5 × 13 սմ, կազմի չափսերը՝ 9, 5 × 14, 5 սմ, պրակները՝ 8 ( Ա - Է՝ 16 էջ, Ը՝ 8 էջ, որից երկու էջ դատարկ ), ընդամենը 120 էջ, ունի ժապավենաձև էջախորագրային ճակատազարդեր, զարդագիր գլխատառեր, տիտղոսաթերթի վրա՝ « Այս է պարզայտումար հայոց », էջ 118- ի վրա՝ տպարանանիշը լատիներեն D. I. Z. A. սկզբնատառերով:

« Պարզատումարի » 9 օրինակներ [26] պահվում են՝

Մաշտոցի անվան Մատենադարանում

2 օրինակ

Հայկ. ՍՍՀ Ալ. Մյասնիկյանի անվան պետական գրադարանում

1 օրինակ

Հայաստանի պատմության թանգարանում

1 օրինակ

Վիեննայի Մխիթարյան գրադարանում

2 օրինակ

Երուսաղեմի Ս. Հակոբյանց վանքի գրադարանում

1 օրինակ

Մյունխենի պետական գրադարանում

1 օրինակ

Օքսֆորդի Բոդլեյան գրադարանում

1 օրինակ

ДАТА ИЗДАНИЯ «ПАРЗАТУМАРА »
Резюме

В связи с подготовкой факсимильного издания « Парзатумара » (« Объяснительного календаря ») – одного из первых армянских печатных изданий, автор статьи изучил вопрос времени и последовательности издания первых армянских печатных книг. Принимая за основу формулу календарных исчислений Ованеса Саркавага (XI в. ), приведенную в « Парзатумаре », автор статьи считает, что после « Урбатагирка » (« Молитвенника », 1512 г. ) был издан « Парзатумар » (1513 г. ), а затем « Патарагатетр » (« Требник », 1514 г. ).

LA DATE D’EDITION DU “PARZATOUMAR”
(R é sum é )

A l ’ occasion de l ’ é dition en fac-simile du “ Parzatoumar ” ( “ Calendrier expliqu é ” ), l ’ un des premiers livres arm é niens imprim é s, l ’ auteur de l’article a é tudi é la question des dates d ’ é dition et de la succession des premiers livres arm é niens imprim é s. Se basant sur la formule des calculs du calendrier de Hovhannes Sarkavag (XIe si è cle), d é couverte dans le “ Parzatoumar ”, l ’ auteur consid è re que le “ Parzatoumar ” (1513) a é t é pr é c é d é de l ’ “ Ourbataguirk ” ( “ Livre de pri è res ”, 1512) et suivi du “ Patarakatetr ” ( “ Missel», 1514).