ԵՐԿԵՐԻ ԺՈՂՈՎԱԾՈՒ, Հատոր Ա

ԵՂԻԱ ԿԱՐՆԵՑԻ !

Չափազանց բարդ եւ խոշ ու խութերով լի կյանք է ունեցել 18-րդ դարի առաջին կեսի վաճառական ու դիվանագետ, միաժամանակ բանահավաք ու բառարանագիր Եղիա Կարնեցին։

Մոսկվայում, Ռուսաստանի արտաքին քաղաքականության արխիվում պահվող Կարնեցու գրական ու նամակագրական ժառանգությունը, հաշվեմատյաններն ու առևտրական գործարքների վերաբերյալ փաստաթղթերը, Վիեննայի Մխիթարյան միաբանության մատենադարանի սեփականությունը հանդիսացող նրա ընդարձակ հուշամատյանը հնարավորություն են տալիս ամբողջական գաղափար կազմելու ոչ միայն ուշ միջնադարի այս հետաքրքիր ներկայացուցչի գործունեության մասին, այլև վերահասու լինելու Միջին ու Մերձավոր արևելքի մի շարք երկրների ժամանակի տնտեսական, հասարակական ու քաղաքական կյանքի իրադարձություններին։

Եղիան ծնվել է Կարինում 1689 թ. խոտրջուրցի վաճառական Մուշեղանց Աստվածատուրի ընտանիքում։ Գրաճանաչություն ձեռք բերելուց հետո հոր խորհրդով իր ուսումը նա շարունակել է «ամենայն վարուք բարեգործ և բարեկենցաղ և կատարեալ ամենայն գրոց» գրավաճառ ու կազմարար տիրացու Գրիգորի մոտ։ 1705 թ. հոր անակնկալ մահվանից հետո Եղիայի խնամակալությունը ստանձնել է հորեղբոր որդին՝ Ղազար Մարգարյանը։ Սա, առանց հապաղելու, Եղիայի հետագա ուսումնառությունը վստահում է Կարին հաստատված հայտնի աստվածաբան պատրի Պետրոս Ռիքարտին, որը ուշիմ և ընդունակ պատանուն կարճ ժամանակում կարողանում է դավանափոխ անել։ Եղիան դառնում է կաթոլիկ և զբաղվում է քարոզչությամբ։ Պատրի Ռիքարտը նրան կարգում է դպրապետ։ Այս ընթացքում Եղիան գրում է կրոնադավանաբանական մի շարք շարադրություններ։ Շուտով Եղիան ստիպված է լինում թողնել իր սիրած գործը և Ղազարի հետ դուրս գալ վաճառականության։

Ամբողջ մի տասնամյակ նա շրջում է Ռուսաստանում, Պարսկաստանում, Օսմանյան կայսրության տարբեր վայրերում, լինում է Մոսկվայում ու Աստրախանում, Թավրիզում ու Սպահանում, Բաղդադում ու Հալեպում, Իզմիրում ու Կոստանդնուպոլսում և այլ վաճառաշատ քաղաքներում։

Այդ տարիներին Կարնեցին կապեր է հաստատում Իսրայել Օրու (վխճ. 1711), հայ ազատագրական պայքարի այս ռահվիրայի, պարսկական դեսպանության շքախմբի երբեմնի պաշտոնյա ֆրանսիացի Պոռեկարի (Բերգարի) հետ, իսկ 1717 թ. սկզբներից ծառայության է ընդունվում նրա տնօրինության տակ գտնվող Արևելյան հնդկական առևտրական ընկերության Թավրիզի մասնաճյուղում։

Թավրիզում պաշտոնավարելու տարիներին Եղիա Կարնեցին իր գործարարությամբ և լեզուների իմացությամբ մեծ հեղինակություն է ձեռք բերում տեղական իշխանությունների մոտ և ճանապարհ է հարթում դեպի Շահ Թահմազի արքունիք։ Այդ ժամանակներում Թահմազը խույս էր տվել պարսից մայրաքաղաք Սպահանը գրաված աֆղաններից և, հաստատվելով Ատրպատականում, իրեն շահ էր հայտարարել։ Շահ Թահմազի հրամանով 1723 թ. Եղիան դիվանագիտական առաքելության է մեկնում դեպի Եվրոպա՝ իշխանության բարձրանալու մասին նրա ուղերձները Կարլոս 6-րդին, Լյուդովիկոս 15-րդին և Հռոմի պապին տանելու համար։

Եղիա Կարնեցին տարիներ շարունակ իր վաճառականական ուղևորությունների ընթացքում ամենուր սերտ կապեր է հաստատել տեղի կաթոլիկ՝ ճիզվիտ ու քափուչին հայրերի հետ և իր հնարավոր բոլոր միջոցներով աշխատել է սատար լինել նրանց գործունեությանը՝ պատրանք ունենալով, որ թուրք-պարսկական դարավոր լծից հայ ժողովրդի ազատագրումը հնարավոր է միայն քրիստոնյա Եվրոպայի օգնությամբ։ Իսկ գավառացի պարզամիտ երիտասարդի պատկերացմամբ եվրոպական քրիստոնյա աշխարհը միասնական շահերով ապրող մի ամբողջություն էր, որ պետք է մտահոգված լիներ մահմեդական լծից Արևելքի քրիստոնյաների փրկությամբ։ Այս մոլորություններից Կարնեցին շատ ուշ է ազատագրվում։

Հայ ժողովրդի ազատագրական պայքարին Եղիա Կարնեցու մասնակցության մասին որոշակի փաստեր պակասում են, բայց ռուսական իր կողմնորոշման վերաբերյալ նա հստակորեն խոսում է իր հուշամատյանում։ Կարնեցին իր գլխավորած պարսկական պատվիրակությունը Եվրոպա է առաջնորդում Ռուսաստանի վրայով՝ հույս ունենալով այնտեղ հանդիպել Պետրոս Առաջինին և Հայաստանի ազատագրման վերաբերյալ իր ծրագրերը ներկայացնել նրան։ Սակայն Պարսկաստան ու Ռուսաստան հաստատված կաթոլիկ քարոզիչները, որոնք ակնդետ ու քայլ առ քայլ հետևում էին արևելյան երկրների նկատմամբ Պետրոսի վարած քաղաքականությանը և ամեն ձևով աշխատում էին խոչընդոտներ հարուցել նրա առջև, տեղյակ լինելով Եղիայի նպատակներին, պատվիրակության անդամ լեհ քափուչին պատրի Հովհաննեսի խարդավանքներով, Ռուսաստան հասնելուն պես, Եղիային զրպարտում են որպես պարսկական լրտեսի և ձերբակալել են տալիս։

Եղիա Կարնեցին տասներեք երկար տարիներ տառապում է բանտերում ու աքսորում և, ի վերջո, երբ անմեղությունը հաստատվում է և ազատվում է կալանքից, մեկնում է Եվրոպա, հույս ունենալով իր երբեմնի բարեկամների միջոցով վերստանալ կորցրած կարողությունը, դիրքն ու աշխատանքը։ Եվրոպայում նա լինում է Լեհաստանում, Դանիայում, Հոլանդիայում, Ֆրանսիայում ու Իտալիայում, շատ դռներ է նա թակում, շատ իշխանավորների մոտ է լինում, փորձում է հանդիպել Արևելյան հնդկական առևտրական ընկերության ղեկավարներին, ֆրանսիական պետական գործիչներին, Հռոմի պապին, պատմել տարիների իր անկաշառ ծառայությունների, նրանց պատճառով կրած զրկանքների մասին, սակայն նրան ըստ ամենայնի ոչ ոք չի ընդունում, ոչ ոք չի ունկնդրում։ Ճարահատյալ նա նորից բռնում է Պարսկաստանի ճամփան, որտեղ իշխանությունը անցել էր արդեն Նադիր շահին, իսկ Շահ Թահմազի մտերիմներն ու գործակիցները հետապնդվում էին։ Նրան թշնամաբար են ընդունում նաև Պարսկաստանի տարբեր քաղաքներում ապրող կաթոլիկ հայրերը։ Եղիան մատնվում է անել վիճակի, հուսահատ ու ընկճված, կորցրած և՛ դիրք, և՛ կարողություն, որոշում է վերադառնալ իր ծննդավայրը՝ Կարին։

Երբ 1743 թվականին Եղիան ոտք է դնում հայրենի քաղաքը, արդեն մահացած են լինում մայրը, եղբայրները։ Թափառական Կարնեցին օթևանում է իր հոգևոր քրոջ մոտ։ Կաթոլիկ կղերը այստեղ ևս նրան հանգիստ չի տալիս։ Ձախողակ վաճառականն ու դիվանագետը ստիպված Կարինից ևս խույս է տալիս՝ փոխադրվելով պապենական գյուղ՝ Խոտրջուր, որտեղ և 1747 թվականին ձեռնամուխ է լինում իր կյանքի հուշերի շարադրմանը։

Եղիա Կարնեցին դեռևս պատանեկան տարիներից գիր ու գրականության նկատմամբ մեծ հակումներ է ունեցել, հրապուրվել է լեզուների ուսումնասիրությամբ, ազատ ժամանակը տրամադրել է ժողովրդական բանահյուսության նմուշների գրառմանը։

1717 թ. հետո, երբ Կարնեցին հաստատվում է Թավրիզում, ավելի հետևողականորեն է զբաղվում գրական աշխատանքով. նա ձեռնամուխ է լինում թուրքերեն-հայերեն բառարան կազմելուն, գրի է առնում ժողովրդական բանահյուսության առանձին արժեքավոր նմուշներ՝ վիպական զրույցներ, առակներ, տաղեր, կազմում է առօրյա կարիքների համար անհրաժեշտ գիտելիքների ու ժամանցային բնույթի հնարամիտ թվաբանական խնդիրների ժողովածու։

Եղիա Կարնեցու գրական ժառանգության մեջ իր ուրույն տեղն ունի նրա կյանքի հուշագրությունը՝ շարադրված 1747-1749 թվականներին, որ խորագրված է «Պատմութիւն իմն կարճառօտ ի վերա անձկութեան Եղիայիս Աստուածատուրեան Մուշեղանց, զոր կրեցի ի ազգէն ֆռանկաց, մանաւանդ ի խաբեբայ կրոնաւորաց նոցա և ի սուտ եխպայրց եւ բարեկամ կոչեցելոցս»։

«Պատմության» մեջ Եղիան հետադարձ հայացքով վերագնահատում է անցյալի իր ողջ գործունեությունը, խարազանում իր սխալները՝ իր տառապանքների ու զրկանքների հիմնական մեղավորներին համարելով ֆրանկ հոգևորականներին և անձամբ իրեն, որ կուրորեն հրապուրված է եղել նրանց գաղափարներով՝ անսալով թե՛ իր բանականության ձայնին և թե՛ բարեկամների ահազանգումներին։

Օժտված լինելով վիպելու անժխտելի ձիրքով, իր կյանքի ոդիսականը Եղիա Կարնեցին շարադրել է աշխույժ ու կենդանի լեզվով՝ համեմված ժողովրդական բառ ու բանով, առակներով ու ասացվածքներով։ Դեպքերի նկարագրությունները հաճախ նրա մոտ վերաճում են փոքրիկ զրույցների ու ակնարկների, իսկ պատմական իրական գործող անձինք՝ ընդհանրացված գեղարվեստական կերպարների։

Վերջին մի քանի տասնամյակներում Եղիայի ժառանգությամբ զբաղվել են Համազասպ Ոսկյանը, պրոֆեսորներ Աշոտ Հովհաննիսյանը, Աշոտ Աբրահամյանը, Միրալի Սեիդովը, բանասերներ Աքբար Երևանլին ու Բախտիար Հովակիմյանը։

Ստորև հրապարակվող առակները քաղված են Կարնեցու «Պատմությունից», որոնցով հեղինակը ցանկացել է բացահայտել իր հակառակորդների բարոյական կերպարը, նրանց ընչաքաղցությունը, անձնասիրությունն ու մարդատյացությունը։ Այս առակները հիմնականում եվրոպական ծագում ունեն. առաջին երկուսը Եղիան լսել է վերոհիշյալ ֆրանսիացի Պոռեկարից, իսկ մյուս երկուսը թերևս գրական հիմք ունեն։

 

ԵՍԱՄՈԼ ԿՐՈՆԱՎՈՐԸ

Երկու կրոնավոր ճանապարհ գնալիս թելից կախված մի գունդ տեսան։ Կրոնավորներից մեկը ցանկացավ թելը կտրել։ Տեղում գտնվող մի անցվոր դիմեց նրան.

– Այդ ի՞նչ ես անում։

– Ուզում եմ թելը կտրել, – պատասխանեց կրոնավորը։

– Իսկ դու գիտե՞ս, որ աշխարհը այդ թելից է կախված։ Եթե կտրես՝ ողջ աշխարհը կկորչի, – ասաց անցվորը։

– Իմ ի՞նչ փույթն է, թե աշխարհը կկորչի, – պատասխանեց կրոնավորը։ -Ես այս թելի կարիքն ունեմ, պետք է հագուստ կարեմ։

ՍՈՎԱԾ ԱՐՋԸ

Արջը սովում էր և ուտելիք չէր գտնում, մտածեց իր զավակին ուտել, բայց ինչպե՞ս։

– Ինձ կմեղադրեն, թե՝ իր զավակին կերավ։

Այսպես խորհեց և իր քոթոթին թավալեցրեց տղմի մեջ, այլանդակեց ու կերպարանափոխեց, ապա նայեց նրան ու ասաց.

– Ո՞վ է սա։

Դարձավ ինքն իրեն, պատասխանեց.

– Քո զավակն է։

Արջը երկար նայեց իր քոթոթին և ասաց.

– Քավ լիցի։ Սա ոչնչով ինձ նման չէ։

Այս ասելով, նա սկսեց քոթոթին պատառոտել։

ԳՈՐՏՆ ՈՒ ԿԱՐԻՃԸ

Կարիճը եղբայրացավ գորտի հետ։ Մի օր նա եկավ լճի ափ՝ իր եղբորը տեսության։ Շատ խոսեցին, թե քիչ կարիճը դարձավ գորտին, թե՝

– Ցանկանում եմ լճի վրա զբոսնել։

Գորտը նրան առավ շալակը և մտավ ջուրը։ Լճի վրա կարիճն ասաց գորտին.

– Եղբա՛յր, ուզում եմ քեզ խայթել։

– Ինչպե՞ս, – պատասխանեց գորտը, – չէ՞ որ ինձ հետ եղբայրացել ես, խոստացել ես բարեկամ լինել, քո դեմ ի՞նչ եմ արել, ընդհակառակը՝ դեռ քեզ շալակս եմ առել ու բերել զբոսանքի։ Սա է՞ բարության վարձը։

– Իսկապես որ քեզ հետ եղբայրացել եմ, և դու ինձ ոչ մի վատ բան չես արել, բայց բնությունս այնպես է , որ մինչև չխայթեմ՝ ապրել չեմ կարող։

Այս լսեց թե չէ, գորտը սահեց կարիճի տակից և լողալով հեռացավ. կարիճը խեղդվեց։

ՃԳՆԱՎՈՐ ՄՈՒԿԸ

Մուկը շրջում էր շտեմարանում, որտեղ արճճե թիթեղով պատած բազմաթիվ գլուխ պանիրներ կային։ Մուկը զգաց, որ այստեղ իր ապրուստի համար ինչ-որ բան կա։ Այնքան այսկողմ ու այնկողմ ընկավ, մինչև որ փաթեթը թույլ մի գլուխ պանիր գտավ։ Շատ չարչարվելուց հետո գլուխը ներս մտցրեց. այսքան ուտելիքը բավ էր մինչև իր կյանքի վերջը։ Ուրախացավ, կերավ, հագեցավ և ասաց.

– Սրանից ավելի էլ ի՞նչ է պետք։ Կբնակվեմ այստեղ և ուրախ ու երջանիկ կապրեմ։ – Փոքր-ինչ մտածելուց հետո դարձյալ ինքն իրեն ասաց, – թե որ հիմի այստեղ մնամ, ազգականներս կսկսեն ինձ որոնել, տեղս կգտնեն  և ընկեր կդառնան այս բարիքին։ Գնամ նախ հրաժարվեմ նրանցից և ապա գամ անհոգ բնակվեմ այստեղ։

Մուկը գնաց իր ազգականների մոտ, կանչեց նրանց բոլորին և ասաց.

– Որոշել եմ աշխարհից հրաժարվել, քաշվել մի վանք և կրոնավոր դառնալ։

Ազգական մկները, լալով ու սգալով, բերին նրան գլուխ պանիրների մոտ՝ համոզված, որ դրանք քարի բեկորներ են։ Ողբ ու կոծից հետո ճգնավորը մտավ անցքի մեջ, իսկ ազգականները հրաժեշտ տալով, հեռացան։

Անցան բազում օրեր։ Մի որսորդ կատու լույս ընկավ և սկսեց ոչնչացնել մկների ցեղը։ Կատվի պատժից ազատվելու համար մկները հավաքվեցին խորհրդի։ Երբ ոչ մի ճար չգտան, ասացին.

– Գնանք մեր պապի մոտ և նրանից մի հնար խնդրենք. մեր մեջ նա է ամենափորձվածը։

Գնացին կանգնեցին անցքի մոտ ու ձայնեցին։ Մուկը լսեց՝ վախեցավ. չլինի թե մեկն ու մեկը ներս ընկնի և տեսնի այս վանքի բարիքը։ Գլուխը անցքից հանեց և նվաղած ձայնով, իբր քաղցից ու ծարավից թուլացած, հարցրեց.

– Ի՞նչ է պատահել, ինչո՞ւ եք եկել։

Մկները աղմկեցին.

– Մեռնում ենք սովից։ Կատվի ահից չենք կարողանում դուրս գալ և ուտելիք գտնել։

– Ես աշխարհից հրաժարվեցի, որ նման գործերի չխառնվեմ։ Գնացե՛ք, դուք գիտեք ձեր անելիքը։

– Թե չես ուզում մեզ օգնել, գոնե քեզ մոտ մի տեղ տուր, գանք քեզ հետ միասին ճգնենք։

– Հեռացե՛ք, այստեղ բավարար տեղ չկա։ Թե ցանկանում եք ճգնավոր դառնալ, ահա՛ մտե՛ք այս քարերի մեջ։