ՖՐԻԿԸ ՊԱՐՍԿԵՐԵՆ ՔԱՌՅԱԿԻ ԹԱՐԳՄԱՆԻՉ !

Հայ և պարս կա լե զու գրա կա նու թյուն նե րի հա րա բե րու թյան հե տաքր քիր փաս տե րից մե կը Ֆրի կի դի վա նում հա յա տառ պարս կե րե նով գրված քառ յա կի առ կա յու թյունն է, ո րին, ինչ պես պարզ վել է, հա ջոր դում է հա յե րեն թարգ մա նու թյու նը։ Խնդի րը այն է, որ այս քառ յա կը պարս կե րե նից հա յե րեն թարգ ման ված, ա ռայժմ մեզ հայտ նի, ա ռա ջին չա փա ծո գործն է, և այդ ա ռու մով իսկ, հե տաքրք րու թյուն են ներ կա յաց նում նրա հետ առնչ վող մի շարք հար ցեր։

Քառ յա կի միակ ձե ռա գի րը գտնվում է Բոդ լե յան ձե ռա գրա տա նը պահ վող Ֆրի կի դի վա նում F 16 թվա հա մա րի տակ։ Այն ա ռա ջին ան գամ հրա տա րակ վել է 1941 թվա կա նին Եր ևա նում լույս տե սած Ֆրի կի Բա նաս տեղ ծու թյուն նե րի ժո ղո վա ծուի 13- րդ՝ « Նո րին Ֆրկանն ա սա ցեալ » քերթ վա ծի մեջ [1], հա ջոր դում է՝

« Ա պա թէ չօգ տիս յիւր մէս, նա հա շուէ թէ ինքս է քա միք
Յի մարքն ու յան գէտքն ի մօտ, սա չար ժէ ա փով մի թրիք »

տո ղե րին և նա խոր դում է՝

« Ի սուրբ սե ղա նոյն վե րա, քան զա ղէկն, այլ իրք չի զե նեն
Զնի խարն ու զվա տուն եղ բայրք աս տու ծոյ զայն երբ դը բը լեն » [2]

տո ղե րով սկսվող հատ վա ծին և դ րան ցից ան ջատ ված է գծի կով։

Քառ յա կը երկ րորդ ան գամ հրա տա րակ վել է 1952 թ. Նյու Յոր քում Տի րայր ար քե պիս կո պո սի հրա տա րա կած Ֆրի կի Դի վա նում [3] ։ Այս տեղ ևս այն հա ջոր դում է վե րո հիշ յալ քերթ վա ծի ( Դի վա նում՝ Ի ) նույն տո ղե րին, ա ռանց որ ևէ ան ջատ ման նշա նի, սա կայն մի տար բե րու թյամբ. հրա տա րա կի չը՝ նկա տե լով, որ ձե ռա գրում քառ յա կին հա ջոր դող հատ վա ծը նրա նից ան ջատ ված է մի տող բաց տա րա ծու թյամբ և ու նի տար բեր վեր ջա հան գեր՝ են և թիւն, այդ հատ վա ծը լրիվ ան ջա տել է նա խորդ մա սից և դարձ րել եր կու ա ռան ձին քերթ ված, ո րով ձե ռա գրի մի ստեղ ծա գոր ծու թյու նը վե րած վել է ե րե քի ( Ի, ԻԱ, ԻԲ ) ։

Հիշ ված այս եր կու ժո ղո վա ծու նե րում քառ յա կը տպագր ված է ձե ռա գրի պես ա ղա վաղ ված։ Դի վա նի հրա տա րա կիչ Տի րայր ար քե պիս կո պո սը, որ հսկա յա կան ջանք է թա փել Ֆրի կի ստեղ ծա գոր ծու թյուն նե րը ճշտե լու և ի մի ժո ղո վե լու գոր ծում, աշ խա տել է այն թարգ մա նել տալ. ինչ պես ինքն է հայտ նում՝ նա հա ճախ է դի մել պար սիկ բա նա սեր նե րի, որ պես զի թարգ մա նեն քառ յա կը, բայց բնա գրի խա թար ված լի նե լը նրանց հնա րա վո րու թյուն չի տվել այդ ա նե լու։ Ի վեր ջո Տի րայ րի խնդրան քով քառ յա կի հիմ նա կան մա սը, բա ցի սկզբի ե րեք բա ռե րից ( Յար մուտ պա խի էշ խի ) վար պե տո րեն վեր ծա նել և վե րա կանգ նել է նյու յոր քաբ նակ ի րա նա գետ Միհր դատ Թիր յաք յա նը [4] ։

Քառ յա կի վերջ նա կան վեր ծա նու մը 1956 թ. Եր ևա նում կա տա րե ցին Վ. Ավ թան դիլ յա նը և Հ. Փա փազ յա նը, ո րոնք ոչ միայն կար դա ցին քառ յա կի սկզբի ե րեք ա ղա վաղ ված բա ռե րը, այլև կա րո ղա ցան նկա տել, որ քառ յա կին ան մի ջա կա նո րեն հա ջոր դող չորս տո ղե րը նրա իսկ թարգ մա նու թյունն են. մի բան, որ վրի պել էր Տի րայ րի, Մ. Թիր յաք յա նի և Ֆ րի կով զբաղ վող մյուս բա նա սեր նե րի ու շադ րու թյու նից։ Ստորև բե րում ենք Փա փազ յա նի և Ավ թան դիլ յա նի վերջ նա կա նա պէս վե րա կանգ նած տեքս տը պարս կե րեն և թարգ մա նու թյու նը ժա մա նա կա կից հա յե րե նով, ինչ պես նաև Ֆրի կի Դի վա նում ե ղած թարգ մա նու թյու նը՝ ըստ Բոգ լե յան ձե ռա գրի։

       در مطبخ عشق جز نکو را نکشند

      لاغر صفتان زشتخو را نکشند

      گر عاشق صادقی زکشتن مگریز

     مردار بود هر آنچه ویرا نکشند

Սիրո զոհարանում լավից բացի ոչ մեկին չեն զոհում.
Աննկարագիր և վատաբարո մարդկանց չեն զոհում.
Եթե անկեղծ սիրահար ես, զոհվելուց մի խուսափիր.
Պիղծ կլինի այն, որին չեն զոհում [5] ։

Ի սուրբ սեղանոյն վերայ քան զաղէկն այլ իրք չի զենեն,
Զնիխարն ու զվատուն, եղբայրք աստուծոյ զայն ե՞րբ ղըբըլեն։
Թ՚ողորդ սիրելի ես դու, հանց արա, որ զքեզ չհոտեն,
Գիտեմ՝ անպիտան դառնայ այն մատաղն, որ զինքն չը զենեն [6] ։

Քառ յա կի վեր ծա նու մը մի շարք հե տաքր քիր և կար ևոր հար ցեր է ա ռա ջադ րում. ո՞վ է ե ղել քառ յա կի հե ղի նա կը, ին քը Ֆրի՞ կը, թե մի այլ բա նաս տեղծ, ո՞վ է թարգ մա նել այն հա յե րե նի, Ֆրի՞ կը, թե՞ պարս կե րեն ու հա յե րեն լե զու նե րին քա ջահ մուտ մի այլ անձ նա վո րու թյուն, ինչ որ մի գրիչ. և ի վեր ջո՝ ե՞րբ է կա տար վել թարգ մա նու թյու նը։

Տի րայր ար քե պիս կո պո սը հայտ նում է, որ այդ հար ցե րը մնում են ան լույծ, ո րով հետև նրա բա նա սեր բա րե կա մը ( Մ. Թիր յաք յա նը ) հայտ նել է, թե « ով է քառ յա կիս հե ղի նա կը, կը ցա վիմ որ ինձ հայտ նի չէ » [7] ։

Քառ յա կի հե ղի նա կի մա սին վերջ նա կան խոսք չեն ա սել նաև Վ. Ավ թան դիլ յանն ու Հ. Փա փազ յա նը, ո րով հետև, ինչ պես ի րենք են գրում, ձեռ քի տակ չեն ու նե ցել միջ նա դար յան պար սիկ բա նաս տեղծ նե րի ստեղ ծա գոր ծու թյուն նե րի լիա կա տար հրա տա րա կու թյուն նե րը, իսկ Մա տե նա դա րա նում պահ վող պարս կե րեն բա նաս տեղ ծու թյուն նե րի և քառ յակ նե րի ձե ռա գիր մատ յան նե րում և ա ռան ձին, ոչ ամ բող ջա կան ժո ղո վա ծու նե րում նրանց կա տա րած պրպտում նե րը որ ևէ արդ յուն քի չեն հան գել։ Սա կայն նրանք, ել նե լով քառ յա կի վեր ջին տո ղում կա տար ված հա մե մա տու թյու նից, ո րը ար տա հայ տում է մու սուլ մա նա կան հաս կա ցո ղու թյուն, ի րա վա ցիո րեն են թադ րել են, որ քառ յա կի հե ղի նա կը չի կա րող Ֆրի կը լի նել, « այլ այն ա մե նայն հա վա նա կա նու թյամբ պատ կա նում է 10-13- րդ դդ. պար սիկ քառ յա կա գիր նե րից որ ևէ մե կին » [8] ։

Պարս կա լե զու աղբ յուր նե րում ֆրիկ յան քառ յա կին մեզ հա ջող վեց հան դի պել 1935 թ. Թեհ րա նում լույս տե սած Մո հա մադ Ա լի Թար բիա թի « Ա զեր բայ ջա նի գի տուն նե րը » գրքում։

14- րդ դա րի վեր ջե րին Մեր ձա վոր Ար ևել քում սկիզբ է առ նում հո րուֆ յան ա ղան դա վո րա կան շար ժու մը, ո րը շատ ա րագ տա րած վում է՝ սկսած Խո րա սա նից մինչև Մի ջերկ րա կա նի ա փե րը։ Շար ժու մը, ո րը ըստ պրոֆ. Պետ րուշևս կու « ծայ րա հեղ շիիզմ » էր, հիմ նա կա նում ար հես տա վո րա կան բնույթ էր կրում և իր սուր ծայ րով ուղղ ված էր ընդ հան րա պես ֆեո դա լա կա նու թյան, պաշ տո նա կան իս լա մա կան կրո նի և մաս նա վո րա պես թի մուր յան բռնա կա լու թյան դեմ [9] ։ Շարժ ման ղե կա վա րը՝ Ֆազ լոլ լահ Նաի մին, հայտ նի է որ պես ժա մա նա կի Ար ևել քի խո շոր մտա ծող նե րից ու բա նաս տեղծ նե րից։ Մո հա մադ Ա լի Թար բիա թը՝ խո սե լով այս անձ նա վո րու թյան մա սին, հետև յալ տե ղե կու թյունն է հա ղոր դում, որ տեղ ֆրիկ յան պարս կե րեն քառ յա կի հե ղի նակ հայ տա րար վում է Ֆազ լոլ լահ Նաի միի աղ ջի կը ( ա նու նը հայտ նի չէ ) ։

«791 թ. զի կադ դա ամ սի վե ցին [1394 թ. սեպ տեմ բե րի 2], հինգ շաբ թի օ րը Մի րան շա հը, Թեյ մու րի եր րորդ որ դին, հոր հրա մա նով Ֆազ լոլ լա հին Շիր վա նից իր մոտ կան չե լով, ժա մա նա կի հոգ ևո րա կան նե րի ֆեթ վա յով մա հա պատ ժի են թար կեց։ Նրա ոտ քե րին պա րան կա պե լով՝ փո ղոց նե րում ու շու կա յում քաշ տվե ցին։ Գե րեզ մա նը Նա խիջ ևա նի Ա լան ջակ օլ քա յում է։ Ֆազ լոլ լա հի մա հից հե տո նրա գա ղա փար նե րը տա րած վե ցին ողջ իս լա մա կան աշ խար հում, իսկ նրա փո խա նորդ ներն ու տե ղա կալ նե րը, ինչ պես Ա լի ալ Ա լան և Սե յիդ Ի մադ էդ Դին Նա սի մին և այլք, փախ չե լով Ա նա տո լիա, բեք թա շի նե րի մե նաս տան ներն ու հե նա րան նե րը մուտք գոր ծե ցին և հո րուֆ յան ա ղան դը բեք թա շի նե րի հա վատ քի փո խա րեն տա րա ծե ցին։ Քա նի որ բեք թա շի նե րը միա միտ էին և զուրկ գի տե լիք նե րից, ա ռանց գի տակ ցե լու՝ նրանց գա ղա փար նե րը ըն դու նե ցին և այս կա պակ ցու թյամբ բա վա կա նին ար յուն թափ վեց և սարս ռազ դե ցիկ ո ճիր ներ տե ղի ու նե ցան …

Ջհան շահ խա նի օ րոք Ֆազ լոլ լա հի աղ ջի կը և Յու սուֆ ա նու նով մե կը Թավ րի զում նո րից սկսե ցին հո րուֆ յան ա ղան դը քա րո զել, բայց մոտ հինգ հար յուր հո գու հետ միա սին մա հա պատ ժի են թարկ վե ցին և հր կիզ վե ցին։ Այս քառ յա կը Ֆազ լոլ լա հի աղջ կանն է.

       در مطبخ عشق جز نکو را نکشند

      لاغر صفتان زشتخو را نکشند

      گر عاشق صادقی زکشتن مگریز

     [10] مردار بود هر آنچه او را نکشند

Ինչ պես տես նում ենք սա նույն ֆրիկ յան քառ յակն է՝ մի وی - ի և او - ի տար բե րու թյամբ, որ տա ռա ցի ճշգրտու թյամբ վեր ծան ված է վե րո հիշ յալ բա նա սեր նե րի կող մից։

Թար բիա թի սույն հա ղոր դու մը, ո րի սկզբնաղբ յու րը դժբախ տա բար նա չի նշել, ամ բող ջու թյամբ մեջ է բեր ված Թեհ րա նի հա մալ սա րա նի դա սա խոս դոկ տոր Սա դիկ Քիա յի « Գոր գա նե րե նի բա ռա ցանկ » աշ խա տու թյան մեջ, ո րը լույս է տե սել 1951 թ. [11] ։ Այս ու սում նա սի րու թյան ա ռա ջա բա նում կեն սա գրա կան նոր փաս տեր են բեր ված հո րուֆ յան ա ղան դի հիմ նադ րի և ն րա հետ ևորդ նե րի մա սին, ո րոնք սա կայն որ ևէ նոր խոսք չեն ա վե լաց նում մեզ հե տաքրք րող հար ցի վե րա բեր յալ։

Թարիբաթի սկզբնաղբյուրի հարցը կարծեք լուծվում է «Թեհրանի համալսարանի գրականության ֆակուլտետի հանդեսի» 1954 թ. դեկտեմբերի համարում լույս տեսած դոկտ. Սադիկ Քիայի հոդվածով։ Հեղինակը իր այս աշխատանքում նոր ու հարուստ նյութեր է հրապարակում հորուֆյան աղանդի մասին։ Նա Անկարայի համալսարանի պատմության ու լեզվի ֆակուլտետի գրադարանում պահվող N1297 ձեռագրից, որին ինքը «Թավրիզի գերեզմաններ» խորագիրն է տվել, քաղվածաբար մեջ է բերել մի հատված, որը ոչ միայն սեղմ ու ճշգրիտ տեղեկություններ է տալիս հորուֆյան աղանդի վերաբերյալ, այլև հաստատում է Թարբիաթի հաղորդումը ֆրիկյան պարսկերեն քառյակի հեղինակի մասին։ Դոկտ. Քիայի օգտագործած այս ձեռագրում պակասում են ժողովածուն կազմողի ու գրչի անունները, ինչպես և գրչության վայրն ու ժամանակը, բայց ըստ հեղինակի՝ այն պետք է գրված լինի 17-րդ դարի կեսերին։ Այս մատյանի էջ 3-ում հետևյալն է ասված.

« Փիր Թո րա բիի գե րեզ մա նը, աստ ված հո գին լու սա վո րի, Թավ րի զի Նո բար թա ղա մա սում։ Նո բա րի շու կա յից հրա պա րակ գնա լիս, աջ թևի վրա, մի գե րեզ ման կա։ Այս պես են ա սում, թե նա մսա գործ է ե ղել, և մի օր նրան այն պի սի տրա մադ րու թյուն է հա մա կել, որ աստ ծու երկ յու ղից նա այն քան է ող բա ցել, որ փո խադր վել է [ ի մա՝ մա հա ցել է ] ։ Մո լա նա [12] Ֆազ լոլ լահ Նաի մի Հո րու ֆիի աղ ջի կը, ո րին Ջհան շահ թա գա վո րի օ րոք բազ մա թիվ հո րուֆ յան նե րի հետ մա հա պատ ժի են թար կե ցին, այդ նույն գե րեզ մա նում է թաղ ված։ Այս քառ յա կը նրա բա նաս տեղ ծու թյունն է » [13] ։ Այս խոս քե րին հա ջոր դում է մեր քառ յա կը, իսկ շա րու նա կու թյան մեջ պատմ վում է Ֆազ լոլ լա հի մա հա պատ ժի, նրա թաղ ման վայ րի [14] և Ջ հան շա հի կազ մա կեր պած կո տո րա ծի մի քա նի այլ ման րա մաս նու թյուն նե րի մա սին, տվյալ ներ, ո րոնք լիո վին հա մընկ նում են Թար բիա թի հա ղոր դած տե ղե կու թյուն նե րին, ուս տի և հա կա մետ ենք կար ծե լու, որ նա ձեռ քի տակ է ու նե ցել « Թավ րի զի գե րեզ ման ներ » ան վան ված սկզբնաղբ յու րը և կամ վեր ջի նիս մի այլ ըն դօ րի նա կու թյու նը։ Հետ ևա բար պետք է եզ րա կաց նել, որ քառ յա կը Ֆազ լոլ լահ Նաի միի աղջ կան վե րագր վում է միայն մի սկզբնաղբ յու րի հի ման վրա։

1870 թ. Կոս տանդ նու պոլ սում « Նա սի մի դի վա նի » (« Նա սի միի դի վա նը ») խո րա գրով լույս են տե սել 14-15- րդ դդ. ադր բե ջա նա կան ա կա նա վոր բա նաս տեղծ Ի մադ էդ Դին Նա սի միի ադր բե ջա նե րեն ու պարս կե րեն հա տըն տիր բա նաս տեղ ծու թյուն նե րը։ Դոկտ. Սա դիկ Քիան վե րո հիշ յալ իր հոդ վա ծում հա մո զիչ կեր պով ցույց է տա լիս, որ այս ժո ղո վա ծուի մեջ հրա պա րակ ված բա նաս տեղ ծու թյուն նե րի մի մա սը Ֆազ լոլ լահ Նաի միի և այլ հո րուֆ յան բա նաս տեղծ նե րի ստեղ ծա գոր ծու թյուն ներն են։ Եւ ա հա, այս տեղ ևս, էջ 8- ում, ինչ պես հա ղոր դում է դոկտ. Քիան [15], հրա պա րակ ված է մեր խնդրո ա ռար կա քառ յա կը՝ հետև յալ վեր տա ռու թյամբ, « Որ պես խո դա վան դե գար ( ա րա րիչ աստ ված ) հռչակ ված մեծ սե յի դի խոս քե րից », բայց դժբախ տա բար հար գե լի դոկ տո րը չի նշում, թե այս խոս քե րը ո՛ւմ հաս ցեին են աս ված՝ Ֆազ լոլ լա հի՞, թե՞ Նա սի միի։

Պետք է նշել, որ ժխտե լով իս լա մի պաշ տո նա կան դոգ մա նե րի և ծե սե րի մեծ մա սը, հո րուֆ յան նե րը աշ խար հի ու մար դու մա սին յու րօ րի նակ տե սա կետ ներ էին ա ռաջ քա շում։ Նրանք ըն դու նում էին աստ վա ծու թյան պար բե րա կան մարմ նա վո րու մը ( Մով սես, Հի սուս, Մո հա մեդ, Ա լի և այլն ) ։ Ըստ նրանց ա րա բա կան այ բու բե նի տա ռե րը ( ա րա բե րեն՝ حروف – հո րուֆ ) կյան քի զար գաց ման պար բե րա կան ցիկ լե րի միս տի քա կան ար տա հայ տու թյունն են, իսկ զար գաց ման յու րա քանչ յուր ցիկլ նշա նա վոր վում է աստ վա ծու թյան նոր մարմ նա ցու մով։ Հա մա ձայն հո րուֆ յան ա ղան դի՝ տա ռե րը մեկ նում են նաև տիե զեր քի գաղտ նիք նե րը, իսկ տա ռե րի գաղտ նիք նե րը միա նում են մար դու հետ, ար տա հայտ վում են մարդ կանց դեմ քի վրա։ Հետ ևա բար՝ ըն դու նե լով տա ռե րի սրբու թյու նը և ն րանց ար տա ցո լու մը մար դու դէմ քի վրա, հո րուֆ յան նե րը գե ղե ցիկ մար դու դեմ քը սուրբ էին հա մա րում, իսկ գե ղե ցի կի նկատ մամբ տած վող սե րը՝ պաշ տա մունք։

Հո րու ֆիու թյան մեջ հիմ նա կա նը մար դու ան հա տա կա նու թյան գնա հա տումն էր. մար դը՝ բա րո յա պես կա տա րե լա գործ վե լով, կա րող է հաս նել աստ ծո աս տի ճա նին, ին քը դառ նալ աստ ված, հետ ևա բար մար դու ա զա տու թյու նը հիմ նա կան նա խադր յալ է։

Հո րուֆ յան նե րի այս ուս մուն քի լույ սի տակ հաս կա նա լի է դառ նում, թե ին չո՛ւ Ֆազ լոլ լա հը և ն րա հետ ևորդ նե րը ի րենց աստ ված էին հա մա րում. Նա սի մին իր  շատ գոր ծե րում, ո րոնք նվիր ված են Ֆազ լոլ լա հին, նրան աստ ծու մա կան վամբ է հի շա տա կում՝ رب العالمین – « եր կու աշ խարհ նե րի տեր » [16], իսկ իր մահ վան ժա մա նակ ( նրան մոր թա զերծ են ա րել 1417 թ. Հա լե պում ), ինչ պես պատ մում են, ա նընդ հատ կրկնե լիս է ե ղել իր ու սուց չի՝ Ֆազ լոլ լա հի խոս քե րը. « ես եմ աստ վա ծը » [17] ։

Այս տե ղից պարզ է դառ նում, որ Նա սի միի վե րո հիշ յալ « Դի վա նում » քառ յա կին նա խոր դող վեր տա ռու թյու նը վե րա բե րում է Ֆազ լոլ լահ Նաի միին, հատ կա պես, որ քառ յա կը ըն կած է « Դի վա նի » այն հատ վա ծում, որ տեղ բեր ված են ոչ թե Նա սի միի, այլ մյուս բա նաս տեղծ նե րի գոր ծե րը, իսկ որ պես « ա րա րիչ աստ ված » հո րու ֆիու թյան մեջ ա մե նից շատ Նաի մին էր հռչակ ված. նրա հե ղի նա կու թյան ու մե ծու թյան ա ռաջ խո նարհ վել են բո լոր հո րուֆ յան նե րը, իսկ ա ղան դա վոր բա նաս տեղծ նե րը մեծ ազ դե ցու թյուն են կրել նրա նից, աշ խա տել են կրկնել ու տա րա ծել նրա գա ղա փար նե րը, ան գամ նրա ստեղ ծա գոր ծու թյուն նե րի ազ դե ցու թյան տակ հետ ևել են նրա կի րա ռած բա նաս տեղ ծա կան հնա րանք նե րին [18] ։ Թերևս սրա նով իսկ պետք է բա ցատ րել, որ ֆրիկ յան պարս կե րեն քառ յա կի յու րո վի կրկնու թյանն ենք հան դի պում Հայ կա կան ՍՍՌ Մի նիստր նե րի Ս ո վե տին կից Պե տա կան Ձե ռա գրա տան ( Մա տե նա դա րա նի ) ա րա բա տառ հա վա քա ծո յի N517- ի տակ պահ վող Նա սի միի ադր բե ջա նե րեն բա նաս տեղ ծու թյուն նե րի ձե ռա գիր մատ յա նի [19] հետև յալ երկ տո ղում.

  گر عاشق ایسک صدق ایله اول دلبر ایچون گل

جان ایله جهان اورتیه قوی ترک  سر ایله

( Թե ան կեղծ սի րա հար ես, ա րի հա նուն այն սի րու հու
Կյանքդ ու հո գիդ մեջ տեղ դիր և գլ խիցդ ձեռք վերց րու ) ։

Ինչ պես տես նում ենք այս տեղ ևս զոհ վե լու նույն գա ղա փարն է ար ծարծ ված, ինչ քառ յա կում, և պա տա հա կա նու թյուն չէ, որ թե՛ այս երկ տո ղի և թե՛ քառ յա կի 3- րդ տո ղի սկզբի բա ռե րը միև նույնն են

( گر عاشق صادقی = گر عاشق ایسنک صدق ایله ) ։

Այս բո լոր փաս տե րը ա պա ցու ցում են, որ խնդրո ա ռար կա քառ յա կը մեծ տա րա ծում է ու նե ցել հո րուֆ յան նե րի մեջ և թերևս նրանց նշա նա բան նե րից է ե ղել։

Արդ, ե թե իս կա պես քառ յա կի հե ղի նա կը վե րը հիշ ված անձ նա վո րու թյուն նե րից որ ևէ մեկն է, ա պա այն պետք է հո րին ված լի նի 1386 թվա կա նից ( ա ղան դի սկզբնա վոր ման տա րե թի վը ) ոչ շուտ և 15- րդ դա րի կե սե րից ( Ֆազ լոլ լահ Նաի միի աղջ կա մա հա պատ ժի ժա մա նա կաշր ջա նը ) ոչ ուշ։

Մինչև այն ժա մա նակ, երբ դեռ չէր հայտ նա բեր վել քառ յա կի հա յե րեն թարգ մա նու թյու նը Ֆրի կի բա նաս տեղ ծու թյուն նե րի մեջ, ե ղած փաս տե րի հի ման վրա հնա րա վոր էր եզ րա կաց նել, որ քառ յա կի հե ղի նա կը կամ Ֆազ լոլ լա հը և կամ իր աղ ջիկն է, և հե տա գա յում որ ևէ գրչի կող մից այն մուծ վել է Ֆրի կի դի վա նը։ Բայց ներ կա յումս, երբ մեր առջև է նաև հա յե րեն թարգ մա նու թյու նը, նման են թադ րու թյուն ա նել չի կա րե լի, ո րով հետև քառ յա կի թարգ մա նի չը՝ Ֆրի կը, հա մար յա մի ամ բողջ դար ա ռաջ է ապ րել, քան Ֆազ լոլ լահն [20] ու նրա աղ ջի կը։

Թերևս հնա րա վոր է են թադ րել, որ ին քը Ֆրիկն է պարս կե րեն քա ռա տո ղի հե ղի նա կը, ո րով հետև, ինչ պես փաս տերն են ցույց տա լիս, նա շատ լավ տի րա պե տել է պարս կե րեն լեզ վին։ Բայց այս փաս տար կը ժխտվում է Ֆրի կի ողջ ստեղ ծա գոր ծու թյան ո գով, ո րը միան գա մայն հա կա սում է քառ յա կի պարս կե րեն բնա գրի մեջ ար տա ցոլ ված միս տի քա կան սի րո հաս կա ցո ղու թյա նը։ Հայ թարգ մա նի չը սրա նից խու սա փե լու հա մար և որ պես զի այդ սե րը, ինչ պես Կոս տան դին Երզն կա ցին կա սեր « ի մար մին » չհաս կաց վի, չա ղա վա ղե լով հան դերձ քառ յա կի գա ղա փա րա կան հեն քը՝ զոհ վե լու գա ղա փա րը, « սի րո զո հա րան ( բնա գրում՝ խո հա նոց )» խոս քե րը թարգ մա նել է՝ « ի սուրբ սե ղա նոյն վե րայ », իսկ վեր ջին տո ղի մու սուլ մա նա կան սո վո րու թյու նը՝ « Պիղծ կլի նի այն [ կեն դա նին ], ո րին չեն մոր թում » շատ նուրբ և վար պե տո րեն փո խա րի նել է քրիս տո նեա կա նով՝ « Գի տեմ՝ ան պի տան դառ նայ այն մա տաղն, որ զինքն չը զե նեն » ։

Հ նա րա վոր է նաև մի այլ են թադ րու թյուն. մի գու ցե թե՛ պարս կե րեն քառ յա կը և թե՛ նրա հա յե րեն թարգ մա նու թյու նը հե տա մուծ են, որ ևէ գրչի քմա հա ճույ քի արդ յունք։ Բայց սա ևս ժխտ վում է, երբ ման րա մասն քննու թյան ենք առ նում ԻԱ բան քը ամ բող ջու թյամբ վերց րած։

ՆՈՐԻՆ ՖՐԿԱՆՆ ԱՍԱՑԵԱԼ [21]

Ի սուրբ սեղանոյն վերայ քան զաղէկն այլ իրք չի զենեն,
Զնիխարն ու զվատուն [22], եղբայրք, Աստուծոյ զայն ե՞րբ ղ ըբըլեն։
Թ՚ողորդ սիրելի ես դու, հանց արա, որ զքեզ չհոտեն,
Գիտեմ՝ անպիտան դառնայ այն մատաղն, որ զինքն չը զենեն [23] ։

Գեմ զայս դու գիտես, եղբայր, որ յէգուց ըզքեզ կու կոչեն,
Դու հանցեղ ճարակ արա, որ անդէն ըզքեզ չի զենեն։
Թէ խելք ու բասար ունիս և քըննես ամէն շահ ու զէն,
Լինիս դու աստէն մատաղ, որ անդէն ըզքեզ ղըբըլեն։

Թէ չար, թէ բարի գործեա յաւրէ աւր զամէն կու գըրէն,
Յորժամ որ դիւան դընեն՝ զայն դաւթարն յառաջ կու բերեն։
Զինչ որ քեզ վերայ մընայ չար մարդոյ՝ ի դէմ կառընեն.
Ում խելք ի վերայ լինի, զայն պարտիքն աստէն վըճարեն։

Բարաթ մի աստի առնուն, որ յէգուց ի հաւն ցուցանեն,
Թէ չէ ե՞րբ Զատիկ լինի, որ ամէնն ուտեն ու խըմեն։
Լինիս դու ի մեծ զընդան, չար ուզողքն ըզքեզ կու կախեն,
Պահանջեն ըզգործքըն քո, զինչ արեր աստէնս՝ կու գիտեն։

Նա խա պես ա սա ցինք, որ Տի րայ րի կազ մած Դի վա նի Ի, ԻԱ, ԻԲ քերթ ված նե րը Բոդ լե յան ձե ռա գրում մի ամ բող ջու թյուն են կազ մել։ Ու շա դիր ըն թեր ցու մը ցույց է տա լիս, որ բա ցի վեր ջա հան գե րի ձևա կան տար բե րու թյու նից, այդ քերթ ված նե րից յու րա քանչ յու րը ա ռան ձին մի բա նաս տեղ ծու թյուն է իր սե փա կան սյու ժեով, որ տեղ բա նաս տեղ ծը մի կոնկ րետ հարց է դնում, զար գաց նում և հասց նում է տրա մա բա նա կան վախ ճա նի, բայց այդ ե րեք բան քե րը մի ընդ հա նուր գա ղա փա րա կան գիծ ու նեն. դա հան դերձ յալ կյան քի ա պա հով ման հարցն է, ո րին հաս նե լու հա մար, նախ՝ Ի բան քում հոր դոր է ար վում այս աշ խար հում ( աս տէնս ) բա րու թյուն, լա վու թյուն ա նել, որ պես զի այն կյան քում ( ան դէն ) « բա րու թեան հա սա նիք », այ նու հետև ԻԱ բան քում զար գաց վում է այս կյան քում ( աս տէնս ) զո հա բեր վե լու ( մա տաղ լի նե լու ) գա ղա փա րը, որ պես զի անդր շի րիմ յան կյան քում ( ան դէն ) մար դը ըն դու նե լի լի նի, ի վեր ջո՝ ԻԲ բան քում խոր հուրդ է տրվում պահ քով ու ար տա սու քով թո ղու թյուն ո րո նել, գթա ռատ ու ա ռանց նեն գու թյան լի նել, որ պես զի այս աշ խար հից ( աս տի ) ել նե լուց հե տո ան հա տը ան մա հու թյուն գտնի, ո րով հետև հան դերձ յալ կյան քին ար ժա նի է միայն բա րե գործ, անձ նա զոհ և պահ քով ու ար տա սու քով իր կյան քը անց կաց նո ղը և ոչ թե մե ծա տու նը։

Սա կայն չնա յած գա ղա փա րա կան ընդ հա նուր գծին՝ այս քերթ ված նե րից հատ կա պես ա ռա ջին եր կու սը ( Ի, ԻԱ ) լեզ վաար տա հայտ չա կան մի ջոց նե րի կի րառ մամբ, հատ կա պես բա ռա պա շա րով, նույն պես շատ ընդ հան րու թյուն ներ ու նեն։ Այս պես.

1) Նույն բա ռե րով հա մար յա նույն մտքե րի կրկնու թյուն ներ.

ա ) « Թէ խելք ու բա սար ու նիս » ( բանք Ի, տող 46, բանք ԻԱ, տող 9) [24] ։

բ ) « Ճա րակ դուք հան ցեղ ա րէք » ( Ի, տող 34).

«… Դու հան ցեղ ճա րակ ա րա » ( ԻԱ, տող 8).

գ ) « Ջա նա աս տէնս ճար ա րա », որ չըլ նիս յան դէն խո տե լիք ( Ի, տող 7).

«… Դու հանց ա րա, որ զքեզ չի խո տեն » ( ԻԱ, տող 5) ։

2) Այն պի սի օ տար բա ռե րի օգ տա գոր ծում, որ բնո րոշ է միայն Ֆրի կին.

ու մեկ – امید, փո շըմ նել – پشیمان شدن, թագ բիր  – تدبیر, ղու մաշ – قماش, բա սար – بصر ( Ի ).

ղը բըլ – قبول, բա սար – بصر, զէն – زین, դի ւան – دیوان, դաւ թար – دفتر, բա րաթ – برات, զնդան – زندان ( ԻԱ ) ։

Ս տեղ ծա գոր ծա կան այս ողջ հեն քի վրա թարգ ման ված քառ յա կը ինչ - որ ա վե լոր դու թյուն չէ, ընդ հա կա ռա կը այն կազ մում է ԻԱ բան քի ան քակ տե լի մա սը, ա վե լին՝ ողջ բան քը կա ռուց ված է հենց քառ յա կում զար գաց վող գա ղա փա րի վրա և բ խում է նրա նից։ Բայց քառ յա կում  և ն րա շա րու նա կու թյան մեջ միայն գա ղա փա րա կան բո վան դա կու թյու նը չէ, որ ընդ հա նուր է, ընդ հա նուր են նաև նրանց տա ղա չա փու թյու նը, լեզ վաար տա հայտ չա կան մի ջոց ներն ու բա ռա պա շա րը.

ա ) Ինչ պես թարգ ման ված քառ յա կը, այն պես էլ ողջ բան քը գրված են 7-3-5 ոտ քով։ Այս չա փը բնո րոշ է Ֆրի կի ողջ ստեղ ծա գոր ծու թյա նը. « Դի վա նում » նրան վե րագր ված 51 բա նաս տեղ ծու թյուն նե րից 27- ը այս չա փով է գրված.

բ ) թե՛ թարգ ման ված քառ յա կը և թե՛ ողջ բան քը գրված են են վեր ջա հան գով.

գ ) թե՛ քառ յա կի և թե՛ նրա շա րու նա կու թյու նը կազ մող ողջ հատ վա ծի բա ռա պա շա րը նույնն է.

դ ) թարգ ման ված քառ յա կի և բան քի մնաց յալ հատ վա ծի մեջ, ինչ պես Ֆրի կի մյուս գրվածք նե րում, հա ճա խա կի է օգ տա գործ ված որ շաղ կա պով ստո րա դա սա կան երկ րոր դա կան նա խա դա սու թյուն. օ րի նակ՝

Թ՚ո ղորդ սի րե լի ես դու, հանց ա րա, որ զքեզ չհո տեն ( տ. 5)

Գի տեմ ան պի տան դառ նայ այն մա տաղն, որ զինքն չի զե նեն ( տ. 7)

Գեմ զայս դու գի տես, եղ բայր, որ յէ գուց զքեզ կու կո չեն ( տ. 8)

Այս պես են կազմ ված նաև 10, 15, 16 տո ղե րը։

Բեր ված փաս տե րը, թվում է, բա վա րար ա պա ցույց են, որ քառ յա կի թարգ մա նի չը նույն ինքն է ո՛վ հո րի նել է ԻԱ բան քի մնա ցած հատ վա ծը։ Իսկ այս բա նաս տեղ ծու թյու նը հա մե մա տու թյան դնե լով Ֆրի կի մյուս, հատ կա պես ԺԶ, ԺԷ, ԺԸ, ԺԹ, Ի քերթ ված նե րի հետ, ա ներկ բա յե լիո րեն գա լիս ենք այն եզ րա կա ցու թյան, որ քառ յա կի թարգ մա նի չը կա րող էր լի նել ոչ այլ ոք, քան այս բա նաս տեղ ծու թյուն նե րը հո րի նո ղը, իսկ քա նի որ Ֆրիկն է դրանց հե ղի նա կը, ու րեմն և կա րող ենք հաս տա տա պես ա սել, որ քառ յա կի թարգ մա նի չը Ֆրիկն է։

Արդ, ե թե Ֆրիկն է քառ յա կի թարգ մա նի չը, ա պա այն կա րող է թարգ ման ված լի նել միայն 13- րդ դա րի երկ րորդ կե սում, իսկ քառ յա կի հե ղի նակ կա րող է լի նել մինչ այդ ժա մա նա կը ապ րած որ ևէ բա նաս տեղծ։

Այս պի սով հան ձին Ֆրի կի, մենք գործ ու նենք ոչ միայն տա ղան դա վոր բա նաս տեղ ծի, այլև շնոր հա լի թարգ ման չի հետ, ո րը ոչ միայն քաջ ի մա ցել է իր մայ րե նի լե զուն, այլև տի րա պե տել է ժա մա նա կի ա մե նա հա րուստ լե զու նե րից մե կին՝ պարս կե րե նին [25] ։

Վե րը շա րադ րած բո լոր փաս տերն ու հան գա մանք նե րը մեզ ի րա վունք են տա լիս եզ րա կաց նե լու.

1. Մի քա նի օ տար աղբ յուր նե րի հա ղոր դում նե րը ֆրիկ յան պարս կե րեն քառ յա կի հե ղի նա կի վե րա բեր յալ վերջ նա կա նա պես չի լու ծում քառ յա կի հե ղի նա կի ինք նու թյու նը, այն քա նով որ հե ղի նակ հա մար վող ան ձանց ապ րած ժա մա նա կաշր ջա նը ա վե լի ուշ է, քան նրա թարգ ման չի ժա մա նա կը։

2. Քառյակի թարգմանիչը միջնադարյան մեր տաղանդավոր բանաստեղծ Ֆրիկն է։