ՆՈՐ
ԷՋԵՐ
ՍԱՅԱԹ-ՆՈՎԱՅԻ
ԿՅԱՆՔԻՑ
130
տարվա
պատմություն
ունի
սայաթնովագիտությունը։
Այս
ընթացքում
հայտնաբերված
են
մեծ
երգչի
միայն
երկու
ինքնագիր
մատյան.
առաջինը
նրա
խազերի
հայտնի
տետրակն
է՝
Դավթարը,
որի
հիման
վրա
Գ.
Ախվերդյանը
1852
թվականին
առաջին
անգամ
հրապարակել
է
Սայաթ
Նովայի
հայերեն
երգերը,
երկրորդը՝
1766
թվականին
Զաքաթալայի
շրջանի
Կախո
քարվանսարայում
նրա
ընդօրինակած
գրչագիրն
է,
որը
1906
թվականին
Թավրիզում
տեսել
ու
նկարագրել
է
պրոֆ.
Հրաչյա
Աճառյանը
և
ներկայումս
պահվում
է
Մաշտոցի
անվան
Մատենադարանում,
4270
թվահամարի
ներքո։
Սայաթ-Նովայի
ընդօրինակած
մի
երրորդ
մատյան,
երջանիկ
պատահականությամբ,
օրերս
բերվեց
Մատենադարան։
Այս
ձեռագիրը
գիտական
մեծ
արժեք
է
ներկայացնում,
որովհետև
նոր
լույս
է
սփռում
երգչի
կյանքի
մի
ժամանակաշրջանի
վրա,
որը
բանասերների
կարծիքով
նրա
կենսագրության
«ամենամութ
էջերն»
են
կազմում։
Սա
այն
ժամանակաշրջանն
է,
երբ
Սայաթ-Նովան
վտարվում
է
պալատից
և
հոգևորական
ձեռնադրվում։
Դեռևս
1852
թ.
Գ.
Ախվերդյանը
գրել
է.
«Սայաթ-Նովու
կրոնավորելու
տարին
ոչ
ով
չէ
իմանում։
Դժվար
թե
նա
մտած
ըլի
վանքն
իր
կնոջ
մահից
(իմա՝
1768
թ.
–
Բ.
Չ.
)
առաջ,
միայն
շատ
կարելի
է,
որ
մէ
քանի
տարի
իր
կնոջ
մահիցն
էլ
առաջ
հրաժարած
ըլի
խաղ
ասելուցն,
էնդուր
որ
Դավթարում
չէ
պատահում
1759-ից
հետո
հանած
խաղ»։
Հետագայում
անվանի
շատ
բանասերներ
զբաղվեցին
Սայաթ-Նովայի
կյանքի
ու
ստեղծագործության
ուսումնասիրությամբ
և
նրա
աշուղական
ու
կրոնական
գործունեության
վերաբերյալ
շրջանառության
մեջ
դրեցին
նորանոր
փաստեր,
սակայն,
ինչպես
գրում
է
սայաթնովագետ
Մ.
Հասրաթյանը,
նրա
կենսագրության
չլուսաբանված
կարևորագույն
էջերը
մնացին
1759
թ.
վերջերից
մինչև
1762-63
թվականները։
Նորահայտ
ձեռագիրը,
որի
բովանդակությունը
Գրիգոր
Նարեկացու
«Ողբերգության
մատյանն»
է,
ընդօրինակված
է
հայոց
ՌՄԺ
թվականին
(1760
սեպ.
–
1761
սեպ.
)
իր
իսկ
Սայաթ-Նովայի
ձեռքով,
Պարսկաստանի
Գիլան
նահանգի
Էնզելի
(Անզալի)
նավահանգստի
հայկական
եկեղեցում։
Բնագրի
առանձին
էջերի
վրա
կան
փոքրիկ
հիշատակագրություններ,
իսկ
վերջում
պահպանված
է
Սայաթ-Նովայի
թողած
հետևյալ
հիշատակարանը.
Գրեցաւ
ի
Գիլան
Անզալի
եկեղեցին,
թվին
ՌՄԺ
(1210+551=1761)։
Ով
ընթերցող,
յիշեայ
գծող
Սըտեփանոս
վարդապետս,
որ
Սայեադ
Նովայ
ասին,
և
հայր
իմ
մա[հ]տիսի
Կարապետ
և
դուք
յիշեալ
լինիք։
Առաջնորդութեան
Հախպատ
Զաքարիա
վթ
Թիփլիզցի։
10x17սմ
չափսի
կաշեկազմ
ձեռագիրն
ունի
336
թերթ,
գրված
է
տպագիր
հիշեցնող
բոլորագիր
ձեռագրով
և
սովորական
արագագիր
բոլորագրով։
Ստորև
տալով
նոր
տվյալներից
բխող
մեր
առաջին
եզրակացությունները,
համոզված
ենք,
որ
առաջիկայում
մեր
բանասերները,
հիմք
ընդունելով
նորահայտ
ձեռագրի
հավաստի
հաղորդումները,
կվերանայեն
և
կճշգրտեն
մեծ
երգչի
կենսագրության
հաճախ
միայն
կռահումների
վրա
կառուցված
ու
«մշուշի
մեջ»
մնացած
առանձին
ժամանակահատվածները։
1.
Սայաթ-Նովան
հայոց
ՌՄԺ
(1760/61)
թվականը
կրող
իր
ընդօրինակած
ձեռագրի
որոշ
էջերում
իրեն
անվանում
է
Տեր
Ստեփանոս
քահանա,
իսկ
ձեռագիրը
ավարտելիս՝
վարդապետ։
Նշանակում
է
1761
թվականից
մեկ
երկու
տարի
առաջ
նա
քահանա
է
ձեռնադրվել
և
իր
բանաստեղծական
շնորհքի,
գրչության
արվեստով
զբաղվելու,
թերևս
նաև
լավ
քարոզիչ
լինելու
համար,
վարդապետ
է
կոչվել։
Այստեղ
վարդապետ
կոչման
տակ
չպետք
է
նկատի
ունենալ
ամուրի
ու
վարդապետական
գավազան
կրող
հոգևորականի,
որովհետև,
ինչպես
հաստատում
է
Բ.
Կյուլեսերյանը,
միջնադարում
ընդունված
էր
կանամբի
(ամուսնացած)
արժանավոր
եկեղեցականներին
ևս
վարդապետ
անվանել։
Չի
բացառվում,
որ
Սայաթ-Նովայի
ժամանակ
ևս
այդ
կարգը
գոյություն
ունեցած
լինի,
որովհետև
անգամ
շատ
ավելի
ուշ
ժամանակներում,
մինչև
20-րդ
դարի
սկիզբները
վարդապետ
բառը
գործածվում
էր
նաև
«աբեղա
կամ
վանական
բառերի
նշանակությամբ»
(Վ.
Բաստամյանց)։
Աշուղությունը
թողնելուց
հետո
Սայաթ-Նովայի
հոգևորական
լինելու
փաստը
իր
ժառանգների
հիշողություններում
պահպանված
է
եղել
մինչև
անցյալ
դարի
կեսերը։
Իր
հոգևորական
լինելու
մասին
Սայաթ-Նովան
ակնարկել
է
վրացերեն
խաղերից
մեկում՝
«Իմ
խիղճ
գլուխ,
քիզիդ
էս
ինչ
պատահից»
(1963
թ.
հրատ.,
Վ-32)։
Հավանաբար
կրոնավորի
իր
նոր
վիճակից
դժգոհ
լինելու
հանգամանքն
է
թելադրել
նրան
հորինել
այդ
խաղը,
որտեղ
նա
ասում
է
(բերում
ենք
բառացի
թարգմանությունը).
Աշխարհական
էի՝
քահանա
դառնալն
ինչիս
էր։
Մ.
Հասրաթյանը
1959-ին
այս
խաղի
հորինումը
թվագրել
է
1761-63
թթ.,
իսկ
1963-ին,
երբ
Սայաթ-Նովայի
վարդապետ
դառնալու
ժամանակը
փոխադրել
է
ավելի
ուշ,
երգի
հորինումը
դրել
է
1775-1777
թթ.
։
Հիշված
խաղի
ոգուց
և
տրամադրությունից
զգացվում
է,
որ
երգիչը
պետք
է
այն
ստեղծած
լինի
հոգեկան
ծանր
ապրումների
ժամանակ,
երբ
«թագավորի
կամքով»
մեջլիս
կանչվող
«գոված-անվանի»
աշուղը
կաշկանդվել
է
«սև
քուրձով»։
Իսկ
այսպիսի
տրամադրության
մեջ
Սայաթ-Նովան
կարող
էր
լինել
հոգևորական
դառնալու
սկզբնական
շրջանում
և
ոչ
թե
դրանից
10-15
տարի
հետո,
երբ
նա
արդեն
վաղուց
պետք
է
հաշտված
լիներ
իր
վիճակին։
Կարծում
ենք
խնդրո
առարկա
խաղը
պետք
է
գրված
լինի
1759-61
թվականների
ընթացքում։
2.
1963
թ.
հրատարակված
Սայաթ-Նովայի
«Հայերեն,
վրացերեն,
ադրբեջաներեն
խաղերի
ժողովածուի»
առաջաբանում
Մ.
Հասրաթյանը
երգչի
այս
շրջանի
կենսագրության
վերաբերյալ
մի
քանի
հարցեր
է
դնում.
եթե
Սայաթ-Նովան
«մինչև
1762-65
թվականները
մնացել
է
պալատում,
ո՞ւր
է
նրա
կյանքի
բանաստեղծական
վկայությունը,
ո՞ւր
են
այդ
տարիներին
գրած
խաղերը…
Եթե
վտարվել
է
պալատից
1759
թ.
կեսերին
(որին
համամիտ
ենք),
մնացե՞լ
է
մայրաքաղաքում
3-4
տարի,
թե
հեռացել
կամ
հեռացվել,
և
ինչո՞վ
է
զբաղվել»։
«Առայժմ,
–
շարունակում
է
Մ.
Հասրաթյանը,
–
ամենահավանականն
այն
է,
որ
պալատից
վտարվել
է
ավելի
վաղ,
քան
1762-64
թթ.
…,
այդ
տարիներին
մնացել
է
Թիֆլիսում
հալածական
վիճակում»։
Նորահայտ
վկայությունները
հաստատում
են
Մ.
Հասրաթյանի
կռահումը,
որ
Սայաթ-Նովան
1762-64
թթ.
առաջ
է
պալատից
հեռացվել,
որովհետև,
ըստ
վերոհիշյալ
հիշատակարանի
1761
թ.
նա
արդեն
հոգևորական
է
և
ապրում
է
Պարսկաստանում։
Ելնելով
այս
փաստերից
պետք
է
սրբագրել
այն
տեսակետը,
թե
Սայաթ-Նովան
այդ
տարիներին
ապրել
է
Թիֆլիսում
կամ
Կախո
ավանում։
Սայաթ-Նովան
կարող
էր
Վրաստանի
որևէ
վայրում
(այդ
թվում
և
Կախո
ավանում)
ապրած
լինել
1762-1766
թվականներին
և
ոչ
դրանից
առաջ,
որովհետև
1761
թ.
նա
Պարսկաստանում
էր։
3.
Մինչև
այժմ
ենթադրություններ
են
եղել,
որ
Սայաթ-Նովան
երիտասարդական
տարիներին
ճանապարհորդությամբ
եղել
է
Պարսկաստանում,
Հնդկաստանում
և
այլուր։
Այս
նոր
մատյանից
որոշակիորեն
տեղեկանում
ենք,
որ
1760/61
թթ.
նա
եղել
է
Կասպից
ծովի
Էնզելի
նավահանգստում։
Բայց
թե
ի՛նչ
հանգամանքներում
է
նա
այս
քաղաքն
ընկել,
առայժմ
հայտնի
չէ։
Պարզ
է,
որ
հայրենի
երկրից
հեռու,
այդ
օտար
միջավայրում
երգիչը
պետք
է
իրեն
մենակ
զգար,
հոգեկան
ծանր
վիճակում
լիներ,
«սըքվուր»
լիներ,
ինչպես
ակնարկում
է
հավանաբար
այդ
ժամանակ
իսկ
Հերակլ
թագավորին
ուղղած
իր
ոտանավոր-աղերսագրում
(Վ
-
31)։
Ե՛կ,
մի՛
վիթի
իմ
արունըս
թասերով,
Թանգ
առած
իմ
քու
ահագին
ծախսերով,
Մոդըտ
գու
քամ
իրանական
ծեսերով,
Դուն
ինձ
պահիր
ատլասով
ու
խասերով,
Սիվ
կաբայում
սըքվուրութին
չիմ
ուզում։
Արդյո՞ք
«իրանական
ծեսեր»
արտահայտությունը
չի
հուշում
խաղը
գրելու
ժամանակ
Իրանում
նրա
գտնվելը։
Թվում
է,
որ
այս
և
այլ
ոտանավոր-աղերսագրերին
(դրանցից
է
նաև
«Արթար
դատէ,
չէ՞
վուր
թաքավուր
իս
դուն»
-
Վ-30)
ընդառաջել
է
Հերակլը
և
Սայաթ-Նովային
թույլ
է
տվել
վերադառնալ
Վրաստան
և
հաստատվել
մայրաքաղաքից
հեռու՝
թերևս
Զաքաթալայի
շրջանի
Կախո
ավանում,
որտեղ
և
1766
թվականին
ընդօրինակել
է
ներկայումս
Մատենադարանում
պահվող
№
4270
ձեռագիրը։
Այստեղից
էլ
ճշգրտվում
է
նաև
այս
երկու
խաղերի
(Վ–30,
Վ-31)
գրելու
մոտավոր
ժամանակը՝
1759-61
թվականներ։
4.
Ցարդ
բանասիրությանը
հայտնի
էր
1766
թ.
Կախո
քարվանսարայում
Սայաթ-Նովայի
ընդօրինակած
ձեռագիրը։
Նորահայտ
մատյանը
որոշակի
կռվաններ
է
տալիս
պնդելու,
որ
աշուղությունը
թողնելուց
և
կրոնավորի
սքեմ
հագնելուց
հետո
երգիչը
նվիրվել
է
գրչության
գործին։
Այն
իրողությունը,
որ
Սայաթ-Նովան
կրոնական
դառնալուց
անմիջապես
հետո
սկսում
է
ընդօրինակել
Գրիգոր
Նարեկացու
«Ողբերգության
մատյանը»
ցույց
է
տալիս,
որ
երգիչը
իր
հոգեկան
խռովքը
աշխատել
է
մեղմել
նորից
բանաստեղծության
մեջ,
այս
անգամ
արդեն
ընթերցելով
ու
ընդօրինակելով
իրեն
հոգեհարազատ
նույնպիսի
մի
խռովահույզ
բանաստեղծի
ստեղծագործությունը,
որպիսին
Գրիգոր
Նարեկացին
է։
5.
գրականության
մեջ
կասկածներ
են
եղել,
որ
Սայաթ-Նովան
կրկնակի
ամուսնություն
է
ունեցել.
առաջին
անգամ
իբր
մինչ
1747-48
թթ.
և
երկրորդ
անգամ՝
60-ական
թվականներին.
երկրորդ
կնոջ
անունը
իբր
Մարմար
է
եղել,
որ
մահացել
է
1768
թվականին։
Սայաթ-Նովայի
առաջին
ամուսնության
վարկածն
ինչ-որ
չափով
ընդունելի
էր
մինչև
այն
ժամանակ,
երբ
նրա
ծնունդը
դնում
էին
1712,
1713
կամ
1717
թվականներին,
սակայն,
երբ
հաստատված
է
երգչի
ծննդյան
ճշգրիտ
թիվը՝
1722,
և
որ,
ըստ
նոր
ձեռագրի
նա
60-ական
թվականներին
արդեն
քահանա
էր,
հավանական
է
դառնում
ենթադրել,
որ
Սայաթ-Նովան
մինչև
այդ
ամուրի
է
եղել
և
ամուսնացել
է
կամ
այդ
թվականի
վերջերին
և
կամ
1761-ի
սկզբներին՝
38-39
տարեկան
հասակում։
Մինչ
1760-ական
թվականները
Սայաթ-Նովայի
ամուրի
լինելու
մասին
որոշակի
ակնարկ
է
նաև
վերը
հիշված
վրացերեն
«Արթար
դատե,
չէ՞
որ
թաքավուր
իս
դուն»
(Վ–30)
ոտանավորի
հետևյալ
տողը.
«Ոչ
կողակից
ունեմ,
ոչ
էլ
խնամի»։
Իսկ
այս
ոտանավորը,
ինչպես
տեսանք,
պետք
է
հորինված
լինի
1759-61
թվականներին։
Բերված
փաստերը,
այսպիսով,
հնարավորություն
են
տալիս
վերականգնելու
մեծ
երգչի
կյանքի
1759-61
թվականների՝
«ամենամութ
էջերի»,
հետևյալ
տարեգրությունը.
1759-61
թթ.
Սայաթ-Նովան
ձեռնադրվում
է
քահանա։
1761
թ.
Սայաթ-Նովան
Պարսկաստանի
Գիլան
նահանգի
Էնզելի
նավահանգստի
հայոց
եկեղեցում
է։
1761
թ.
Սայաթ-Նովան
Էնզելի
քաղաքում
ընդօրինակում
է
Գրիգոր
Նարեկացու
«Ողբերգության
մատյանը»։
1759-61
թթ.
Սայաթ-Նովան
վրացերեն
երեք
ոտանավոր-աղերսագրեր
(Վ–
30,
31,
32)
է
գրում
վրաց
Հերակլ
թագավորին։
1759-61
թթ.
Սայաթ-Նովան
ամուսնանում
է
լոռեցի
Մարմարի
հետ։
1759-66
թթ.
Սայաթ-Նովան
զբաղվում
է
նաև
գրչությամբ։
Սայաթ-Նովայի
ընդօրինակած
նորահայտ
ձեռագիրը
Մատենադարանում
գրանցվել
է
10838
թվահամարի
ներքո։
