ԵՐԿԵՐԻ ԺՈՂՈՎԱԾՈՒ, Հատոր Ա

ՑՈՒՑԱԿ ՀԱՅԵՐԵՆ ՁԵՌԱԳՐԱՑ ՄԱՍՆԱՎՈՐ ԱՆՁԱՆՑ !

1
ԱՒԵՏԱՐԱՆ
( Փարիզ, Սիրարփի Տէր - Ներսեսյան )

                                                                                                                    ԺԳ դար

Թերթ՝ 296։  գրիչ և ստացող՝ Յովհաննէս։ Նյութ՝ մագաղաթ։ Մեծություն՝ 9x12, 5։  գրություն՝ երկսյուն։ Գիր՝ բոլորգիր։ Տող՝ 18։ Մանրանկարչություն՝ Մարկոս՝ 65բ, Հովհաննեսը Պրոխորոնի հետ՝ 222բ, կիսախորաններ՝ 66ա, 223ա, լուսանցազարդեր՝ բուսական։ Կազմ՝ չիք։ Պահպանակ՝ մագաղաթ 2 վերջից։ Վիճակ՝ սկզբից և միջից պակաս թերթեր։

Ծանոթ. Ձեռագիրը նախկինում պատկանել է Մաղաքիա արք. Օրմանյանին՝ անվանի արվեստագետ պրոֆ. Սիրարփի Տեր-Ներսեսյանի մորեղբորը։ 1982 թ. մայիսի 15-ին Փարիզում հարգելի պրոֆեսորը տողերիս գրողի միջոցով մատյանը նվիրեց Մատենադարանին. գրանցվել է 10866 թվահամարի ներքո։

Հիշատակագրություններ

1. 64բ. Զտառապեալ գծողս յիսեսջ[իք] ի Տէր, զ Յոհանես եղկ[ելի]։

2. 127բ. Զստացաւղ սուրբ Աւետարանիս զ Յոհանես և զծնող և զեղբարսն իմ և վարդապետս յիսեսջիք ի Տէր աղաչեմ։

3. 222բ. Զտառապեալս Յոհանես յիշեսջիք ի Տէր։

2
ԱՒԵՏԱՐԱՆ
(Արթիկ քաղաք, Կարապետ Վահրամի Կարապետյան)

                                                                                                                     ԺԵ դար

Թերթ՝ 232։  գրիչ, ծաղկող և վայր՝ անհայտ։ Նյութ՝ թուղթ։ Մեծություն՝ 12x17, 5։  գրություն՝ երկսյուն։ Գիր՝ բոլորգիր։ Տող՝ 22։ Մանրանկարչություն՝ Մարկոս՝ 68ա, Ղուկաս՝ 118բ։ Սկզբնաթերթեր՝ 89ա, 119ա, 191ա։ Լուսանցազարդեր՝ բուսական։ Կազմ՝ նոր, կաշեպատ տախտակ։ Պահպանակ՝ թուղթ։ Վիճակ՝ սկզբից, միջից և վերջից բազմաթիվ թերթեր ընկած։

Ծանոթ. Սույն ձեռագիրը 1829 թ. Արևելյան Հայաստան է բերվել Կարինի շրջանի Կան գյուղից և պահվել է Կարապետյանների ընտանիքում։

Ձեռագրի հասցեն մեզ տրամադրել է Երևանի պոլիտեխնիկական ինստիտուտի դասախոս, ճարտարապետ տիկին Ալեքսանդրա Երեմյանը։

1982 թ. հոկտեմբերի 22-ին քայքայված և հրդեհից տուժած այս մատյանը փոխադրվել է Մատենադարան, որտեղ ձեռագրագետ Օնիկ Եգանյանը խառնված թերթերը վերադասավորել և ճշգրտել է ըստ բովանդակության։ Ձեռագիրը վերանորոգումից հետո վերադարձել է տիրոջը։

Հիշատակարան հետագայի

1. 67բ. Աւարտեցաւ սուրբ Աւետարանս սրբոյն Մինասայ տաճարին ձեռամբ Տէր Ոստիկայն վա[ր]դապետին։ Գիրս որ ի մէջ տաճարին գրեցինք պահօք և պատարագօք երեք հատօք ն ուն չափօք ջուր։ Թվին հայոց ՋԽ (1491)-ին սեպտեմբերին ԺԸ (18), գծողս մի (ընդհատված)։

2. 67բ. Յիշատակ է Աւետարան։ Յիշատակ է թվին հայոց այս ՋՀ (1521)-ին։

Ծանոթ. Սույն նկարագրությունը կատարվել է 1983 թ. մայիսի 15-ին։

3
ԱՒԵՏԱՐԱՆ
(Լուսակերտ (նախկին Թալիբօղլի) գյուղ, Արթիկի շրջան, Անուշավան (Արզուման) Հովհաննեսի Կարապետյան)

                                                                                                                     ԺԵ դար

Թերթ՝ 346+1 (կրկ. 65)։  գրիչ, ծաղկող և վայր՝ անհայտ։ Նյութ՝ թուղթ։ Մեծություն՝ 14, 5x21։  գրություն՝ երկսյուն։ Գիր՝ բոլորգիր։ Տող՝ 21։ Մանրանկարչություն՝ Մարկոս՝ 95բ, Ղուկաս՝ 151բ, Հովհաննեսը Պրոխորոնի հետ՝ 244բ։ Սկզբնաթերթեր՝ 96ա, 152ա, 245ա։ Լուսանցազարդեր՝ բուսական և թեմատիկ։ Կազմ՝ դրոշմազարդ կաշեպատ տախտակ՝ վրան արծաթյա երեք խաչեր և մետաղյա չորս ձեռքեր։ Պահպանակ՝ թուղթ։ Վիճակ՝ սկզբից, միջից և վերջից բազմաթիվ թերթեր ընկած։

Ծանոթ. Սույն ձեռագիրը 1828 թ. բերվել է Ղարսի  շրջանի Բագրամատ գյուղից։

Ձեռագրի հասցեն մեզ տրամադրել է Արթիկ քաղաքի ճարտարապետ Ռազմիկ Հովսեփյանը։

1982 թ. հոկտեմբերի 22-ին քայքայված ու պատառոտված այս մատյանը փոխադրվել է Մատենադարան, որտեղ ձեռագրագետ Օնիկ Եգանյանը խառնված թերթերը վերադասավորել և ճշգրտել է ըստ բովանդակության։ Ձեռագիրը վերանորոգումից հետո վերադարձվել է տիրոջը։

Հիշատակարան հետագայի

244ա. Յիշատակ է սուրբ Աւետարանս Նորարևին, հօրն՝ Շահպարոնին, մօրն՝ Զմրութին, եղբաւրն՝ Խաչատուրին, թոռինն՝ Աստուածատուրին, կողակցին իւրոյ՝ Շամիխանին, դստերացն՝ Շահրիստանին, Կուլիստանին, Մարգարտին։ Աւետարանս Սեբաստիա ց ի ի Պախճաճուկ գեղջէն կոչի։

Ով ոք զսա ծախել կամի
Կամ գրաւի դնել տանի՝
Առցէ ըզմասն Յուդայի
Եւ պատիճն Կայենի։
Ով ոք ըզսա խնամ տանի՝
Արքայութեան որդի կոչի,
Ընդ առաքեալսն դասեսցի,
Ամէն, ամէն և եղիցի։
Հայր մեր, որ յերկինս, սուրբ եղիցի։

Ծանոթ. Սույն նկարագրությունը կատարվել է 1983 թ. մայիսի 17-ին։

4
ԺԱՄԱԳԻՐՔ
(Մարսել (Ֆրանսիա), Անդրե Սիսակյան)

                                                                                                                     ԺԶ դար

Թերթ՝ [311]։ Նյութ՝ թուղթ։ Մեծություն՝ 10, 5x15, 5։  գրություն՝ միասյուն։ Գիր՝ շեղագիր։ Տող՝ 18։ Մանրանկարչություն՝ Գրիգոր Նարեկացի (՞) 5բ (խիստ վնասված), սկզբնաթերթ՝ 6ա, Խաչելություն՝ 31բ (խիստ վնասված), Ներսէս Շնորհալի (՞)՝ 62բ (խիստ վնասված), Հակոբ Մծբնեցի՝ 289բ, Պարսամ Ճգնաւոր՝ 303ա, լուսանցազարդեր՝ ծաղկագիր, թռչնագիր և ավետարանական թեմաներով։ Կազմ՝ կաշեպատ տախտակ։ Պահպանակ՝ 2+2, թուղթ։ Վիճակ՝ բավարար։

Ծանոթ. Սույն նկարագրությունը կատարված է 1982 թ. մայիսի 5-ին Մարսելում։

5
ԱՒԵՏԱՐԱՆ
(Աբովյան քաղաք, Դավիթ Հովհաննեսի Մելիքյան (Մելիքսեթյան)

                                                                                                            ԺԶ – ԺԷ դար

Այս ձեռագիրը, որ «Թուխ մանուկ» է կոչվել, 1949 թ. Իրանի Թեհրան քաղաքում տեսել և նկարագրել է Վիեննայի Մխիթարյան միաբանության անդամ Հ. Համազասպ Ոսկյանը։ Նկարագրությունը տպագրվել է «Հանդէս ամսօրեայում», 1953 թ., էջ 95-97։

Ձեռագրի վերջին ստացող Դավիթ Մելիքյանը (Իրանի Բուրվառ գավառի Գովզ գյուղից) 1968 թվականին Թեհրանից ներգաղթել է Հայրենիք։ Դ. Մելիքյանի հասցեն մեզ է տրամադրել Իրանից հայրենադարձ Սալբի Կարապետյանը։

Ձեռագիրը տեսել ենք 1976 թ. սեպտեմբերի 18-ին։ Որոշ ժամանակ անց այն հանձնվել է Էջմիածնի Վեհարանի մատենադարանին։

6
ԱՒԵՏԱՐԱՆ
(Թբիլիսի, Քյուրքչյան Էդուարդ Արշավիրի)

Ստամպոլ                                                                        ՌԾԸ – 1609

Գրիչ՝ Միքայել Թոխատցի։ Ստա ցող՝ Տեր Ստեփանոս Աղճաղալացի։ Թերթ՝ (՞)։ Նյութ՝ թուղթ։ Մե ծու թյուն՝ 16x21, 7։  գրու թյուն՝ երկսյուն։ Տող՝ 20։ Գիր՝ բոլորգիր։ Ման րան կար չու թյուն՝ խորաններ 10, Մատթեոս, Մարկոս, Ղուկաս, Հովհաննես ավետարանիչներ, կիսախորաններ 4, լուսանցազարդեր, թռչնագիր, զարդագրեր։ Կազմ՝ կաշեպատ տախտակ, վրան թիթեղյա մեծ խաչեր՝ անարվեստ։ Վի ճակ՝ բավարար, ջուր տեսած, կազմի երկրորդ փեղկը ջարդված, որի կեսը առանց կաշվի։

Ծա նոթ. Չիք էջահամարներ։

Հիշատակարան գրչի

(ԻԵ պրակ, 1ա) Փառք… Գրեցաւ սուրբ Աւետարանս թվին ՌԾԸ (1609) ի մայրաքաղաքն Ըստամպոլ ի դուռն կոմրուկու սուրբ Նիկողայոսին, առաջնորդութեան Կեսարացի Գրիգոր քաջ րաբունապետին, թագաւորութեանն Սուլթան Ահմատին. Աստուած զիւր սուրն կտրուկ անէ, ձեռամբ անարժան Թոխտցի Միքայէլին ի վայելումն Աղճաղալացի Տէր Ըստեփանոսին || (ԻԵ պրակ 1բ էջ) (թերթը պատռված, առաջին տողերը չիք)… և զկենակիցս, զննջեցեալս և զկեն… Աստուած զյիշող… է իւր միւս անգամ գալստեանն. ամէն. Հայր մեր։ Այլև յիշեցէք զստացող սորին զ Ըստեփաննոս քահանայն և զհայրն իւր զ Սմպատն և զմայրն իւր զ Փաշան և զմամն իւր զ Արև տիկինն և զիւր իրիցակին զ Պահրին և զդուստրն իւր զ Արև տիկինն և վա… էծոցն զվարդապետն և զեղբայրն իւր զ Վ…ատն և զքոյրն իւր Շահմելիքն և զ Կուլպահարն ։ Դարձեալ յիշեցէք զհոգևոր եղբարքն զ Թուրինն և զ Պապաճանն և զորդին իմ։ Այլև յիշեցէք զյաշխատող սորին և Աստուած զյիշողդ յիշէ իւր միւսանգամ գալըստեանն. ամէն. Հայր մեր։

Չունի ոք հրաման և իշխանութիւն զԱւետարանս զայս ի ղումրէ (՞) ձեռացն հանել ոչ յիմոց և ոչ յաւտարաց։ Եւ թէ ոք յանդգնի՝ զմասն Յուդայի ընկալցի. ամէն։

Հետագայի

(Առաջին պրակ, 4ա) Ես Տէր Խաչատուրս հրամանաւն Աստուծոյ թվին ՌՃՂԹ (=1750) ամս ի եան մա ռ տին. ամէն։

(ԻԵ պրակ, 2ա) թվին Խաչատուրին իմացումն լինի, որ ՌՃԾԸ-ին (=1709) իչեալ է. Աստուած իւր կեանքն երկար առնէ և զինքն անփորձ պահէ ի չարեաց. ամէն։

Ծանոթ. Սույն նկարագրությունը կատարվել է 1981 թ. դեկտեմբերի 10-ին Թբիլիսի քաղաքում։ Ձեռագրի հասցեն մեզ հայտնել է Հայկ. ՍՍՀ Մինիստրների խորհրդի արտասահմանյան բաժնի աշխատակից Զավեն Սարգսյանը։

7
ԱՒԵՏԱՐԱՆ
(Հրազդան, Միկրոշրջան, Շահմիրզա Սարգսի Կարապետյան)

Քաթաք գյուղ (Սպահանի շրջան)                                                               ՌԿԳ – 1614

Գրիչ և ծաղկող՝ Զաքարիա Վանեցի։ Ստացող՝ Շաղոսկի։ Թերթ՝ 266։ Նյութ՝ թուղթ։ Մեծություն՝ 25, 5x20։  գրություն՝ երկսյուն։ Տող՝ 25։ Գիր՝ բոլորգիր։ Մանրանկարչություն՝ վեցօրյա արարչագործություն՝ 1բ, 2ա, 2բ, 3ա, 3բ, 4ա, 4բ, 5ա, 5բ, 6ա, Ավետումն՝ 6բ, Մկրտություն՝ 7ա, Պայծառակերպություն՝ 7բ, Ոտնալվա՝ 8ա, Խորհրդավոր ընթրիք՝ 8բ, Բժշկություն անդամալուծին՝ 9ա, Մատնություն՝ 9բ, Զոհաբերություն Աբրահամու՝ 10ա, Հոգեգալուստ՝ 10բ, Հարություն Քրիստոսի՝ 11ա, Համբարձումն՝ 11բ, Քրիստոսը գահի վրա՝ 12ա, խորաններ 10, Մատթեոս՝ 19ա, Մարկոս՝ 87բ, Ղուկաս՝ 131բ, Հովհաննես՝ 203բ, ավետարանիչներ, սկզբնաթերթեր՝ 4, լուսանցազարդեր, թռչնագիր զարդեր։ Կազմ՝ կաշեպատ տախտակ։ Վիճակ՝ սկզբի 10 թերթերը և կազմի մի մասը այրված։

Ծանոթ. Ձեռագրի հասցեն մեզ է տրամադրել հրազդանցի գրքասեր Մելիքսեթ Պողոսյանը։

Հիշատակարան. Գրչի

356 ա. Փառք անսկզբ նա կան հաւր և որդ ւոյ եւ հոգ ւոյն սրբոյ, այժմ եւ անզ րաւ յա ւի տեանս յա ւի տենց, ա մէն։ Սո վո րու թիւն է աս տուա ծա յին ա րանց միշտ եւ հա նա պազ խո կեալ աս տուա ծա յին պա տուի րանս ի տը ւէ եւ ի գի շե րի, միշտ զվե րինն խոր հել, ուր Քրիս տոս նստի ընդ աջ մէ Աս տու ծոյ։

Եւ վասն բա զում պատ ճա ռի բա զումք փա փա գին ջեր մե ռանդ սի րով եւ յըղ ձա լի ցան կու թեամբ ար դիւ նայ եւ գործս կա տա րեալ։ Նախ վասն յա ւի տե նա կան եւ ան մահ կե նացն զան ցա ւորս ար հա մար հեն եւ զայն ստա նան կեանս, որ մնա ցա կան է։ Որ պէս ա սէ Տէրն՝ Եր թայք գոր ծե ցէք մի զկորս տա կան կե րա կուրն, այլ կե րա կուրն որ մնայ ի կեանսն յա ւի տե նա կանսն։ Եր րորդ զի հրա մա յէ Տէրն՝ Գան ձե ցէք ձեզ գանձս ի յեր կինս, ուր ոչ ցեցք եւ ու տիչք ա պա կա նեն եւ կամ գողք ա կան հա տա նեն եւ գո ղա նան։ Գրեմք զգիրս աս տուա ծա յին, որ զա մե նայն գանձ եւ զա մե նայն բա րիքն ի յինքն պա րու նա կեալ ու նի։ Նախ զվե րին ի մաս տու թիւն եւ ա պայ զա մե նայն սքան չե լայ գոր ծու թիւնս որ ի սմայ։ Եր րորդ վասն ան ջինջ յի շա տա կու թեան ա ռա ջի Աս տու ծոյ, որ պէս ա սէ մար գա րէն՝ Ե րա նի որ ու նի ցի զա ւակ ի Սիոն եւ ըն դ ա նի յԵ րու սա ղէմ։ Չոր րորդ վասն քա ւու թեան եւ թո ղու թեան մե ղաց մե րոց բա րե խաւս, որ պէս ա սէ մար գա րէն՝ զՄեղս քո ո ղոր մու թեամբ քա ւես ցես եւ զա նաւ րէ նու թիւն քո տրաւք տնան գաց։

Քրիստոս գթած և ողորմած
Քրիստոնէից Տէր Աստուած
Զողորմութեան քո զդուռն բաց,
Լուր տառապեալ քրիստոնէացս,
Յամէն դիմաց ենք մեք նեղած,
՚Ւ ամէն ազգաց կոխան եղած.
Եկեղեցիք բազումք քակած,
Բազում խաչեր է խորտակած,
Գիրք ՚ւ Աւետարան գերի վարած,
Կանայք և տղայք գերի վարած,
Գիշեր ցերէկ եմք վարանած,
Ահայբեկեալ եւ զարհուրած
Եւ ոչ ունիմք հանգստութիւն,
Այսպիսի կամք տարայկուսած
Եւ այսպէս եմք ի տարտարոս,
Որպէս զնաւս ի մէջ յալեաց,
Է սայ ամէն ի մեր մեղաց,
Որ բարկացար Հայոց ազգաց։

Ի թվա կա նիս հայ կա զ ա ն տաւ մա րիս ՌԾԳ ա մին (1604) եւ փոքր թվա կա նին Հռո մա յեց ւոց Մ. եւ ՂԲ. ա մին, ի ժա մա նա կիս, յո րում Շահ Ա պաս ար քայն պար սից ե կեալ պա շա րեաց զԹաւ րէզ եւ կո տո րեաց զաւրս տաճ կաց, քան զի գնա ցեալ էին Ա լի փա շէն եւ ա մե նայն զաւրս տաճ կացն ի Թար ւի զոյ ի Նախ չուա նայ, ի յԵ րե ւա նայ ի վե րայ Ղա զի բէ կին ի Սալ մաստ եւ ի դառ նալն նո ցա զա մե նե սին սրայ խո հ ո հ ա րա րեալ զնո սա եւ բա զումք ի քրիս տո նէիցն անդ կո տո րե ցին եւ ա ռեալ զքա ղաքն Դա յէվ րէժ եւ ան ցեալ գնաց էառ զ Նա խի ջե ւան եւ ան ցեալ գնաց ի յ Ե րե ւան եւ պա շա րեաց զնա ա միսս Թ. եւ հար կի կա ցու ցեալ էառ զքա ղաքն։ Բայց չէ փոյթ եր կա րել մեզ զպատ մու թիւն մար տի պա տե րազ միս այ սո րիկ, այլ ե կես ցուք ի Թաւ րէզ եւ ա սաս ցուք փոքր ի շա տէ զնե ղու թիւն եւ զչար չա րանս քրիս տո նէից ազ գիս, թէ զինչ ե ղեւ ընդ մեզ։ Քան զի ել հրա ման ար քա յէն թէ ով ոք յաւ ժա րե ցի բնա կիլ աս տի՝ կաց ցէ, եւ ով ոք ոչ յաւ ժա րես ցի՝ եր թի ցեն իւ րա քան չիւր յիւ րեանց։ Յայն ժամ բա զումք ի հա յոց եւ տաճ կաց յու ղի ան կեալ գնա ցին ի ճա նա պարհ զա ւուրս Բ. իսկ ա նաւ րէն պա րո նայք քուրդ ազ գին զա մե նե սին զնո սա զայրսն սպա նե ցին եւ զկա նայսն եւ զտղայսն գե րի ա րա րին եւ զայն տե սեալ հ եղճ եւ ո ղոր մեալ ազգս Հա յոց յահ եւ յեր կիւ ղի կա յաք ի տուէ եւ ի գի շե րի լա յին հա նա պազ, հայրք ի վե րայ զա ւա կաց իւ րանց միշտ եւ հա նա պազ վտա րան դեալ կա յին թէ զինչ լի նի ցիմք։ Յայն ժամ ո ղոր մած եւ մար դայ սէր Աս տուածն որ ոչ կա մի զմահ մե ղա ւո րին, ար կեալ գութ ի սիրտ ար քա յին՝ ե տուր հրա ման հա յոց թէ հայք ա զատք են. բայց եր թա լոյ ու մեք հրա ման չկայ, թող որ կաց ցեն աս տի մին չեւ ի գա րունն եւ յոր ժամ ի մարտ ա միսն մտա նի ցին՝ ա մե նե քեան ե լեալ գնաս ցեն ի Շաւշ քա ղաքն, որ է Աս պա յան ։ Յայն ժամ տա ռա պեալ ազգս հա յոց զայն լուեալ ու րա խա ցաք յու րա խու թիւն մեծ եւ փառս տուեալ Աս տու ծոյ աւրհ նե ցաք զա րա րիչն մեր եւ յոր ժամ ե ղեւ գա րուն ե ղ հրա ման ի յար քա յէն, զի զազգս հա յոց ի թիւ բեր ցեն եւ ա րա րին զհա մարք, ի մա ցան՝ ԳՃՌ. ան ձինք էին եւ տը ւին նա ֆ ա ղայ եւ բե րին ուղտք եւ այլ տա ւ արք թա գա ւո րա կան եւ վեր ա ռեալ զազգս հա յոց բե րին ի Աս պայ հան. բայց ազգն պար սից ոչ սի րեն զազգս մեր։ Այժմ այս պէս եմք եւ զա պա գայն Աս տու ծոյ միայն է գի տել։

Այժմ ա սաս ցուք թէ ինչ ե ղեւ առ ազգս հա յոց, զի ել հրա ման յար քա յէն, զի եր թի ցեն եւ գե րես ցեն զտունս հա յոց եւ գնա ցեալ գե րե ցու ցին զ Կարս, զ Շի րա կու նիս, զ Բա սեն, զ Կաղ զը ւան, զ Աղ ջայ ղա լէն, զ Ա լաշ կերտ, զ Գաւգ սու, զ Խնուս, զ Մա լազ կերտ, զ Տիք լիս, զ Տու մա նիս, զ Չլդր, զ Ար տայ խան, զ Կո լայ, զ Շա քի, զ Շրւան, զ Ա մա խի, զ Բա նակ, զ Փառ կերտ, զ Յուխ տիք, զ Մամր վան, զ Թաւն խուն, զ Սե պեր, զ Թէր ջան, զ Կա մախ, զ Վան, զ Ար ճէշ, զ Արծ կէ, զ Բերկ րի, զ Ոս տան, Զա րի շատ, զ Ե րե ւան, զ Նախ չուան, զ Ջու ղայ, զ Աղ բակ, զ Սալ մաստ, զ Թաւ րէզ, [զ] Գան ջայ մին չեւ ի Դա մուր ղա փու ։ Եւ այլ բա զում գեաւղ եւ քա ղաք, զոր ոչ կա րեմք ընդ գրով ար կա նել, զի ի Դա ր էվ րէ ժու մին չեւ ի Թէո դո րոյ պաւ լիս, որ Արզ ռում կո չեն, ան մար դայբ նակ ա րա րին եւ Ե րե ւա նայ մին չեւ ի Թար ւէզ ԿՌ. գե րի ա րա րին, թող զայլսն եւ զո մանս սրայ խո խ ո հ ա րա րին, զո մանս սո վալ լուկ զո մանս գե տայ հեղձ և զո մանս բը քայ հեղձ ե ղեն, զոր ոչ կա րեմք ի թիւ բե րել եւ հա մա րել։ Այլ Աս տուածն որ ստեղ ծեալ է, նայ բո վան դա կէ զնո սա։ Զի զա մե նայն աշ խարհն հա յոց ա ւե րե ցին եւ գե րե ցու ցա նե լով, այ րե լով եւ սպա նա նե լով եւ զայն տե սաք խա ւա րեալ ա չաւք մե րովք եւ խոր խո ցի սիրտ մեր եւ գա լա րին ա ղիքն մեր, զի այս ա մե նայն եկն ի վե րայ մեր վասն մե ղաց մե րոց, բայց ճար չու նիմք քան զՔրիս տոս, փառք բիւ րա պա տիկ նմայ, գո հու թիւն յա ւի տեանս ա մէն։

Արդ գրե ցաւ եւ նկա րե ցաւ եւ կազ մե ցաւ սուրբ եւ հրա շա լի եւ զսքան չե լայ գործ ա ւե տա րանս ի Ռ. եւ ԿԳ. (1614) թուին հայ կազ [ ե ] ան տաւ մա րին եւ հռով մա յեց ւոց փոքր թվին ԳՃԲ. ա մին ի յաշ խարհս պար սից ի յեր կիրս Գանդ մա նայ, որ է ի հուքմն Աս պա յա նայ, ի գեաւղս Քա թաք, ի դուռն Սուրբ Աս տուա ծած նին, ձե ռամբ Զա քա րիայ ի րի ցոյ Վա նե ցոյ ։

Արդ ցան կա ցող ե ղեւ սուրբ Ա ւե տա րա նիս հա ւա տա րիմ եւ աս տուա ծայ սէր կինն Շա ղոս կի եւ ստա ցաւ զա նանց մե ծու թիւն եւ զա նա ռիկ փար թա մու թիւն ի հա լալ ար դեանց իւ րոց, ետ նկա րել եւ ե րանգ ե րանգ գու նով զար դա րել զսուրբ Ա ւե տա րանս հա ւա տա րիմ կինն Շա հոս կի յի շա տակ իւր եւ ծնա ւ ղաց իւ րոց՝ հաւրն Բա հան դու ռին եւ մաւրն Փա շա ջա նին եւ իւր կո ղակ ցինն Միր զին եւ որդ ւոյն Կի րա կո սին եւ միւս որդ ւոյն Սարգ սին, եւ միւ սոյն Ա ւա ք ին եւ դստե րացն Դաւլ ւա թին եւ ա մե նայն ա րեան մեր ձա ւո րացն առ հա սա րակ ա մէն։ Դար ձեալ յի շե ցէք զա ռաջ յի շե ցեալսն ի Քրիս տոս զ Շա հոս կինն եւ զեղ բարքն զ Պա պիկն եւ զ Մկրտիչն եւ զ Միր զէն եւ զիւր ա մե նայն ա րեան մեր ձա ւորսն առ հա սա րակ, զորս յի շե ցաք եւ որք մնա ցին յի շե ցէք եւ Աս տուած զձեզ յի շէ ա մէն։ Այլ եւ յի շե ցէք ի մաք րա փայլ յա ղաւթս ձեր զան պի տան գծողս եւ զծնաւղքն իմ զ Տէր Յով հան նէսն եւ զ Ու լու խա թուն եւ զկո ղա կիցն իմ զ Մահ մուռ խա թունն եւ զքե ռինն իմ Զա րի ջանն եւ զա շա կերտն իմ զ Մել քոնն եւ զհո գե ւոր հայրն իմ զ Տէր Յա կոբն զու սու ցող գրիս եւ ա րուես տիս։ Յի շե ցէք եւ Աս տուած ո ղոր մի ա սա ցէք եւ Աս տուածն որ ա ռատն է ի տուրս բա րեաց ձեզ յի շո ղացն եւ մեզ յի շե ցե լոցս առ հա սա րակ ո ղոր մես ցի ի միւս ան գամ գալս տեանն իւ րում. ա մէն։ Հայր մեր որ յեր կինս ես։

85 ա. Յի շե ցէք ի Քրիս տոս զստա ցող սուրբ Ա ւե տա րա նիս զհա ւա տա րիմ կին զ Շա ղոս կինն եւ զկո ղա կիցն իւր զ Միր զէն եւ զտղայքն իւր զ Կի րա կոսն, զ Սար գիսն եւ զ Ա ւաքն եւ զդուստրն զ Դաւ լուաթն ու զա մե նայն ա րեան մեր ձա ւորսն, յի շե ցէք եւ զ Շա ղոս կու եղ բարքն զ Պա պիկն, զ Մկրտիչն, զ Միր զէն եւ զննջե ցեալսն առ հա սա րակ, որք յի շե ցաք եւ որք մնա ցին եւ Աս տուած զձեզ յի շէ ի միւ սան գամ գալս տեանն. ա մէն։ Գրե ցաւ Ռ եւ ԿԳ թ ւին եւ Քրիս տո սի փառք յա ւի տեանս ա մէն։

121 ա. Գրե ցաւ, նկա րե ցաւ եւ կազ մե ցաւ սուրբ եւ հրա շա լի եւ սքան չե լայ գործ Ա ւե տա րանս ձե ռամբ Զաք [ ա րի ] այ ա նար ժան Վա նե ցոյ ի րի ցոյ ի յաշ խարհս պար սից ի յեր կիրս Գանդ մա նայ, որ է ի հուքմ Աս պա յա նայ ի գեւղս Քա դ աք, ի դուռն սուրբ Աս տուա ծած նին, ՌԿԳ թ վին։

129 ա. ( տար բեր գրով )

Ձեռքս գնայ տեղն երեւայ,
Մարմինս փտեալ փոշի դառնայ,
Գիրս յիշատակ առ ձեզ մնայ,
Թէպէտ խոշոր է գիր սորայ,
Այլ դիւրընթերցող գիտենայ,
Յերբ բանաս ընթեռնուս զսայ,
Մի բերան զգծողս յիշեալ,
Թէ զանունն անգէտիս խնդրես, նայ
Զաքարայ է քեզ ծառայ։
Ով ինձ ասէ մի ողորմի,
Յիսուս Փրկիչն իւրն ողորմեայ
Եւ պարգեւէ զանանց բարին,
Որ յաւիտեան երթայ մնայ, ամէն.

Հայր մեր ( ա պա բնա գրի գրով ) ՝ « Յի շե ցէք ի սուրբ յա ղաւթս ձեր զհա ւա տա րիմ կինն զ Շա ղոս [ կ ] ին եւ զծնաւղքն իւր զ Բա հան դուռն եւ զ Փա շա ջանն եւ զայրն իւր զ Միր զէն եւ զոր դիքն զ Կի րա կոսն, զ Սար գիսն, եւ զ Ա ւաքն, զդուստրն զ Դաւլ ւաթն եւ զեղ բարքն զ Պա պիկն, զ Մկրտիչն, զ Միր զէնն եւ զա մե նայն ննջե ցեալսն առ հա սա րակ յի շե ցէք եւ Աս տուած զձեզ յի շէ ի միւ սան կ ամ գալս տեանն։ Ա մէն։ Հայր մեր, որ յեր կինս ես … ։

200 ա. Յի շե ցէք ի Քրիս տոս զհա ւա տա րիմ կին զ Շա ղոս կենն, որ ստա ցաւ զսուրբ Ա ւե տա րանս յի շա տակ իւր եւ ծնո ղացն Բա հան դու ռին եւ Փա շա ջա նին եւ կո ղակ ցին Միր զին եւ զա ւա կացն Կի րա կո սին, Սարգ սին, Ա ւա քին, դստերն Դաւլ [ ւ ] ա թին եւ Շա ղոս [ կ ] ու եղ բարց Պա պի կին եւ Մկրտչին, Միր զին եւ ա մե նայն ա րեան մեր ձա ւո րացն առ հա սա րակ ա մէն. գրե ցաւ ի Ռ եւ ԿԳ թ վին ձե ռամբ Զա քա րայ Վա նե ցոյ ե րի ցոյ յի շե ցէք եւ Աս տուած զձեզ յի շէ ի միւ սան գամ գալս տեանն, ա մէն։

355 բ. ( նախ՝ ծած կա գիր, ա պա տար բեր գրով ) ։  գրե ցաւ նկա րե ցաւ, կազ մե ցաւ սուրբ եւ հրա շա փառ եւ հրա շա զարդ եւ հրա շա լի Ա ւե տա րանս ի ՌԿԳ թ վին հայ կա զեան տաւ մա րին եւ հռով մա յեց ւոց փոքր թվա կա նին ՅԲ. ա մին եւ մեծ թվին ՌԳՃԿԶ ա մին ի դառն եւ ի նեղ ժա մա նա կիս, որ թա գա ւոր մի ի պար սից ե ղեայ [ լ ] Շահ Ա բաս ա նուն եւ զաշ խարհս հա յոց ա ւե րեաց եւ այ րե լով ա ւե րե լով գե րայ ցու ցա նե լով, այս պէս եմք ի տա ռա պանս եւ զա պա գա յիցն Աս տու ծոյ միայն է գի տել։

Ձեռքս գնայ, տեղն երեւայ,
Մարմինս փտեալ փոշի դառնայ,
Սայ յիշատակ առ ձեզ մնայ,
Թէպէտ խոշոր է գիր սորայ,
Այլ դիւրընթերցող գիտենայ
Երբ որ բանաս կարդաս զսայ,
Մի բերան զգծողս յիշեայ։

360 ա. Յի շե ցէք զ Միր զի ծնաւղքն զհայրն Բէ կա ղէն եւ զմայր Խազ րէ վարդն եւ զ Տէր Խա չա տուրն, զ Տէր Մել քի սէթն, Բար սեղն, Ա միրն, Ը ռըս տա կէսն, Ա միր ջանն, Ա միր բէ կի ծնաւղքն, պապն Ղու զիկն, հայր Վի րապ տուր, Ա միր բէ կին կո ղա կիցն Ա ղա սուլ թանն, դստերքն Թանկ խա թունն, Ե ղի սա բէթն, Ան թա ռամ բ ն, Կա րիա նէն, Քրիս տո սա տուրն, Մի րումն, Ու լու բա բէն, Ա միր բէ կի քուրն Եղ սա պետն, զ Սալ ւարն, զ Կի րա կոսն, [ զ ] Ուր քու բեկն, զ Զալն, զ Յա կոբ ջան, զ Սար գիսն, զ Ոլ քէն, զ Խո րամ ջան, զ Խա վա դեղն, զ Ջան ղու լի ։

Հետագայի

ա

130 ա. թիւն 1852 փետր վա րի 25. Սան գի բա րան ցի Տէր Կա րա պետս Յօ հա նին հան դի պե ցայ ի սոյն Ա ւե տա րա նողս և ցան կա ցեալ եմ աստ ու նե նալ զա նունս իմ մնալ ի յի շա տակ։ Ով եղ բայ [ ր ] ք իմ, զայս կար դա լօվ մե ղա ւո րիս միտ բե րե լօվ միօվ բա նիւ զիս յի շե լօվ լի ցիք յիշ մանն ար ժան գո լօվ։

բ

5 բ. Սոյն ս. Զօ րա ւոր Ա ւե տա րա նիս վեր ջին ստա ցողք Թով մա եւ Սար գիս Կա րա պե տեան և ի րենց որ դիք Դհար միր զա Թով մա սի և Շահ միր զա, Ներ սէս և Վա ղար շակ Տ. Կա րա պետ յան ներ 1916 թ. Փե րիա յի գիւ ղե րից թա լա նած հա յե րից պար սիկ ա նու նով Միր զա կան բախ տիար ցուց ստա ցան մեծ ար ժե քով, որ իւ րենց ան վ ա ն բ սե փա կա նու թեան գանձ ու պա տիւ շա հե ցին բո լոր հայ շրջա նում։ Եւ ա մե նայն հսկո ղու թյամբ ու մեծ եր կիւ ղով ու յար գի պա հում ի րենց յա տուկ սե նեա կում և ա մեն տե ղե րից հայ ուխ տա ւոր ներ ուխ տի են գա լիս ու ի րենց փա պ ակն առ նում։

Եւ ա հա այս պէս մօտ ե րե սուն տա րի ծա ռա յել ու պա հել ս. Ա ւե տա րա նը մինչև ս. ներ գաղ թին դէ պի մայր հայ րե նիք 1947 թ., ուր և յի շեալ ներս մեր ըն տա նի քով սերտ սի րով ու մեծ գեր դաս տա նում գնա ցինք Հա յաս տան ։

Թող ա մէն մի կար դա ցող ունկնդ րի ու մեզ յի շի ա մէն։

Թու մաս և Սար գիս Կա րա պե տեան

գ

6 ա. Շա հա բա սեան գաղ թի բե րած հա յերս Պարս կաս տան 1605 թ. մեր նախ նիք ապ րե ցին պան դուխտ հա լա ծեալ վի ճա կում։ Թէ կուզ հայ րե նի քի վառ կա րօ տով մե ռան ու թաղ ւե ցին օ տար հո րի զո նում, բայց ի րենց հայ րե նա կէզ ս. ա ւան դը մեզ սով րեց րին, թէ չմո ռա նաք հայ որ դի ներ ձեր մայր հայ րե նիք ու կգայ ա ւե տեաց մի օր ներ գաղ թը դէ պի մայր եր կիր։ Ա հա անց նե լով որ դից որ դի մինչև օրս, մինչև ար ժա նա ցանք, թէև նո քա ե րա զե ցին, ափ սոս չտե սան ս. ներ գաղ թը։

Իսկ 1945 թ. հոկ. հնչեց մայր հայ րե նի հրա ւէրն իւր պան դուխտ զա ւակ նե րին։ Օհ թէ ինչ ան պա տում ու րախ ա ռիթ տւեց նժդէհ սրտե րիս ու 1946 մեծն Ստա լի նեան կար գե րի շնոր հիւ ու հայ բա դի գար նե րի [1] ան դուլ գոր ծու նեու թեամբ բաց ւեց ս. ներ գաղ թի ճամ պ ան։ Նախ սկսեց Գափ լայ ու Բուր վա րի շրջա նից։ Նոյն թւի օ գոս տոս ամ սին մեկ նեց ա ռա ջին կա րա ւա նը. Զառ նա, Գուր ջի, Բաղ մօվ դի, Չշա ղալ, Մար զիան, Ռոկ նա բադ, Փրչո դան, Ղա թաթ և մի մաս էլ Բուր վար, Քուն սոր, Չար բաղ, Ջան խոշ, Բուրք, Ա նավշ, Շավ րա վա, Փար հա և Չար թալ, Օր թա չի ման ։

Իսկ 1947 թ. նո րից սկսեց կա րա ւա նը, թէև բո լոր հայ րի բա ղաձ ( հայ րե նա բաղձ ) հա յերն նա խօ րոք ծա խել ու պատ րաստ ւել էին։ Մի տա րի ան գործ մնա լուց յե տոյ վերսկ սեց (…), նախ (…) Ա բա րիք, Մու ղա նակ, Կու րան, Սանգս ֆիդ, [ Ղա րա ] քիա րիզ, Ֆա րա ջա բադ (…) ու րա խու թիւ նով մեկ նե ցին մայր հայ րե նիք (…). այս մեր ճա նա պար հոր դու թիւն և Ձեզ ա պա գա յի (…) ։

դ

13 ա. Սոյն ս. Զօ րա ւոր Ա ւե տա րան ներ գաղ թի պատ ճա ռ ի, որ չհա ջող ւեց Բուր ւա րուց մնա ցեալ 6 գիւղն դէ պի մայր հայ րե նիք ներ գաղ թե լու, բուր ւա րուց չւէ ցին Թով մաս և Սար գիս Կա րա պե տեա նը. Թով մասն դէ պի Քեա զազ գա ւառն Ա բա սա բադ գիւղն բնակ ւեց մինչև մէկ տա րի՝ 1947 մա յիս 22- ին, Ա բա սա բա դից չւեց Թեհ րան 1949 մարտ 22- ին։ Նաև Սար գիսն չւեց դէպ Ջափ լաղ [ ի ] Զառ նայ գիւղն 1947 օ գոս տոս 6- ին և Զառ նուց չւեց Թեհ րան 48- ի ապ րի լի 6- ին։ Մեծ տա ռա պան քով և չար չար ւե լով զբաղ ւե ցին ի րենց ապ րուս տին, որ ի րենց նախ կին ապ րուստն գիւ ղատն տե սու թիւն բո լո րո վին ձեռ քից ե լած. այդ չար չա րան քին դի մե ցին (= դի մա ցան ) ։

ե

5 բ. ( Այր ված …) [ ըն ] տա նի քը չհա ջող ւե լով հայ րե նիք գնա լու (…) Թեհ րա նում միշտ ծա ռա յե լու (…) ի յի շա տակ Թով մաս և (…) իր (…) [ Շահ ] միր զէ 1961 թ. (…) ապ րի լի 14 ։

զ

201ա. 1961 ապրիլի 14։

Թով մաս և Սար գիս Կա րա պետ յան նե րը ա ւանդ դրան Սուրբ Գրի գոր Լու սա ւո րիչ ե կե ղե ցին Թեհ րան Հշմա թի յէ թա ղա մա սում, բայց դժբախ տա բար անզ գու շու թեան պատ ճա ռով վառ ւեց։ Շահ միր զա Սարգ սի Կա րա պե տեան, Ներ սէս Սարգ սի Կա րա պե տեան, Վա ղար շակ Սարգ սի Կա րա պե տեան, Դար միր զա Թով մա սի Կա րա պե տեան, Կա րա պետ Ար մե նա կի Կա րա պե տեան ։

ը

1968 ապրիլի 29.

Սուրբ Զո ր ա ւար Ա ւե տա րա նը բախտ վի ճակ ւեց հայ րե նիք վե րա դառ նա իր սուրբ (…) դա մեր հ անձ նա կան պարտքն է հայր [ ե ] ն [ ի ] քին։

Ծանոթ. Ձեռագիրը կոչվում է «Ս. Զորավոր Ավետարան»։

1949 թ. Թեհրանում տեսել և նկարագրել է Վիեննայի Մխիթարյան միաբանության անդամ Հ. Համազասպ Ոսկյանը։ Նկարագրությունը և գրչի հիշատակարանն ու հիշատակագրությունները բազմաթիվ սխալներով տպագրվել են «Հանդէս ամսօրեայում», 1953, էջ 97-102։

Զաքարիա գրիչը իր սույն հիշատակարանը նախապէս գրել է 1611 թ. ընդօրինակած Ավետարանում, որ ներկայումս պահվում է Մաշտոցյան Մատենադարանում (N5345)։ Տպագրված է «Ցուցակ ձեռագրաց Վասպուրականի», կազմեց Ե. Լալայան, պրակ Ա, Թիֆլիս, 1915, էջ 839-842, ինչպես նաև «Հայերեն ձեռագրերի ԺԷ դարի հիշատակարաններ», կազմեցին Վ. Հակոբյան, Ա. Հովհաննիսյան, Երևան, 1974, էջ 410-414։

Սույն նկարագրությունը կատարվել է 1976 թ. օգոստոսի 29-ին։

8
ՅՈՎՀԱՆՆՈՒ ԵՐԶՆԿԱՑՒՈՅ ԱՍԱՑԵԱԼ «ԽՐԱՏ ՀԱՍԱՐԱԿԱՑ»
(Մարսել (Ֆրանսիա), Հայկազ Մարտիրոսյան)

Քարաժեռ անապատ                                                                               ՌՃԼԵ=1686

Էջք՝ 412։  գրիչ՝ Արսեն աբեղա։ Ստա ցող՝ Առաքել Ետհանցի։ Նյութ՝ թուղթ։ Մե ծու թյուն՝ 17, 5x22։  գրու թյուն՝ միասյուն։ Գիր՝ բոլորգիր։ Տող՝ 27։ Ման րան կար չու թյուն՝ սկզբնաթերթ՝ գլխազարդ, ծաղկագիր լուսանցազարդեր։ Կազմ՝ դրոշմազարդ կաշեպատ տախտակ։ Վի ճակ՝ լավ։

Ծա նոթ. Ձեռագրի վերջին ստացող Հ. Մարտիրոսյանը խոստացավ գալ Երևան և մատյանը անձամբ նվիրել Մատենադարանին։ Նա իր խոստումը կատարեց 1983 թ. սեպտեմբերի 9-ին։ Ձեռագիրը գրանցված է 10905 թվահամարի ներքո։

Սույն նկարագրությունը կատարվել է 1982 թ. մայիսի 26-ին Մարսելում։

Հիշատակարան. Գրչի

էջ 408. Փառք… Որ ետ կարողութիւն մեղապարտ և անարժան գրչիս Արսէն աբեղիա, հասանեալ ար տ հոգևոր և աստուածաքնար ամենալի սեղանոյս և ծաղկերան ք և անուշահոտ բուրաստանիս, ի թըւիսն հայոց ՌՃԼԵ (1686) ի կաթողիկոսութեան տեառն Եղիայզար րաբունապետին և առաջնորդութեան մերոյ Աւետիս վարդապետին և Զ (6) անձ կրաւնաւորացըս, որ կամք ի յայս Քարաժեռ անապատիս, որ կոչի Կարմիր վանք և սպասաւորեմք Սուրբ Կարապետու և աստուածընկալ Սուրբ Նշանիս, ամէն։

Յիշատակ է սուրբ գիրքս ի սուրբ Ետհանցի Առաքելին և հօրն Աւատանին և մօրն Հերիքին և կողակցին իւրոյ Աննային և եղբարցն Վարդապետին, Ստեփանոսին և Պետրոսին և իւր որդոյն Պարոնին, Արզիմանին և դստերն Լուսնեկան ։ Եւ Առաքել հրամանաւն Աստուծոյ և սուրբ հայրապետաց կանոնաւն Գ (3) անգամ զի յայտնի եղև բանն Աստուծոյ զի առաւ կին և յետոյ ս ղջմամբ և հառաչմամբ և արտասուք հայցէր քահանայից թողութիւն և սրտալի փափագմամբ խնդրէր սուրբ հաղորդութիւն, զի հալալ արդեանցն ետու և ետ գրել և եդ յիշատակ ի դուռն Սուրբ Յոհաննու, զի վարձս ի յԱստուծոյ առցէ, ամէն։

Ով ոք ազգ և ազինք կամ որդիք յանդգնին կամ աւժտեն կամ գրաւական դնեն կամ զյիշատակարանս կտրեն, սրբեն և քերեն, կտրի իւր յոյսն արքայութեան, սրբի և քերւի աղօթքն և ողորմութիւն ի վերջին աւուրն ահեղ առաջի ատենին Քրիստոսի, զպատիժն Կայենին կրեսցէ և զմասն ընդ Յուդային առցէ և ընդ խաչհանողացն դասեսցէ, ամէն։ Դարձեալ յիշեսջիք ի մաքրափայլ աղօթս ձեր զեղկելի մեղապարտ և անարժան, սուտանուն Արսէն գծուծ գրչակս և դուք յիշեալ լիցիջիք առաջի ատենին Քրիստոսի Ամէն։ Հայր մեր որ յերկինս։

9
ՄԱՍՈՒՆՔ ԱՒԵՏԱՐԱՆԻ
(Արենի գյուղ (Եղեգնաձորի շրջան), Պավել Մամիկոնի Ղազարյան)

                                                                                                                     ԺԷ դար

Թերթ՝ 83։ Ն յութ՝ թուղթ։ Մեծություն՝ 21, 2x15, 3։  գրություն՝ երկսյուն։ Գիր՝ բոլորգիր։ Տող՝ 21։ Մանրանկարչություն՝ ծաղկագիր և թռչնագիր  լուսանցազարդեր։ Գլխատառերը՝ թռչնագիր։ Վիճակ՝ անմխիթար, թերթահան, անկազմ բազմաթիվ թերթեր պակասում են, թերթերը խառն։

Ծանոթ. Ձեռագրի տեր Պավել Ղազարյանը պատմում է, որ շուրջ 400 (՞) տարի այս մատյանը եղել է իրենց գերդաստանի սեփականությունը։ 1912 թ. Ավետարանը բռնի կերպով տարվել է Բռնակոթ և այնտեղ էլ մաս-մաս է արվել։ Պ. Ղազարյանի մեծ մոր թախանձանքներով մի մասը ետ է տրվել սկզբնական տիրոջը։

Սույն նկարագրությունը կատարվել է 1983 թ. օգոստոսի 26-ին։

10
ՆԵՐՍԷՍ ՇՆՈՐՀԱԼՒՈՅ ԲԱՆՔ ՉԱՓԱՒ
(Փարիզ, Սամվելյաններ)

                                                                                                                     ԺԷ դար

Թերթ՝ 328։  գրիչ՝ Խասպեկ դպիր։ Նյութ՝ թուղթ։ Մեծություն՝ 9x12։  գրություն՝ միասյուն։ Գիր՝ բոլորգիր։ Տող՝ 20։ Մանրանկարչություն՝ ճակատազարդեր՝ 1ա, 101ա, 139ա, 182ա, 234բ, 296ա, լուսանցազարդեր՝ բուսական։ Կազմ՝ դրոշմազարդ կաշեպատ տախտակ։ Պահպանակ՝ 2+2, մագաղաթ։ Վիճակ՝ շատ վատ, ցեցակեր։

Ծանոթ. Ձեռագիրս նախկինում պատկանել է Հրանտ Սամվելյանին։ 1982 թ. մայիսի 25-ին Փարիզում Սամվելյանի դուստրը՝ Ալիս Ասլանյանը և որդին՝ Սամվելյանը տողերիս գրողի միջոցով մատյանը նվիրեցին Մատենադարանին. գրանցվել է 10867 թվահամարի ներքո։

Բովանդակություն

1. 1ա-100ա. Յիսուս որդի հօր միածին և ճառագայթ կերպարանին…

2. 101ա-138բ. Բան հաւատոյ ոտանաւոր տաղիւ չափոյ – Խոստովանիմ Աստուած ըզհայր…

3. 139ա-180բ. Շարադրութիւն հոմերական վիպասանութեամբ սակս Հայկազեան սեռի և Արշակունեացն զարմի ի սկզբանցն մինչև ի վախճան. – Պարտապան է հաւր որդի…

4. 181բ-234ա. Ողբ Եդեսիոյ – Ողբացէք եկեղեցիք հարսունք վերին առագաստի…

5. 234բ-252բ. Բարձրացուցէք ըզտէր Աստուած մեր միաբան…

6. 253ա-260բ. Յաղագս յերկնի[ց] և զարթուց նորա…

7. 260բ-263ա. Ի խնդրոյ անուան նախագիծ տառից տանց – Միշտ Էիդ անեղ բնութիւն բնաւորեցան…

8. 263ա. Նորոգող հնութեան մարդկան…

9. 263բ-267բ. Բան խրատու ուսումնականց մանկանց ի դիմաց այբուբենից տառից – Այբն առաջին զքեզ, տըղայ…

  10. 267բ-271բ. Բան հաւատոյ վասն անտեղին և եղելոց բարառնաբար ի դիմաց հայկական տառից – Այբըն անըսկիզբն ասէ Աստուած…

11. 271բ-279ա. Բան ներտառական ի խրատոյ ոգոց համայնից ի դիմաց մերոյն տառից – Այբն Աստուծոյ զքեզ մերձակայ…

12. 279բ-281ա. Յիշատակարան Առակացն Սողոմոնի արքայի ըստ տառից այբուբենից – Աստուածեղէն հոգւովն ի սմա…

13. 281ա-283ա. Անդրադարձութիւն տառից յիշատակարանաց – Քաղցրագունիս այս բաղձանօք…

14. 283ա-285ա. Վերստին յաւելուած ըստ անուան ոգողին և ըստ անուան գծողին նախագիծք տառիս – Սա մարգարէ աստուածաբան…

15. 285ա-287ա. Թուղթ մխիթարական տեառն Ներսէսի կաթողիկոսի հայոց առ ոմն իշխան յարևելեան վասն որդւոյ իւրոյ տարաժամ մեռելոյ – Անտես է յոյսն աստուածային ըստ առաքելոյ…

16. 287ա-298ա. Նայեաց զոր ետ քեզ թագնաբար…

17. 288ա-290ա. Բան մաղթանաց – Աստուած անեղ անհասական…

18. 290ա-295բ. Մաղթանք առ հրեշտակապետսն Գաբրիէլ և Միքայէլ և յամենայն զօրս յերկնաւորաց – Արդ պաղատիմք առ հոգեղէնսդ…

19. 295բ-320բ. Տեառն Ներսէսի Լամբրոնացւոյ ասացեալ – Շարժեալ ստիպէ հարկ տէրունի…

Հիշատակագրություններ
Գրչի

ա. 71ա.

Յունայնութեամբ զանկեալ [յանձին]

[…] յիշման կատարեսցին,

Կենաց բաշխօք միշտ զանթերին,

Ըզմեզ [յ]իշեն [ա]ռ ի բարին։ Ամէն։

բ. 180բ. Միահամուռ՝ տուք Պարտապանէն մինչև աստ ՊԼ պիտի, բայց ՊԻԸ կայ։ Թէ պակաս է՝ ի գաղափարս է. մի՛ մեղադրեր ով ծրագրաւղ։

գ. 352բ. Ով եղկելի Խասպէկ դըպիր,

Անձն անարժան գործով զազիր,

Չունիս արհեստ այլ ի նանիր,

Միշտ հիմնարկես զանունդ ի կիր։

Հետագայի

ա. 1ա. ( ճակատազարդի մեջ ) Պօղոս Ղ. Համամճեան (20-րդ դար)

բ. 320բ . ( բնագրի վերջում ) Պօղոս Ղ. Համամճեան։

11
ԳՐԻԳՈՐ ՆԱՐԵԿԱՑԻ, ՄԱՏԵԱՆ ՈՂԲԵՐԳՈՒԹԵԱՆ
(Արթիկ քաղաք, Ազար Կիրակոսի Գաբրիելյան)

                                                                                                                    ԺԹ դար

Նյութ՝ թուղթ։ Մեծություն՝ 9x11, 5։  գրություն՝ միասյուն։ Գիր՝ շղագիր։ Տող՝ 15։ Կազմ՝ մուշամբա։ Վիճակ՝ քայքայված, սկզբից և վերջից բազմաթիվ թերթեր ընկած, էջերի դասավորությունը խառը և որոշ թերթեր գլխիվայր կազմված։

Ծանոթ. Ձեռագիրը Արթիկ է բերված Ղարսից առաջին համաշխարհային պատերազմի տարիներին։

Սույն նկարագրությունը կատարվել է 1983 թ. հունիսի 25-ին։