ԵՐԿԵՐԻ ԺՈՂՈՎԱԾՈՒ, Հատոր Ա

ՊԱՐՍԿԵՐԵՆ-ՀԱՅԵՐԵՆ ԱՌԱՋԻՆ ՏՊԱԳԻՐ ԲԱՌԱՐԱՆԸ !
(Գեորգ Դպիր Պալատացու ծննդյան 225-ամյակի և
մահվան 150-ամյակի առթիվ)

Հայ բառարանագրության պատմության մեջ եզակի տեղ ունի Գեորգ Դպիր Պալատացու պարսկերեն-հայերեն բառարանը, մի ծավալուն ու օգտաշատ հուշարձան, որ իր կատարումով կանգնած է եղել ժամանակի եվրոպական բառարանագիտության ամենաբարձր մակարդակի վրա։ Այս բառարանը մի այնպիսի աշխատանք է, որտեղ համակողմանիորեն դրսևորված են հեղինակի ոչ միայն լեզվաբանական լայն պատրաստությունն ու հմտությունը, այլև ընդհանրապես նրա բազմահարուստ գիտելիքները արևելյան ժողովուրդների, մանավանդ պարսից մշակույթի բնագավառում։

18-րդ դարի երկրորդ կեսը հայ մտքի նոր վերածննդի սկզբնավորման ժամանակաշրջանն էր։ Եվրոպայի հասարակական-քաղաքական կյանքում տեղի ունեցող մեծ տեղաշարժերը իրենց հեռավոր արձագանքներն էին գտնում նաև Արևելքի ժողովուրդների մոտ։ Այդ հեղաբեկումների անմիջական հետևանքը հայ իրականության մեջ հանդիսանում էր լուսավորական գործի ծավալումը նախ հայաշատ կենտրոններում, ապա ավելի ուշ ժամանակներում՝ նաև բուն Հայաստանում։ Կապիտալիզմի զարգացումը Եվրոպայում աշխուժացնում էր Արևմուտքի և Արևելքի միջև տեղի ունեցող առևտուրը, իսկ այս բնագավառում հանրահայտ է հայերի կարևոր դերը։ Առևտրական հարաբերությունների հետևանքով հայ և տարբեր ժողովուրդների միջև ստեղծված սերտ շփումը նպաստում էր միաժամանակ նրանց մշակութային փոխհարաբերությունների զարգացմանը։ Հենց սրանով էլ պիտի բացատրել այն հանգամանքը, որ հայկական մշակութային խոշորագույն կենտրոններում դպրոցական գործը, այդ թվում և օտար լեզուների դասավանդումը, նոր ու կայուն հիմքերի վրա է դրվում։

Լուսավորական գործը լայն ծավալ է ընդունում նաև Կոստանդնուպոլսում. բացվում են դպրոցներ, տպագրվում են ինքնուրույն ու թարգմանական աշխատություններ, գեղարվեստական երկեր։

Ժամանակի պոլսահայ մտավոր կյանքի լավագույն ներկայացուցիչներից է Գևորգ Դպիր Տեր-Հովհաննեսյանը (1737-1812), հայտնի Պալատացի մականունով, որը 18-րդ դարի երկրորդ կեսին մանկավարժական ու գիտա-թարգմանչական բուռն գործունեություն է ծավալում։

Տիրապետելով բազմաթիվ լեզուների (եբրայերեն, հունարեն, լատիներեն, արաբերեն, պարսկերեն և թուրքերեն), Գեորգ դպիրը ոչ միայն թարգմանություններ է կատարել այդ լեզուներից, դրանց համար կազմել քերականական ձեռնարկներ, գրել պատմական ուսումնասիրություններ՝ մեծ չափով օգտվելով օտար սկզբնաղբյուրներից, այլև զբաղվել է գրչությամբ՝ ճշգրտելով ու սրբագրելով միջնադարյան հայկական առանձին հուշարձաններ։

Հատկապես բեղմնավոր է եղել նրա թարգմանչական գործունեությունը իր գիտական գործունեության առաջին տասնամյակներում։ Այդ տարիներին պարսկերենից նա թարգմանել է 15-րդ դարի հեղինակ Աբդուլ ազիզ Աբդուլռահման Թաբրիզիի «Բանալի աստեղաբաշխութեան…» (1768 թ. ), «Գիրք մեծագին և պատուական ականց…», որը տպագրված է 1807 թ. Կոստանդնուպոլսում, իսկ հունարենից թարգմանել է «Բան՝ յաղագս նաւապետաց՝ գափուտան կոչեցելոյ…» (1769 թ. ) և այլն։ Նրա կատարած թարգմանություններից կարելի է հիշել «Հայելի գրոցն Հոմերոսի, որ է արձակ պատմութիւն Իլիականին, թարգմանեալ ի յոյն բնագրէ, յամին 1783 թ. »։

Գեորգ Դպրի պատմագրական կարևոր ուսումնասիրություններից է «Գիրք պատմութեան արքայից Օսմանեան զարմին…», որը ժամանակին օգտագործել է Գ. Այվազովսկին իր «Օսմանյան պատմության» համար։

Ինչպես հիշատակել է նրա կենսագիր Ա. Այվազյանը, Դպիրը կազմած է եղել նաև արաբերեն ու պարսկերեն լեզուների դասագրքեր, որոնք դժբախտաբար մեզ չեն հասել [1] ։

Գեորգ Դպիրը հայ այն մտավորականներից է եղել, որ խոր գիտակցել է հնագույն գրչագրերի արժեքն ու նշանակությունը մեր ժողովրդի պատմության ու մշակույթի համար և մասնակցել է դրանց փրկության աշխատանքին՝ թե անձամբ արտագրելով և թե հավաքելով։ Բաբկեն Կյուլեսերյանը Ղալաթիայի մատենադարանի ձեռագրերի մեջ նկարագրել է Խորենացու և Եղիշեի պատմությունների դպիրյան այնպիսի արտագրություններ, որոնց հիմք-օրինակները եղել են ընտիր, Եղիշեինը՝ 1167 թվականից։ Անհրաժեշտ է հիշել, որ Դպրի ջանքերով է, որ վերջնական կորստից փրկվել ու համաշխարհային գիտական հասարակայնության սեփականությունն է դարձել Եվսեբիոս Կեսարացու պատմության աշխարհում միակ հայերեն թարգմանության օրինակը։ Նրա արտագրությամբ է նաև պահապանվել, իսկ Ղևոնդ Ալիշանի ջանքերով հրատարակվել հռչակավոր «Գիրք վաստակոցը»։

Սակայն Գեորգ Դպրի գլուխ գործոցը նրա պարսկերեն-հայերեն բառարանն է, որը «Բառարան պարսկերէն ըստ կարգի հայկական այբուբենից» խորագրով լույս է տեսել հեղինակի մահվանից հետո՝ 1826 թվականին, Կոստանդնուպոլսում, Հակոբ Տյուզյանի հմուտ առաջաբանով ու անմիջական հսկողությամբ [2] ։ Այս բառարանը ոչ թե սոսկ «բառագիրք» է, ինչպես անվանել է ինքը Դպիրը, այլ իրանական մշակույթի մի հանրագիտարան, որտեղ կարելի է ամփոփ տեղեկություններ գտնել իրանական դիցաբանության, առասպելաբանության, ժողովրդական ասացվածքների ու առածների, սովորությունների ու բարքերի, վիպական հերոսների ու ականավոր գրողների մասին և այլ շատ հետաքրքիր նյութեր։ Բառարանում յուրաքանչյուր բառահոդվածի համար տրված են ոչ միայն մի քանի իմաստներ, այլև հայատառ պարսկերենով բերված են բազմաթիվ վկայություններ իրանական դասական գրողներ Ռուդաքիից, Ֆիրդուսուց, Խայամից, Սաադիից, Հաֆիզից և շատ ուրիշներից. անգամ առանձին դեպքերում այդ վկայությունները թարգմանված են հայերեն, որով բառարանը էլ ավելի է հարստանում և արժեքավորվում որպես պարսից բանաստեղծների ստեղծագործությունների առանձին նմուշների, հաճախ առաջին, հայերեն թարգմանությունների հավաքածու. մի բան, որ իր նմանը և նախատիպը չի ունեցել մեր գրականության մեջ [3] ։

Իհարկե պարսկերեն-հայերեն բառարաններ ձեռագիր վիճակում եղել են և Դպրից շատ առաջ։ Մատենագրական փաստերը ցույց են տալիս, որ դեռևս 10-11-րդ դարերում Հայաստանի դպրոցներում հունարենի և արաբերենի հետ մեկտեղ դասավանդվել է նաև պարսկերենը։ Պետք է ենթադրել, որ այս նույն ժամանակներում ուսուցման նպատակներով կազմվել են դասավանդման ձեռնարկներ ու բառարաններ։

Պարսկերեն-հայերեն մեզ ծանոթ հնագույն բառարանը «Թարգմանութիւն Պարսից բառի ի Վարդան գրոց» խորագրով փոքրիկ բառամատյանն է, որտեղ ի մի են բերված Եղիշեի պատմության մեջ հանդիպող պարսկերեն բառերը։ Ենթադրություններ կան, որ այս բառարանը կազմվել է 13-րդ դարում. հնագույն ընդօրինակությունը 15-րդ դարի վերջերից է։

Երևանի Մատենադարանի 14-15-րդ դարերի մի ձեռագրում՝ № 7151, պահպանված է եռլեզվյան՝ արաբերեն-պարսկերեն-հայերեն մի բառարանի առաջին՝ ա, բ, թ, տառերը։ Բառարանը հայատառ է։ Զգացվում է, որ հայ հեղինակը ձեռքի տակ ունեցել է ինչ-որ արաբերեն-պարսկերեն այբբենական կարգով կազմված մի բառգիրք, որը և ինքը հայացրել է։ Բառերի հայերեն նշանակությունների արտակարգ ճշգրտությունը, հետևողական ու միօրինակ տառադարձությունը իրավունք է տալիս ենթադրելու, որ բառարանի հեղինակը ունեցել է լեզվաբանական կուռ գիտելիքներ և քաջ տիրապետել է այդ լեզուներին [4] ։ Մեզ ծանոթ միջնադարյան բառարաններից և ոչ մեկը Դպրի բառարանի ո՛չ ծավալը, ո՛չ որակը և ո՛չ հարստությունը չունի։

Հետաքրքիր ու կարևոր է Գեորգ Դպրի պարսկերեն-հայերեն բառարանի ստեղծման պատմությունը։

Դպրից միացած ձեռագիր ժառանգության մեջ պահպանվել են մի քանի բառարաններ, որոնք նոր լույս են սփռում անխոնջ գիտնականի բառարանագրական գործունեության վրա։

Բառարանագրությամբ Դպիրը սկսել է զբաղվել երիտասարդ տարիներից՝ 1764 թվականից։ Այս է վկայում Ղալաթիայի հայոց ազգային մատենադարանում պահպանված պարսկերեն-հայերեն մի ձեռագիր բառարան, որը նկարագրել է Բաբկեն Կաթողիկոս Կյուլեսերյանը։ Բառարանը վերնագրված է «Բառգիրք պարսկական համառօտ մեկնութեամբ», որ «Արտահանեալ ի գրոց թուրքաց և շարադասեալ ի միում ափի կարգաւ հայկական այբուբենից… յամի փրկութեան մերոյ 1764 և ի Հայոց ՌՄԺԳ ի նոյեմբերի 10-ին սկսեալ (երես 1) … Յամի տեառն 1777 դեկտեմբերի 29 աւարտեալ (եր. 476)»։

Բ. Կյուլեսերյանը ձեռագիրը նկարագրելիս վստահաբար գրում է. «Գեորգ դպրի այս կարևոր և իր տեսակին մեջ միակ գործը տպագրված է արդեն «Բառարան պարսկերէն», ինչպես նաև «Բառգիրք պարսկական լեզուի» անունով…» [5] ։ Սակայն մի քիչ հետո նա, ըստ երևույթին ձեռագրի և տպագրի միջև անհամապատասխանող տեղեր գտնելով՝ կասկածում է նրանց նույնությանը և  գրում «Ձեռագի՞րս թե ոչ ձեռագրիս օրինակը գործածած է Հակոբ Տյուզյան Գեորգ Դպրի բառգիրքը կատարելագործելու ատեն» [6] ։ Այնուհետև Կյուլեսերյանը դիտել է տալիս, որ տպագրի առաջաբանում Դպիրը հիշում է, որ ինքը 1795 թ. (=ՌՄԽԴ) հայերենի վերածելով՝ օգտագործել է Շահիդիի և Հալիմիի բառարանները։ Հետևաբար 1777 թ. ավարտված բառարանը չէր կարող հիմք լինել տպագրի համար, որտեղ օգտագործված են ուշ շրջանում կատարված թարգմանություններ։

Տյուզյանի հրատարակած Դպրի բառարանի հիմք համարվել է նաև մի այլ ձեռագիր, որը Գեորգ Դպրի գրավոր ժառանգության հետ միասին գտնվում է ս. Ղազարի մատենադարանում։ Ձեռագիրը (թ. 23) խորագրված է «Բառգիրք պարսկական լեզուի», «թարգմանեալ յայլազգական լեզուի ի հայկական տառ և ի յարամեան բարբառ…», որ գրված է «յամի տեառն 1771 ի սեպտեմբերի 28։ Ի միջոցի երկուց ամաց» [7] ։

Ս. Ղազարի մատենադարանում պահվող Գեորգ Դպրի ձեռագրերի մասին տեղեկություններ հաղորդող Հ. Ա. Մանուկյանը այս ձեռագիրն է հիմք համարել 1826 թ. տպագրված պարսկերեն-հայերեն բառարանի համար։ Նա գրում է, որ այդ ձեռագիրը «Արդեն հրատարակված է «աշխատութեամբ և ուղղագրելով և համառօտ քերականութեամբ ի Յակոբայ Տիւզեան» [8] ։

Հարգելի բանասերը նույնպես թյուրիմացության մեջ է. 1771 թ. ավարտված բառարանը չէր կարող բնագիր լինել տպագրի համար, թեկուզ միայն հենց այն պատճառով, որ Դպիրը օգտագործել է ուշ շրջանում իր թարգմանած Շահիդիի, Հալիմիի և այլ բառարաններ [9] ։

Գեորգ Դպրի պարսկերեն-հայերեն հայտնի բառարանի ստեղծման մասին շատ արժեքավոր տեղեկություններ են հաղորդված իր իսկ հեղինակի առաջաբանում [10] ։ Այնտեղ ասված է. «Գուն գործեալ աչալուրջ հայեցողութեամբ գրեցի զմեկնութիւն ոտանաւոր գրոցն Շահիտի բանաստեղծին բառական, ի բարբառ և ի լեզու հայկական, ի թուականին ՌՄԽԴ [1795]։ Ապա իսկ և իսկ գտեալ և այլ մատեան՝ այն ինչ նորոգ յօրինեալ ըստ օրինակի գրոցն Շահիտի հեղինակին, զայն ևս ի նոյն յարեցի։

Եւ յետոյ տեսեալ միւս ևս գիրք ինչ հարուստ բառիւք, զոր ոտանաւորելով շինեալ, և թարգմանաբար թուրքական բարբառով յօրինեալ էր Հալիմի անուն ոմն ի թուականին հիճրէթին 850 [1446/47], զայն մատեան ևս ի հայ լեզու յեղեալ, կազմեցի եռամասնեայ մատեան բառից» [11] ։

Շահիդիի և Հալիմիի, ինչպես և պարսից դասական գրողների բառապաշարի հիման վրա պատրաստված այս եռամասնյա մատյանը, ինչպես վկայում է Գեորգ Դպրի կենսագիր Ա. Այվազյանը, դեռևս մինչև անցյալ դարի 90-ական թվականները գտնվել է Պոլսում Հովհաննես Արծրունու մոտ։ Ա. Այվազյանը տեսել է այդ 600 էջանոց աշխատությունը և անգամ նկարագրել է նրա տարբեր մասերի տիտղոսաթերթերը [12] ։

Գեորգ Դպրի թարգմանած բառարանների նյութի և նրանց վրա գիտնականի կատարած աշխատանքների մասին հստակ պատկերացում է տալիս Երևանի Մատենադարանի № 9699 ձեռագիրը, որը նույնպես եռամասնյա մի մատյան է։ Այստեղ ամփոփված են Դպրի թարգմանած Շահիդիի, Վեհպիի բառարանները և պարսից ոճերի մի փոքրիկ հավաքածու։ Այս մատյանը 1823 թ. բնագրից ընդօրինակել է ոմն տիրացու Դանիել [13] ։

Ինչպես պարզ երևում է թե՛ Այվազյանի նկարագրած ձեռագրում և թե՛ Մատենադարանի № 9699 ձեռագրում միայն համընկնում է Շահիդիի բառարանի առկայությունը։ Երկու ձեռագրերի՝ այս հատվածների տիտղոսաթերթերը ամբողջությամբ նույնն են.

«Թարգմանօրէն մեկնութիւն

տաղաչափական բառարանին

այնորիկ՝ որ կոչի

Շահիտի։

Ի լոյս ածեալ աշխատութեամբ Գէորգայ ուրումն

մշականուն դպրի

Ի մայրաքաղաքն Կոստանդինու-

Պօլիս

Ընդ հովանեաւ տաճարի սրբոյ հրեշտակապետի

Միքայէլի՝ որ ի Պալատ։

Յամի տեառն 1795 մայիսի 8» [14] ։

Արդ, իրենցից ի՞նչ են ներկայացնում այս բառգրքերը և ինչպե՞ս է Դպիրը դրանք օգտագործել։

1. Շահիդիի բառգիրքը։ Ինչպես վերը հիշվեց, Գեորգ Դպրի պարսկերեն-հայերեն բառարանում օգտագործված աղբյուրներից հեղինակային առաջաբանում առաջինը նշված է Շահիդիի բառգիրքը։

15-րդ դարի թուրք բառարանագիր Շահիդին (875/1470 թ. –957/1550) իսկական անունով Իբրահիմ, Անատոլիայի Մենթեշե գավառի Մուղլայի գյուղաքաղաքից էր։ Նա ապրել է Բուրսայում որպես մեվլեվի (կամ՝ մաոլավի) աղանդի շեյխ. ունի մի քանի մեսնևիներ և մի դիվան [15] ։ Նրա կազմած բառարանը, որ հայտնի է تحفه شاهدی «Թեոհֆեի Շահիդի» («Շահիդու պարգևը») վերնագրով, մի փոքրիկ մատյան է, որ մինչև 19-րդ դարի կեսերը մեծ տարածում է ունեցել թրքախոս ժողովուրդների, հատկապես օսմանցիների մոտ և որպես դասագիրք օգտագործվել է դպրոցներում։

Գեորգ Դպիրը այս հեղինակի անձնավորության, ինչպես և նրա բառարանի ստեղծման հանգամանքների ու բնույթի մասին համառոտակի խոսում է Շահիդու բառարանի թարգմանությանը կցած իր «Յառաջաբանութիւն ինչ» բաժնում։

Շահիդին «որ ի մանկութենէ դեգերեալ ի վարժս ուսման, և եղեալ հմուտ ի գիտութեան լեզուին պարսկական, –  գրում է Դպիրը, – շարադրեաց զգիրս զայս բառական. մեկնելով զայն որչափ մարթ էր բառիւք թուրքական լեզուին. և ուրէք ուրէք առ ի չգոյէ համապատասխան բառի ի թուրքական բարբառի, վարեցաւ արաբիական ձայնիւ. և սակս դիւրընկալ լինելոյ բառիցն ի միտս ընթերցողաց, յօրինեաց զսոյն գիրս ոտանաւոր տաղաչափութեամբ. լինել նմանակ ոտանաւոր գրոցն Թէօհֆէ Հիւսամի կոչեցելոյ, որով ինքն վարժեալ էր ի մանկութեան իւրում, բաժանելով զսա ի պրակս կամ ի գլուխս 27. ընդ պէսպէս յանկաւորութեամբ և վանկաչափութեամբ… Եւ աշխատասիրեալ աւարտեաց զսոյն գիրս ի թուականին հիճրէթի 921 [1515–1516 թ. ]» [16] ։ այնուհետև Դպիրը, նշելով բառարանիս նշանակությունն ու կարևորությունը, խոսում է իր կատարած աշխատանքի մասին. «Արդ՝ և ես Գէորգ անուն չնչին Կոստանդնուպօլսեցի պալատական հայեցեալ ի շահ օգտութեան մատենիս այսորիկ, յանձն առի աշխատութեամբ, և  գրեցի զմեկնութիւն սորա դրոշմեալ ի քարտի հայկական տառագծութեամբ, ուր նախ զպարսիցն եդեալ՝ ապա զհայոցն, յետոյ զթուրքացն. և հուսկ յետոյ ղարապոցն. որով եղև սա գիրք բառից լեզուաց և բարբառոց քառից. և այս ամենայն ի վայելս ուսումնասէր անձանց Հայկազունեաց. ի թուականին հայոց ՌՄԽԴ (1795)։ Ի թագաւորեալ քաղաքն Կօստանդնուպօլիս, ի տեղւոջ անդ՝ որ կոչի Պալատ…» [17] ։

Ինչպես ասվեց, Շահիդու բառարանը մեծ տարածում է ունեցել, ուստի և միջնադարյան բազմաթիվ ընդօրինակություններ կան ցրված աշխարհի շատ ձեռագրատներում (Լոնդոնում, Փարիզում, Բեռլինում, Լենինգրադում և այլուր [18] )։ Շահիդու բառարանի մի ընդօրինակությունը կա նաև Երևանի Մատենադարանի արաբատառ ֆոնդում՝ № 325, որը և օգտագործում ենք մեր սույն աշխատանքում։

Այս բառարանը կազմված է ոչ թէ այբբենական կարգով բառահոդվածների մեկնության սկզբունքով, այլ արևելյան բանաստեղծության տաղաչափական կարգի կիրառումով, ինչպես Դպիրն է ասում, «յանկաւորութեամբ և վանկաչափութեամբ», որի հետևանքով և մատյանը բաղկացած է 27 հատվածից, որոնք համապատասխանում են պարսից բանաստեղծության տաղաչափության 27 ձևերին, իսկ բառերը ցրված են ողջ բառարանում՝ նայած նրանց վանկակազմիչ տարրերը որ ձևի տակ են ընկնում։ Այսպես օրինակ՝ پیغمبر (=մարգարե), توانکر (=հարուստ), کدا (=մուրացկան) բառերը օգտագործված են հետևյալ երկտողում

هم دخی پیغمبر اول کیم ویره حقدن خبر    بای توانک ر درر یوخسله دیرلر کدای

որ գրված է بحر بسیط مثمن مقبوض (պահր բասիթ մոսաման մակբուղ)

չափով և որի ֆորմուլան է

مفتعلن فاعلن  مفتعلن فاعلن [19]

Այս սկզբունքը կիրառված է հատուկ ուսուցողական նպատակներով, կամ, ինչպես Դպիրն է գրում, «սակս դիւրընկալ լինելոյ բառիցն ի միտս ընթերցողաց» [20] ։ Բառարանագրական այս ձևը, որ երկար դարեր օգտագործվել է արևելյան շատ գրականությունների մեջ, սխոլաստիկ բնույթ էր կրում և միանգամայն մերժելի էր Գեորգ Դպրի պես լուսավոր ու զարգացած գիտնականի համար։ Ուստի և տարօրինակ չէ, որ նա՝ չնայած ձեռքի տակ եղած պարսկերեն բառգրքերից շատերի տաղաչափյալ բնույթին, ընտրում է բառերը այբբենական կարգով տալու սկզբունքը։

Պետք է նշել, որ Շահիդիի բառգրքի թարգմանությունը սոսկ թարգմանություն չէ, այլ, ավելի ճիշտ, նրա բառացանկից օգտվելու միջոց։ Խնդիրը այն է, որ Շահիդին մերթ պարսկերեն բառի դիմաց լոկ մեկ բառով տալիս է թուրքերեն թարգմանությունը, ինչպես օրինակ՝

[21] اسب ات و مادیان قصرغ وهم کره طای

և մերթ թուրքերեն բառն է տալիս, ապա՝ նրա պարսկերեն թարգմանությունը, ինչպես օրինակ՝

[22] کت برو سویله بکو کل بیا

Մինչդեռ Գեորգ Դպիրը նախ արաբերեն տառերով տալիս է պարսկերեն բառը, ապա դրա հայերեն տառադարձությունը, այնուհետև բառի հայերեն, թուրքերեն և արաբերեն բացատրությունները (վերջիններս հայատառ, իսկ լուսանցքներում մերթ ընդ մերթ նաև արաբատառ)։ Այս բոլորից հետո նա տալիս է բառի ստուգաբանությունը, երբեմն նաև նշում է, թե քերականական ո՛ր կատեգորիային է պատկանում։ Բերենք մի երկու օրինակ, նույնությամբ պահպանելով ձեռագրի պատկերը.

باران

Պարան. անձրև. եաղմուր. մադառ. և են այն կաթիլքն ջուրց՝ որ տեղան ի յերկնից. բառ այս է ընդունելութիւն ծագեալ ի բայէն Պարիյտեն, որ է տեղալ և նշանակէ տեղացօղ, բայց յատկացեալ է ի նշանակել զանձրևն [23] ։

یغمور

ششتا

Շէշթա. վեցաղի նուագարան. դանպուր. արապերէն ևս Դանպուր։ Այս բառ բարդեալ է յանուանցս՝ շէշ և թար. և նշանակէ վեցլարեան. որոյ՝ վասն թեթևութեան ի բաց ընկեցեալ տառն՝ թէ ասացաւ շէշթա [24] ։

—

—

Հէմռահ. ուղեկից. եօլտաշ. րեֆիդ. բառս այս բաղադրեալ է ի մասնկանէս Հէմ. և ի բառէս ռահ. և գիտելի է զի բաղադրական մասնիկս Հէմ. որ պատասխանէ հայերէն կից բառիւ. և թուրքականիս տաշ, նախադրեալ յանուանս պարսից, ցուցանէ զկցորդութիւն. վասն զի հէմռահ նշանակէ զայն ոք, որ ի միասին է ընդ ումեք ի ճանապարհի և ուղեկից է նմա զորպիսին կոչեմք թուրքերէն եօլտաշ [25] ։

—

 

2. Վեհպիի պարսկերենից-թուրքերեն բառարանը։ Իր բառարանի համար աղբյուր ծառայած Շահիդիի բառարանը հիշատակելուց հետո Գեորգ Դպիրը, առանց հեղինակի անունը տալու, խոսում է նաև մի այլ աղբյուրի մասին. նա գրում է. «Ապա իսկ և իսկ գտեալ և այլ մատեան՝ այն ինչ նորոգ յօրինեալ ըստ օրինակի գրոցն Շահիտի հեղինակին, զայն ևս ի նոյն յարեցի» [26] ։

Թե այս նշումով Դպիրը ի՛նչ բառարան է ակնարկել, տեղեկանում ենք Մատենադարանի № 9699 ձեռագրից։ Այստեղ Շահիդիի բառարանին հաջորդում է մի ուրիշ բառարան հետևյալ երկտող տիտղոսաթերթ-ծանոթագրությամբ՝ «Այլ բառարան իմն նորոգ յօրինեալ» [27] ։ Սրան հաջորդող «Յառաջաբանութիւն ինչ»-ում Դպիրը հետևյալն է պատմում իր այս աղբյուրի հեղինակի մասին։

«Գործս այս, –  գրում է Գեորգ Դպիրը, – է աշխատութիւն այլոյ ուրուք հեղինակի Վէհպի անուն… Ի թուականին հիճրէթին 1197 [1197/1783] արարեալ է նորոգապէս զհաւաքումն մեկնութեան պարսկական բառիցս այսոցիք ի թուրքաց բարբառ՝ ոտանաւոր չափմամբ, նմանակ իմն գրոցն Շահիտի բանաստեղծին» [28] ։

Այս ձեռագրի տվյալների համադրումը տպագիր բառարանի վերը բերված առաջաբանի տվյալների հետ կասկած չի թողնում, որ Դպրի երկրորդ աղբյուրը Վեհպիի բառարանն է եղել։

Վեհպի Սունբուլ-Զադեն բուն անունով Մուհամմադ իբն Ռաշիդ, բնիկ Մարաշցի էր։ Նա հաստատված է եղել Կոստանդնուպոլսում և 18-րդ դարի երկրորդ կեսին ժամանակի Սուլթան Աբդուլ Համիդի կողմից դեսպանությամբ ուղարկվել է Պարսկաստան։ Նա շրջել է երկրի բազմաթիվ քաղաքներում, երկար ժամանակ ապրել է Շիրազում և հիմնավորապես ուսումնասիրել պարսկերենը։ Վեհպին իր բառարանում բացի այն, որ օգտագործել է Շահիդիի բառարանի նյութը, ավելացրել է նաև «զբազմութիւն այլևս պիտանի և հարկաւոր բառից, որք ո՛չ գտանին ի գիրս նորա (իմա՝ Շահիդիի)» [29] ։

Դպիրը այս բառարանը ևս թարգմանում է հայերենի։ Այս կապակցությամբ ինքը թարգմանիչը գրում է, որ տեսնելով Վեհպիի բառարանը, «ընդ գեղեցիկ շարակարգութիւն բառից նորին յոյժ ախորժացեալ՝ կամեցայ յաւելլով ի նոյն բառս հայերէն ի մեկնութիւն նորուն, յեղուլ ի հայկական տառ և առնել զնոյն գիրք իմն պատւական և պայծառ։ Վասն յորոյ յեղաշրջեալ ի զարդ վայելչութեան Արամեան լեզուի. վայելուչ իմն յօրինեցի զնա ի վայելս ուսումնասէր անցանց մերազնէից, որ է առաջիկայ գիրքս այս. ես Գէորգ չնչին Դպիր Կոստանդնուպօլսեցի, որդի տեառն Յօհաննու քահանայի ի տէր հանգուցելոյ։ Եւ այս պատահեաց ի թուականին հայոց ՌՄԽԳ (1794) յամսեանն յունիսի…» [30] ։

Թվում է, թէ այստեղ գրիչ Դանիելը արտագրության ժամանակ շփոթել է Դ-ն Գ-ի, որովհետև Շահիդիի բառարանը, որը Դպիրը ավելի շուտ է թարգմանել, կրում է 1795 (ՌՄԽԴ) թվականը։ Հավանաբար Վեհպիի բառարանը, որը ծավալով մի փոքրիկ գրքույկ է, թարգմանվել է նույն 1795 թվականին։

Վեհպիի բառարանի մի քանի ընդօրինակությունները պահպանվում են Լոնդոնում ու Վիեննայում [31] ։ Ասիայի ժողովուրդների ինստիտուտի Լենինգրադյան բաժանմունքի ձեռագրատանը A 1565 թվահամարի տակ պահպանված է تحفه وهبی «Թեոհֆեի Վեհպի» («Վեհպիի պարգևը») խորագրով մի ձեռագիր, որը դժբախտաբար պակասավոր մատյան է, ավելի ճիշտ տարբեր թերթերից բաղկացած թուրքերեն մի քասիդե է։ Էջ 1-ը բառարանի սկիզբն է, որը խառնվել է քասիդեի թերթերին և կազմվել է այս մատյանում։

Վեհպիի բառարանը նույնպես չափածո է։ Հեղինակը այն կազմել է Շահիդիի նմանողությամբ, բայց հարմարեցնելով «ըստ կարգի վերջավորութեան արաբիական տառից» 31ա ։

Գեորգ Դպիրը Վեհպիի բառարանը նույնպես բառացի չի թարգմանել, այլ միայն օգտվել է նրա բառապաշարից ու թուրքերեն բացատրություններից։ այս թարգմանությունը, որ ընդգրկում է № 9699 ձեռագրի 64բ–111բ էջերը, մատուցված է հետևյալ ձևով. նախ հայատառ տրվում է պարսկերեն բառը, ապա նրա թուրքերեն (հայատառ) և այնուհետև հայերեն նշանակությունները։ Անհրաժեշտության դեպքում բառերը ստուգաբանվում են, հատկապես նշվում են դերբայների կազմության ձևերը, բայերի տարբեր եղանակները.

Այսպես օրինակ.

Տանա. պիլիճի. գիտակ. գիտօղ և է սա ներգործական ընդունելութիւն Տանիսթէն բային. որ է գիտել. պիլմէք. (էջ 65ա)։

Փէրրէնտէ. ուչըճի. թռչօղ. և է սա չէզոքական ընդունելութիւն փէրրիյտէն բային, որ է թռչել. ուչմագ. որոյ հրամայականն լինի փէրր. և ապառնին փէրրէտ. և գիտելի է, զի ձայնս էնտէ, որ է վերջամասնիկ ընդունելութեան յարեալ առ իւրաքանչիւր հրամայական բայ, ծագի ընդունելութիւն ներգործական կամ չէզոքական. որպէս ակներև տեսանի. (էջ 66ա)։

Կիւզէրանիյտէն. կիւչիւրմէք. անցուցանել. հրմ. կիւզերան և ապառնի կիւզէրանէտ և է սա անցողական կիւզէշթէն բային. (էջ 78ա)։

3. Հալիմիի պարսկերեն-թուրքերեն բառարանը։ Երրորդ հեղինակը, որի բառարանը աղբյուր է եղել Գեորգ Դպիրի համար, Հալիմին է։

Լութֆուլլահ իբն Աբի Յուսուֆ ալ-Հալիմին 15-րդ դարի թուրք ականավոր բառարանագիրներից է։ Սրա բառարանը «զոր ոտանաւորելով շինեալ, և թարգմանաբար թուրքական բարբառով յօրինեալ» գրված է հիճրեթի 850 (1446/47) թվականներին և մեծ տարածում է ունեցել։ Ներկայումս նրա բազմաթիվ ընդօրինակություններն ու տարբերակները կան Լոնդոնում, Բեռլինում, Փարիզում, Լենինգրադում և այլուր [32] ։

Ասիայի ժողովուրդների ինստիտուտի Լենինգրադյան բաժանմունքի ձեռագրատանը պահվում է Հալիմիի բառարանի ձեռագիր մի օրինակը։ (№ B 554), որը ոչ թե չափածո է, այլ արձակ։ Այստեղ բառերը դասավորված են արաբական այբուբենի կարգով։ Բառարանը ստվար մի գիրք է՝ բաղկացած 148 մեծադիր թերթերից։ Այս բառարանի կարևոր առանձնահատկություններից և միաժամանակ առավելություններից են բառերի քերականական կատեգորիաների նշումները և հատկապես միջնադարյան պարսիկ գրողներից կատարված վկայությունները։ Բերենք մի քանի օրինակ մեզ ծանոթ Լենինգրադյան արձակ տարբերակից.

آباد شین معمور معناسنه

ذکر اخاد بدین بادشاه باد آباد

[33] که کرد ملک جهانرا بعدل داد آباد

آمیز آمیختن لفظندن مشتقدر اسم مصدر استعمال النور قارشق

معناسنه و صیغه امر و بعضی ترکیبلرده صفت استعمال

[34] النور شکر آمیز کیبی

برزکر اکنجی حارث معناسنه ... انوری

کار خالد جز بجعفر کی شود هرکز تمام

[35] کان یکی جلاهکی داند دکر برزکری

Հալիմիի այս բառարանի դպիրյան թարգմանության բնույթի ու կառուցվածքի մասին տեղեկանում ենք իր՝ Գեորգ Դպրի հիշատակագրությունից, որ կցված է եղել թարգմանությանը որպես առաջաբան և որը 1893 թ. հրատարակել է Ա. Այվազյանը՝ քաղելով Հովհաննես Արծրունու մոտ պահպանված մի ձեռագրից. «…Հեղինակն գործոյս Հալիմի անուն, –  գրում է Դպիրը, – յօրինեալ շարադրեաց զայս գիրս մեկնութեան բառից ոտանաւոր չափմամբ ըստ պէս պէս վերջաւորութեան զանազան վանկից և տառից. բովանդակեալ զնոսին ի գլուխս 24. և զետեղեալ ի սմին մատենի զյոլովութիւն պարսկական բառից, մեկնեաց զնոսին թուրքական լեզուաւ յորում մինչև ի գլուխն իննևտասաներորդ՝ շարակարգեաց մի միայն զյոգնախուռն գումարութիւնս անուանց, և այլոց մասանց բանի, բաց ի բայէ։ Եւ անտի մինչև ի գլուխն 23, զխմբաւորութիւնս բայից։ Եւ ապա ի 24 երրորդում գլխի կարգեաց բանս ինչ ուսանելիս ըստ ոճոյ քերականութեան խրատու։ Խօսելով ի նմա զձևակերպութենէ դիմաց անցելոյ ամանակին բայից, և զկազմութենէ հրամայական եղանակին, նաև ապառնի և ներկա և անկատար ամանակաց։ Եւ զընդունելութեանց կրաւորականաց և կրաւորակերպ չէզոքականաց, այլև ներգործականաց և ներգործակերպ չէզոքականաց և զանուանց բայածականաց, և զբայից անցողականաց։ Նաև զհոլովակերտ նախադրութեանց և զվերջաւորութեանց ածանցականաց, և զյոգնականակերտ մասնկանց, անուանց. և ևս՝ զբաղադրական մասնկանց, որք դնեն յառաջս բայց և զլծորդութեանց բայից, թէ էականաց և թէ արտակայականաց, և աւարտեաց զսոյն ի թուականի հիճրէթին 850…

Արդ՝ ընթերցեալ զմատեանս զայս, կարի իմն ախորժելի թուեցաւ ինձ վայելուչ կարգաւորութիւն բազմահոյլ բառից սորին, և կամեցեալ յեղուլ զսոյն ի հայ բան, սկիզբն արարի գրել, և յաւարտ հասուցեալ կատարեցի օգնականութեամբն Աստուծոյ մի միայն զբառս մատենին ըստ կարգի քաղեալ և ո՛չ զոտանաւորացն փոյթ ինչ արարեալ… և այս պատահեաց ի թուականին հայոց ՌՄԽԴ (1795), յօգոստոսի 24» [36] ։

4. Այլ աղբյուրներ։ Վերոհիշյալ բառարաններով չեն սպառվում այն աղբյուրները, որոնցից օգտվել է Դպիրը։ Այս կապակցությամբ իր բառարանի առաջաբանում նա հետևյալ ուշագրավ նշումն է արել. «արարի զսոյն շարակարգութիւն իմն ըստ կարգի հայկական այբուբենից, յորում գրեցի և զայլ բառս ինչ յայլոց բառարանաց հանեալ, որք ոչ գոն յերեսին ի նոսին. իւրաքանչիւրոցն առաջի դնելով զմեկնութիւնս իւրեանց» [37] ։

Այս բառարանների հեղինակների անունները (Շիւուրի, Քէմալ Փաշազատէ, Ճիհանկիյր և այլն) նա բարեխղճորեն հիշատակում է այն բոլոր դեպքերում, երբ այս կամ այն բառի նշանակությունը տալու համար օգտվում է նրանցից. ըստ որում նա քննդատաբար է մոտենում իր աղբյուրներին և անհրաժեշտության դեպքում մեկի ստուգաբանությունը ճշտում է մյուսով։ Այսպես օրինակ.

« ԱՖՐՈՒՇԷ آفروشه Է սա տեսակ իմն պատուական հրուշակի. Պիր նէվ լադիյֆ հէլվա տիւր ։ Ասէ ևս Ճիհանկիյր ի բառարանի իւրում թէ լուեալ է մեր ի բնակչացն Կիյլանու եթէ ԱՖՐՈՒՇԷ է տեսակ իմն կերակրոյ, որ յատուկ է բնակչացն Կիյլանու. որ և ասի ԷՖՐՈՒՇԷ. նաև ՖԻՐՈՒՇԷ » [38] ։

« ԺԷՄԱՎԷՐՏԷ ژم آورده Նշանակէ տանտիկին, որում ամնայն կանայք տանն՝ պատիւ մատուցանեն. թուրքերէն Մամի, եա՛նի էվինկ պիւյիւք խաթունի։ Զայս բառ մէկնէ Շահիտին լինել ծնուցիչ կամ որ նոյն է մանկաբարձ, ասելով Ավէրտէ ժէմ. յորում իմացեալ լինի Ժէմն գոլ բառ պարսկական, իսկ Ավէրտէն թուրքական. բայց Շիւուրին գրէ որպէս ի վերոյ. իսկ այլք իբր նոյնանշան որոշակի գրէն. և զերկոսին ասեն լինել պարսկական, և նշանակել մանկաբարձ. Էպէ » [39] ։

Ի վերջո իբրև աղբյուր պետք է հիշատակել նաև այն բառարանները, որոնք նա թարգմանել է 1764–1777 թվականներին և պարսկական ոճերի ցանկերը, որոնց մասին հիշատակվեց մեր հոդվածի սկզբում։

***

Մոտ երեսուն տարվա գիտա-մանկավարժական ու թարգմանչական գործունեությունից, ինչպես և բազմաթիվ բառարանների ու ձեռնարկների համակողմանի ուսումնասիրությունից հետո է միայն Գեորգ Դպիրը լծվում իր բառարանի ստեղծման աշխատանքին։ Նախաձեռնելով այս դժվարին գործը, Դպիրը առաջին հերթին մանկավարժական նպատակներ է հետապնդել։

Ըստ արժանվույն գնահատելով միջնադարյան պարսկերեն բառարանները և բազմաթիվ լրացումներով հայերենի փոխադրելով նրանցից մի քանիսը, Գեորգ Դպիրը քաջ գիտակցում էր լեզվի յուրացման գործում դրանց հարուցած բազում դժվարությունները, մասնավորապես նյութի չափածո մատուցման սխոլաստիկ բնույթը։

Ահա և այս սկզբունքի դպիրյան գնահատականը. «Եւ թէպէտ կարի իմն դիւրել զճանապարհ ուսման ո՛չ է բարիոք, զի զհամբակ ուսումնասէր պղերգ առնէ այն դիւրութիւն. և ի նոյն ապաստանեալ և անփոյթ եղեալ, ո՛չ յարանայ ի դեգերանս կրթանաց։ Բայց և յոյժ դժուարին առնել, և առապար կացուցանել զուսմանն շաւիղ, դարձեալ ոչ է բարւոք, զի այն դժուարութիւն՝ կորուստ գործէ ժամու և ժամանակի յորմէ ձանձրութիւն հետևեալ ուսանողին՝ տաղտապի և լքանի» [40] ։

Այս իսկ պատճառով էլ նա հետևում է բառապաշարը ըստ այբբենական կարգի դասավորելու վաղուց անտի հայ բառարանագրության մեջ ընդունված սկզբունքին։

Յուրաքանչյուր բառահոդված հետևյալ պատկերն է ներկայացնում. նախ տրվում է պարսկերեն գլխաբառը հայերեն նշանագրերով, ապա նույնը արաբերեն տառերով, այնուհետև բառի հայերեն ու թուրքերեն (հայատառ), երբեմն նաև արաբերեն ու չաղաթայերեն (հայատառ) նշանակությունները։ Բառարանի մեջ պարսկերենը տրված է թուրքական արտասանությամբ, մի հանգամանք, որ այս ինքնատիպ ու արժեքավոր աշխատության պակասություններից է։

Պրոֆ. Հր. Աճառյանը, բարձր գնահատելով Գեորգ Դպրի բառարանը որպես առաջին պարսկերեն-հայերեն տպագիր բառարան և որպես համեմատաբար զուտ պարսկերեն բառերի հավաքածո, գրում է.

«Որքան որ Գեորգ Դպրի բառարանը գովելի է, այնուամենայնիվ ունի մի քանի հիմնական թերություններ։ Ամենից գլխավորն այն է՝ որ բառարանը հայերեն տառերով է. մի որևէ պարսկերեն բառի նշանակությունը իմանալու համար՝ նախ պիտի իմանանք նրա ընթերցումը, և հետո հայերեն տառերով նույնը փնտրելով բառարանի մեջ, գտնենք նշանակությունը… Երկրորդ՝ որ Գեորգ Դպիրը պարսկերեն բառերը կարդում է օսմանյան արտասանությամբ… և բառերը շարելով այս արտասանության հայերեն տառադարձության համեմատ, չափազանց դժվարացնում է բառարանի գործածությունը նրանց համար, որոնք տարբեր արտասանության են վարժված։ Ահա այս տեսակետով Գեորգ Դպրի պատվական աշխատությունը պետք է համարել արդեն անբավարար…» [41] ։

Հաճախ բառահոդվածները վերջում ունեն պարսից ականավոր գրողներից վկայություններ, որոնք ցույց են տալիս տվյալ բառի գործածությունը գրականության մեջ։ Սա մի նորություն էր մեր բառարանագրության մեջ և որպես այդպիսին կանխում էր Հայկազյան բառարանին (1836 թ. ), որտեղ վկայությունների ձևը կիրառված է ավելի կատարելագործված [42] ։ Բառարանում այս վկայությունները մերթ ընդ մերթ թարգմանված են հայերենի [43] ։ Բերենք մի օրինակ, որը թեև ընդարձակ, բայց բառարանում կիրառված սկզբունքների բնորոշ ու գեղեցիկ մի նմուշ է.

« ԱԶԱՏ آزاد Անկապ. պիզայտ։ Եւ այս ևս ի գործ ածի ըստ քանի մի նշանակութեամբ. զի ասեն Ֆէլան պէնտէ՛ի ազատ. և ցուցանէ զերծեալ ի ծառայութենէ կապանաց։ ԱԶԱՏ կոչի նաև Սէրվն, այսինքն նոճին։ Եւ Սուսէնն այսինքն շուշանն, և ցուցանէ զնոսա զերծ ի կապից և ի գոլոյ պատատեալ յոստ ինչ. ըստ այնմ Քի՞սթ մէվլայ անքի օշատէթ քիւնէտ։ Հէմչու սերվիւ սուսեն ազատէթ քիւնէտ։ Հեղինակ ոմն վասն Սուսենին, որ է շուշանն. ԱԶԱՏ կոչէ, սակս լինելոյ նորա սոսկ և թափուր ի գունոյ և յերանգոյ։ Ամենայն ծառ՝ որ ոչ ունի պտուղ, որպէս Սէրվ և Սուսէն, ԱԶԱՏ անուանեալ է։ Գրեալ են և վասն ԱԶԱՏ անուանելոյ Սէրվին այսինքն Նոճւոյն. զի մինչ յաւուր իմում Սիրահարն Մէճնուն վառեալ գոլով ի սէր Լէյլիին, վարանեալ շրջէր. տէսանէ զի պարտիզպան ոմն տապար հարեալ կամի հատանել զծառ Նոճի բարձրահասակ, և նմանեցուցանելով հասակի Լեյլի կոչեցեալ տարփածուին իւրոյ, աղաչեալ զպարտիզպանն և գնոյ զՆոճին զայն առեալ, զերծոյց ի հատմանէ, յոյր սակս անուանեցին զՆոճին զայն ԱԶԱՏ, և յետոյ անցմամբ ժամանակաց և բազում գործածութեամբ, անուն եղեալ է ամենան Նոճեաց։ Գրէ և շարագրօղ գրոց Կիւլիսթանին թէ Հաքիյմիրա փիւրսիյտէնտ քի չէնտիյն տիրախթի նամվէր քի խիւտա աֆէրիյտէ էսթ իւպէրիւմէնտ կերտանիյտէ. հիյչ եէքրա ազատ նէ՛ խանտէ, մէկէր սէրվբա քի հիյչ սէմէր նէ՛ տարէտ. կիւֆթ տիյկէր տիրախթան կեահի սէմէր տարէնտ, իւ կեահի պի պէրկ իւ փէժմիւրտէ. իւ սէրվրա հէմէ վագթ խուպ եսթ իւ թազէ իւ թէր. իւ իյն՝ սըֆաթի ազատէկեան էսթ։ Որ այսպէս թարգմանի ի հայկական բարբառ։ Զիմաստուն ոմն հարցին թէ այսքան ծառք են անուանիք, զորս աստուած ստեղծեալ է և արգասաւոր արարեալ, բնաւ միումն ազատ անուն չէ կարդացեալ, եթէ ոչ՝ նոճւոյն, որ ամենևին պտուղ ո՛չ ունի. պատասխանեալ ասաց թէ Այլք ի ծառոց մերթ պտուղ ունին և մերթ, անտերև և թառամեալ են. և նոճւոյն բոլոր ժամանակն գեղեցիկ է և դալար և զուարճ. և այս որակութիւն ազատականացն է։ Սոյն հեղինակ այլուր ասէ և զայս ինչ թէ. Պէ սէրվ կիւֆթ եէկի միյվէ՛ի նէ մի արի, ճէվապ տատ քի ազատէկեան թէհիտէսթ էնտ։ Այսինքն ցնոճին ասաց ոմն՝ պտուղ ոչ բերես. ետ պատասխան թէ ազատականք դատարկաձեռն են։ Դարձեալ ԱԶԱՏ է անուն ծառոյ իրիք որ լինեի ի գաւառին Կիյլանու, և է սա ծառ իմն բարձրահասակ և բարեձև որ բարձրանայ յերկրէ մինչև ի կանգունս վաթսուն կամ եօթանասուն. և ունի ուղէշս որպէս զծառն Սանէվաէրի. և է մինչև ի ծայր իւր միաչափ հաւասարութեամբ։ Եւ ևս է անուն տեսակի միոջ ձկան, որ շատ լինի ի մէջ ծովուն Կիյլանու։ Նշանակէ դարձեալ և զտեսակ իմ ծառոյ յորոյ տերևոյն կամ ի դալար ոստոցն՝ եթէ ուտիցեն կենդանիք, առժամայն սատակին» [44] ։

Պարսից գրողներից Գեորգ Դպրի բերած օրինակները մեծ մասամբ բարոյա-խրատական բնույթ են կրում։ Սա հետաքրքիր մանրամասն է և ցույց է տալիս Դպրի ուսուցողական նպատակները։

Գեորգ Դպրի բառարանը հարուստ է նաև քերականական գիտելիքներով։ Որպես կանոն տրվում են պարսկերենի անկանոն բայերի հրամայականն ու ապառնին. օրինակ.

Ա րաս թէն آراستن Զարդարել… Հրամայական Ա րայ. և ապառնի Ա րա յէտ (էջ 33)։

Էֆրուխթէն آفروختن Լուցանել զկրակ և զճրագ… Հրամայական Էֆրուզ. և ապառնի Էֆրուզետ (էջ 106)։

Թաֆթէն تافتن Ջերմանալ և ջերմացնել… նաև ոլորել… Եւ դարձուցանել… հրամայական Թապ. և ապառնի Թապէտ. և ի հրամայականէ աստի բղխի այլ աներևոյթ, որ է Թապիյտէն. և զնոյն նշանակէ (էջ 112)։

Սախթէն ساختن Կազմել, այսինքն շինել… (հրամայական սազ, և ապառնի սազէտ ) (էջ 465)։

Ֆիւրուխթէն فروختن Վաճառեալ… (Եւ ըստ այսմ լինի հր. Ֆիւրուշ և ապ. Ֆիւրուշէտ )։ 2. Լուցանել… (Եւ ըստ այսմ հրամայականն լինի Ֆիւրուզ, և ապառնի Ֆիւրուզէտ, և ներգործական ընդունելութիւն Ֆիւրուզէնտէ )… (էջ 708)։

Երբեմն որպես բառագլուխ բերվում է բայի հրամայական ձևը։ Այս դեպքում անպայման նշվում է անորոշ դերբայը. օրինակ.

Միյր میر Է հր. Միւրտէն [մեռնել] բային. 2. Իշխան, գլխաւոր ժողովրդեան. (և ըստ այսմ է համառօտեալ յարաբացւոց Էմիյր բառեն)… (էջ 307)։

Միտիհ می ده (հրամայականն Տատէն բային) Տուր… ասի և Պիտիհ (էջ 308)։

Պարսկերենում կան բայեր, որոնց անցյալ ժամանակի երրորդ դեմքը օգտագործվում է որպես անորոշ դերբայ։ Նման դեպքերում Դպիրը անպայման ծանոթագրություն է տալիս այդ մասին. օրինակ, նշելով զատ ( زاد ) բառի տարբեր իմաստները, նա գրում է. «Է անցեալ ժամանակի երրորդ դեմն Զատէն բային, և նշանակէ ծնաւ… որ և մերթ ի գործ ածի ի տեղի աներևոյթ բայի. զի ասի Մի թիւանէտ զատ. այսինքն կարէ ծնանիլ» (էջ 54-55)։

Առանձին դեպքերում բառարանում նշված է նաև բայերի սեռը. օր.

Արախիյտէն آراخیدن Նոյն է ընդ Արամիյտէն. դադարիլ կամ հանգչիլ… որոյ անցողականն Արախանիյտէն. լինի… (էջ 32)։

Միյրանիյտէն میرانیدن (անցող. Միւրտէն բային) Մեռուցանել… (Հրամայական Միյրան ապառնի Միյրանէտ ) (էջ 307)։

Դերանունների ուղղական, տրական ու հայցական հոլովները բերվում են որպես առանձին բառեր, իհարկե համապատասխան նշումով. օր.

Մէն من (Դերանուն էական առաջնոյ դիմի). Ես… (էջ 299)։

Մէրա مرا Է տրականն, և մերթ հայցականն դերանուանս Մէն (էջ 302)։

Մա ما Է յոգնականն Մէն բառին (էջ 289)։

Մարա مارا Է տրականն ու հայցականն՝ Մա բառին (էջ 295)։

Որոշ դեպքերում որպես առանձին բառեր են բերվում որակական ածականների բաղադրական ու գերադրական աստիճանները. օր.

Պիհ به բարիոք, բարւոք… (էջ 440)։

Պիհթէր بهتر (բաղդատականն բառին Պիհ )… (էջ 440)։

Պիհթերին بهترین (գերադրականն բառին Պիհ )… (էջ 440)։

Սախթ سخت խիստ, կարծր կամ պինտ… (էջ 465)։

Սախթթէր سختتر (բաղդատականն Սախթ բառին) Խստագոյն… որոյ գերադրականն լինի Սախթթէրիյն, որ է ևս խստագոյն (էջ 465)։

Բառարանում հանդիպում ենք նաև բազմաթիվ ստուգաբանությունների, որոնք հիմնականում ճիշտ են. օրինակ.

Խուրշիյտ خورشید կամ Խօրշիյտ. Արեգակն. Կիւնէշ. արապերէն Շէմս։ Ի բարդեալ ի բառիցս Խուր, որ է կրճատեալ ի Խուրէ բառէս, որ նշ. լոյս՝ ըստ փէհլէվեան բարբառոյ և Շիյտ՝ արև (էջ 208)։

Զիյն زین Նշանակէ թամբ… Եւ ընդ այսմ է սա պարզ բառ։ Դարձեալ բառս Զիյն. գոլով բաղադրեալ՝ է ասել, Յայսմանէ զի է բաղկացեալ ի սկզբնականի նախդրէս Զի, և ի ցուցական անուանէս Իյն (էջ 69)։

Էժտէրհա اژدرها Բառս այս նախագոյն էժտէր է. ընդ որում յարակցեալ զյոգնականացուցիչ վանկս   ها Հա, այնպէս ի գործ ածեն. բայց ո՛չ է յոգնական, այլ եզական և նախ նշանակէ մեծ օձ. վիշապ. ասի թէ բնականաբար կեանք օձին ժամանէ մինչ ի հազար ամ, որում եթէ վնաս ինչ ոչ հասանիցէ՝ շատ ապրեալ վիշապանայ. և ոտք երևին ի նմա։ 2. Այր կորովի սրտեղ, և բարկացոտ… 3. Թագաւոր անիրաւ հասարակօրէն. և յատկաբար նշանակէ զԶէհաք. և ըստ այսմ Էժտէհաք է, զորոյ զՔէ տառն բարձեալ, Էժտէհա ասացին։ 4. Մահիկն դրօշակին… և այս յայն սակս, զի այն որ է ի գլուխ դրօշակին, լինի յաճախ վիշապատեսիլ (էջ 79)։

Եթէ բառի ստուգաբանությունը հստակ չէ, կամ Դպիրը կասկածում է իր աղբյուրների ճշգրտությանը, ապա բերում է այդ ստուգաբանությունը՝ նշելով աղբյուրը. օրինակ.

Ա ֆի թապ آفتاب Արեգակն. [թուրքերէն] Կիւ նէշ. արապերէն Շէմս։ Քէմալփաշազատէն ստուգաբանեալ զբառս զայս ասէ թէ Ա ֆի թապ է բառ բարդեալ. բայց բարդութիւն նորա ոչ է յայտնի որպէս Խօր շիյտ. այլ անյայտ. որոյ մի մասն է Աֆ. որ բունն է ԱՊ. Պէ ի Ֆէ փոխարկեալ. և մի մասն է Թապ. որ և հր. Թաֆթէն բային. և ի բարդիլն նշ. իբր ընդունելութիւն ջերմացուցիչ… և ի զօրութենէ բարդութեան նշ. ջերմացուցիչ ջրոյ և քանզի ջուրն ըստ բնութեան իւրում ցուրտ է, և ջերմանալն նորա է պատահական. և յայն սակս զջերմութիւն նորա վերաբերեալ են առ արեգակն և կոչեալ զնա Աֆիթապ (էջ 36)։

Բառը փոխառեալ լինելու դեպքում անպայմանորեն նշվում է փոխատու լեզուն. օրինակ.

Ա՛դդար. عطار Բառ արապերէն. վաճառօղ մշկոյ բուրկենի, և նման նոցին անուշահոտ իրաց. զի է բառս այս ընդունելութիւն [իմա՝ դերբայ] ծագեալ ի բառէն عطر ը՛դր, որ նշանակէ անուշահոտ բուրումն, զոր առհասարակ վրիպական գործածութեամբ՝ ասեն զվաճառօղ է դեղոց, խոտոց, և արմատոց, և այլոց մանրամասնեայ իրաց։ Եւ բառս Ա՛դդար բուն պարսկերէն ասի Պույֆիւրուշ… (էջ 1)։

Եամճի یامجی Է բառ խարէզմի, և նշանակէ ձիարած, այսինքն հովիւ երիվարաց… զի Եամ նշանակէ ձի (էջ 45)։

Արդ Գեորգ Դպիրը իր բառարանը կազմելիս ինչպե՞ս և որքանո՞վ է օգտվել աղբյուրներից։

Մի խումբ բառերի համեմատությունը մեր ձեռքի տակ առկա Դպրի աղբյուր-բառարանների հետ, բերում է այն եզրակացության, որ Գեորգ Դպիրը՝ հիմնականում օգտվելով այդ բառարանների բառացանկից, մեծ ու քրտնաջան աշխատանք է կատարել ճշտելու յուրաքանչյուր բառի տարբեր առումները, նշելու քերականական անհրաժեշտ տեղեկությունները, բերելու խոսքի մեջ տվյալ բառի օգտագործման օրինակ-վկայությունները։

Դպրի աղբյուրներից Շահիդին ու Վեհպին պարսկերեն բառի դիմաց տալիս են նրա թուրքերեն մեկ իմաստը, նշանակությունը, մինչդեռ Հալիմիի բառարանը այս առումով ավելի հարուստ է. այստեղ բառի համար մի քանի նշանակություններ են տրվում, բացի դրանից բերվում են վկայություններ ու քերականական տեղեկություններ։ Հավանաբար Դպիրը այս վերջին աղբյուրից ավելի օգտված լինի։ Բայց, այնուամենայնիվ, Դպրի բառահոդվածները ավելի հարուստ են. մի բան, որ ինքնին պերճ ապացույց է պարսկերեն-հայերեն տպագիր այս առաջին բառարանի ակնբախ ճոխության ու առավելության։ Մի քանի բառերի զուգահեռ համեմատությունը ակնառու կերպով հաստատում է այս փաստը։

 

تحفه شاهدی

(«Շահիդիի պարգևը») [45]

Շահիդիի դպիրյան թարգմանությունը [46]

Վեհպիի դպիրյան թարգմ. [47]

لغت حلیمی

  («Հալիմիի բառարան») [48]

Գեորգ Դպրի «Բառարան պարսկերէն» [49]

صوآب

[Սու. ապ. ]

Ապ. ջուր.

սու. մա

Ապ. սու.

ջուր. արապ. մա

آب سو و روم تاریخندن بر آیک آدیدر که اغستوس دیمکله معروف و مشهور در

  [Ապ. սու. հռոմեական պատմությունից մի ամսի անուն է, որ Օգոստոս անունով է հայտնի]։

Ապ آب

Ջուր. Սու. արապերէն Մա. 2. Պայծառութիւն. Րէվնազ. 3. Շնորհ և վայելչութիւն. Լէղաֆէթ։ 4. Արժանաւորութիւն և համարումն. Գատր վէ իթիպար։ 5. Տարազ և սարաս. Դարզ վէ րէվիշ։ 6. Կամք սրտի. Միւրատ։ 7. Շաւիղ, այսինքն կերպ. Դարիգ. զի ասեն Պէր ապի ֆէլան. այսինքն ըստ շաւղի այս ինչ մարդոյ. Ֆէլանբն դարիգինէ։ 8. Ամիսն օգոստոս, որ է վերջին ամիսն ամառան, Աղօսթօս։

 

Նկատելի է, որ առանձին դեպքերում Գեորգ Դպիրը ընդարձակ հավելումներ է կատարել Շահիդիի այս կամ այն բառերի թարգմանության ժամանակ, բայց իր բառարանը կազմելիս հրաժարվել է իր իսկ ավելացրած շատ մանրամասներից. սա թերևս բացատրվի բառարանը շատ չծանրաբեռնելու միտումով. այսպես օրինակ.

تحفه شاهدی

  («Շահիդիի պարգևը») [50]

Շահիդիի դպիրյան թարգմանությունը [51]

Վեհպիի դպիրյան թարգմ. [52]

لغت حلیمی

  («Հալիմիի բառարան») [53]

Գեորգ Դպրի «Բառարան պարսկերէն» [54]

اکنجی برزکر [էքինճի. պերզիկեր]

Պէրզիկէր. սերմնացան կամ մշակ. էքինճի, չիֆթճի. արապերէն հարրաս. էքքեար. զէրրա, և ֆէլլահ։ Եւ գիտելի է զի վերոգրեալ բառն՝ պէրզիկէր է բաղադրեալի բառէս՝ պէրզ, որ նշանակէ սերմ. թուխում. և ի մասնըկանես կէր, որ թեթևացուցեալ է ի բառէն քեար որ է գործ, և ի յարիլն իւրում յանուն ինչ ցուցանէ զգործողն նորին. որպէս Ահէնկէր՝ երկաթագործ. Զէրկէր՝ ոսկէգործ. քէֆշկէր՝ կոշկագործ. ըստ այսմ է և բառն պէրզիկէր որ է սերմնագործ, սերմնացան։

Պէրզիկէր, էքինճի. սերմնացան

برزکر اکنجی حارث [Պէրզիկէր, էքինճի հարաս]

Պէրզիկէր برزکر սերմնացան. Էքինճի. արապերէն زراع Զէրրա՛. և حراث Հարաս. ասի նաև حارث Հարիս ասի և Ապլիյէ, Ապլիյթէ, Ապլիյսէ, Եադի, Էպլիյէ, Էպլիյթէ, Էպլիյսէ, Նէսուտի, Պէզքեար, Պէրզէկէր, Պէրզկէր, Պէրզի, և Քիշավէրդ։

 

 

 

Գեորգ Դպրի բառարանը արժեքավոր է նաև իր հանրագիտակ բնույթով. այստեղ բացի սոսկ պարսկերեն բառերի նշանակություններից հարուստ նյութ է մեջբերված արևելյան ժողովուրդների բանահյուսությունից, տեղեկություններ ու ծանոթագրություններ են տրված պարսից գրականության մեջ հիշված վիպական ականավոր հերոսների մասին, կենսագրական ամփոփ տվյալներ են բերված միջնադարյան այնպիսի խոշոր բանաստեղծների և գիտնականների վերաբերյալ, ինչպիսիք են Ֆիրդուսին, Աբու Ալի Իբն Սինան, Օմար Խայամը, Շերեֆեդդին Շիրազին, Սաադին, Հաֆիզը և ուրիշներ։ Բանահյուսական նյութերից բերենք թեկուզ մի երկու օրինակ, որից առաջինը հիշեցնում է «Ախթամարի» գողտրիկ զրույցը, և հավանաբար սրա պարսկերեն տարբերակներից մեկն է։

« Էնտէրուս… Է անուն առն միոջ որ սիրահարեալ ի գեղ կնոջ ուրուք Հարունէ կոչեցելոյ. (որ էր կին առն միոջ Հարու անուն և բնակէր ի կղզւոջ իմիք Հար անուանեալ) անկղիտանայր. ուր ի բազում գիշերս հուր լուցեալ Հարունէ, և Էնտէրուս ի լոյս հրոյն ի լեղ անկեալ երթայր ի կղզի անդր և տեսաւորէր ընդ Հարունէի. բայց ըստ դիպաց ի գիշերի միում հողմ և անձրևն գոլով սաստիկ զհուրն շիջուցեալ, և Էնտերուս ի խաւարի մնացեալ՝ ընկղմեցաւ» [55] ։

Ուշագրավ օրինակ է նաև Ֆարհադ ու Շիրինի մասին հետևյալ զրույցը.

« Էնարի Ֆերհատ… Է սա նռնենի իմն. այսինքն ծառ նռան. որ կայ ի լերինն Պիւսիւթունի. և առասպելեալ պատմեն թէ յորժամ առ Ֆէրհատ պառաւ մի եկեալ պատմեաց եթէ մեռաւ Շիյրին, ի սէր որոյ հարեալ էր Ֆէրհատ. յայնժամ և նա տապարաւն զոր ի ձեռին ունէր հարեալ զգլուխ իւր՝ անկաւ և մեռաւ. և անկեալ ապա արիւնաշաղախ տապարն այն, և մեղեխ նորա վարսեալ ի գետին. և բուսեալ և աճեցեալ և տերևս արձակեալ, պտղաբերեաց. և վասն գոլոյ փայտի նորա ի ծառոյ նռան, պտուղ աննման նռան յառաջացաւ ի նմանէ. զորոց զմին կորզեալ և ճեղքեալ, տեսին զի մէջ նորին այրեցեալ և աճիւնացեալ էր ըստ նմանութեան սրտի սիրահարեցելոյ» [56] ։

Բառարանի գրական արժեքը էլ ավելի է մեծանում, եթե նկատի ենք առնում նաև միջնադարյան պարսից դասական գրողների ստեղծագործություններից, բարոյա-խրատական երկերից՝ այս կամ այն բառի կիրառումը գրավոր խոսքի մեջ ցուցադրելու նպատակով, կատարված բազմաթիվ մեջբերումները, որոնք բացի այն, որ բառարանից օգտվողին սովորեցնում են բառի ճշգրիտ օգտագործումը, այլև հաղորդակից են դարձնում իրանական հարուստ բանահյուսությանն ու գրականությանը։ Անհրաժեշտ է հիշել, որ բառարանում բերված մի շարք վկայություններ, հատկապես Սաադիի «Գոլեսթանից», թարգմանված են հայերենի։

Միջնադարյան մեր ձեռագրերում պահպանված մի քանի սուղ տվյալներ դեռևս 15-րդ դարից հայ իրականության ծանոթությունն են ապացուցում Սաադիի ստեղծագործություններին, սակայն Դպրի այս բառարանում մեջբերված հատվածները Սաադիի առայժմ մեզ հայտնի, հայերեն ամենավաղ տպագիր թարգմանություններն են [57] ։

Գեորգ Դպրի պարսկերեն-հայերեն այս հոյակապ բառարանի առանձնահատկությունների ու առավելությունների, նրա ընդգրկած բազմաբնույթ նյութերի մասին կարելի է շատ ավելի երկար խոսել, բայց ասվածն էլ բավական է ցույց տալու պոլսահայ անխոնջ մտավորականի տարիների վաստակի արդյունքը հանդիսացող այս հուշարձանի գիտական արժեքն ու նշանակությունը։

Դպրի բառարանը իր հրապարակվելու օրվանից մինչև այսօր ամենուրեք շարունակվում է օգտագործվել։ Դա գրական այնպիսի մի կոթող է, որից դեռևս շատ երկար ժամանակ կարող է օգտվել և՛ պարսկերենը ուսումնասիրող հայ սկսնակը, և՛ ազգագրագետն ու բանագետը, և՛ լեզվաբանն ու գրականագետը։

Գեորգ Դպրի պարսկերեն-հայերեն բառարանը, փաստորեն փակելով հին ու միջին դարերի հայ և իրանական ժողովուրդների գրական կապերի պատմությունը, միաժամանակ նոր փոխհարաբերությունների սկիզբը դարձավ, իսկ ինքը Գեորգ Դպիր Պալատացին հանդիսացավ բառի իսկական առումով հայ արևելագիտության հիմնադիրը։