ՀԱՅԿԱԿԱՆ ՁԵՌԱԳՐԵՐԸ ԱՆԳԼԻԱՅՈՒՄ !

Հայերեն առաջին ձեռագիր մատյանը Մեծ Բրիտանիա՝ Օքսֆորդի Բոդլեյան գրադարան է բերվել 1635 թ.: Այդքան վաղ հետաքրքրությունը հայ մշակույթի նկատմամբ ենթադրել էր տալիս հայկական արժեքների ավելի մեծ հավաքածոների առկայությունը Անգլիայում, ինչպիսիք կան արևելյան հնագույն այլ ժողովուրդների մշակույթների համար * ։

Անգլիացի արևելագետները հայկական նյութական մշակույթի հուշարձանները հիմնականում հավաքել են մինչ Առաջին համաշխարհային պատերազմը. ձեռք բերված հնագիտական ու ազգագրական նյութերը և արվեստի գործերը արձանագրվել են այն երկրների անուններով, որտեղից դրանք ստացվել են. այսպես՝ Վիկտորիա և Ալբերտ թանգարանում հայկական գորգերը ցուցադրվում էին որպես թուրքական արվեստի նմուշներ, Արևելյան Հայաստանում պատրաստված հայկական մի գորգ ուներ «Կովկասյան աշխատանք» ընդհանուր բացատրությունը, հայերեն արձանագրությամբ 1719 թ. կրող ճենապակյա մի գեղեցիկ ափսե նույնպես վերագրված էր Թուրքիային: Իսկ հայերեն ձեռագրերը, որոնց ինքնությունը ոչ մի կասկած չէր կարող հարուցել, ամենուրեք արձանագրված են որպես հայկական:

Լոնդոնի Բրիտանական գրադարանում (հիմնադրված 1973 թ. Բրիտանական թանգարանի նախկին գրքային հարուստ հավաքածոների հիման վրա) և Օքսֆորդի Բոդլեյան գրադարանում են պահվում հայերեն ձեռագրերի առավել մեծ հավաքածոները: Այս երկու հաստատություններն ունեն նաև հայերեն տպագիր գրականություն, անգամ աշխարհում միայն մեկ օրինակով պահպանված հայերեն հնատիպ մի քանի հրատարակություններ [1]:

Հայաստանի տարբեր գրադարանների հետ ունեցած աշխույժ գրափոխանակությունը վերջին ժամանակներս մեծապես նպաստել է վերոհիշյալ գրադարանների հայերեն տպագիր գրականության հարստացմանը: Ձեռք բերված համաձայնությամբ Մ. Մաշտոցի անվան Մատենադարանի ու նրանց միջև կսկսվի նաև ձեռագրերի մանրաժապավենների փոխանակություն:

Անգլիայում հայերեն ձեռագրերը պահվում են հետևյալ հաստատություններում և մասնավոր անձանց մոտ [2]:

Լոնդոն

Բրիտանական գրադարան (նախկին Բրիտանական գրադարանի հավաքածու). 175 ձեռ. Լոնդոնի համալսարանի Արևելյան և Աֆրիկյան ուսումնասիրությունների ինստիտուտի գրադարան......................................... 12

Բրիտանական ու օտար աստվածաշնչական ընկերության գրադարան............... 4

Վիկտորիա և Ալբերտ թանգարան....................................................................... 3

Լոնդոնի գրադարան............................................................................................ 1

Լամբեթի պալատի գրադարան............................................................................. 1

Օքսֆորդ

Բոդլեյան գրադարան....................................................................................... 135

Բալլիոլ քոլեջի գրադարան [3]................................................................................ 5

Նյու քոլեջի գրադարան....................................................................................... 1

Ուադհամ քոլեջի գրադարան............................................................................... 1

Քեմբրիջ

Քեմբրիջի համալսարանի գրադարան................................................................ 25

Պրոֆ. Հարոլդ Բեյլիի անձնական գրադարան [4].................................................. 12

Ֆիցուիլիամ թանգարան...................................................................................... 1

Քորփուս Քրիստի քոլեջի թանգարան................................................................. 1

Մանչեստր

Ջոն Ռայլնդս համալսարանի գրադարան [5]......................................................... 22

Դիանա Կեսարյանի անձնական գրադարան........................................................ 2

Բիրմինգհեմ

Սելլի օկ գրադարան............................................................................................. 8

Գլազգո

Գլազգոյի համալսարանի գրադարան.................................................................. 1

Էդինբուրգ

Նյու քոլեջի գրադարան....................................................................................... 1

Հավարդեն (Ուելսի կոմսություն)

Սենթ Դենիոլ գրադարան..................................................................................... 1

Ընդամենը....................................................................................................... . 412

Այս տվյալները, ամենայն հավանականությամբ, ամբողջական չեն. թերևս առանձին անկյուններում լինեն նաև այլ հայերեն ձեռագրեր, որոնք որևիցե տեղ չեն նկարագրված և ծանոթ չեն մասնագետներին: Այդպիսի մի քանի գրչագիր մատյաններ մենք տեսանք Սարգիս Քյուրքչյանի և Հարություն Գալայճյանի մոտ՝ Լոնդոնում, տիկին Դիանա Կեսարյանի մոտ՝ Մանչեստրում և Ուիլիամ Գլադստոնի հիմնադրած Սենթ Դենիոլ գրադարանում՝ Հավարդեն բնակավայրում (Ուելսի կոմսություն):

Անգլիայի հայկական ձեռագրական հավաքածոները վերջին 60 տարիների ընթացքում նկատելի աճ չեն ունեցել: Բրիտանական գրադարանի (նախկին Բրիտանական թանգարանի հավաքածո) հայերեն ձեռագրերի ցուցակում, որ կազմել է Ֆ. Կոնիբերը 1913 թ. [6]. նկարագրված են եղել 149 ձեռագրեր: Փոքր-ինչ ավելի ուշ Տիրան արք. Տեր-Հովհաննիսյանը կազմել է այդ ձեռագրերի ավելի ընդարձակ ցուցակը (անտիպ) [7], որտեղ նկարագրված է 132 ձեռագիր: Ներկայումս Բրիտանական գրադարանի հայկական ձեռագրերը հաշվվում են 175 միավոր, այլ կերպ՝ 1913 թ. մինչև այսօր հավաքածոն մեծացել է 26 ձեռագրով: Ուշագրավ է, որ վերջիններից մի քանիսը ստացվել են վիպասան Րաֆֆու որդու՝ հայագետ Արամ Րաֆֆու անձնական արխիվից:

Ավելի փոքր է եղել Օքսֆորդի Բոդլեյան գրադարանի հայկական ձեռագրերի թվական աճը. 1918 թ. հրապարակված ցուցակում, որ կազմել են Սուքիաս Պարոնյանն ու Ֆ. Կոնիբերը, նկարագրված են 124 ձեռագրեր [8]: Հավաքածոն ներկայումս համալրվել է 11 նոր ձեռագրերով:

Հայկական ձեռագրական հավաքածոների՝ նման թույլ աճը բացատրվում է առաջին աշխարհամարտից հետո դեպի հայագիտությունն անգլիացիների ունեցած հետաքրքրության նվազումով: Սակայն, ինչպես արևմտյան այլ երկրներում, Անգլիայում ևս այս վիճակը ներկայումս սկսել է փոխվել. Սովետական Հայաստանի քաղաքական ու տնտեսական վերելքը, գիտության ու մշակույթի բուռն զարգացումը իր վրա է հրավիրել արևմտյան գիտնականների ուշադրությունը, աշխուժացել են Եվրոպայի հայագիտական երբեմնի կենտրոնները՝ Ֆրանսիան, Իտալիան, Գերմանիան, Անգլիան ու Բելգիան, առանձին հայագետներ են երևան եկել Լեհաստանում ու Հունգարիայում, Չեխոսլովակիայում ու Ռումինիայում, հայագիտական նոր օջախներ են ստեղծվել Ամերիկայի Միացյալ Նահանգներում (Հարվարդի, Կոլումբիայի և Կալիֆորնիայի համալսարաններում), տեսական ու գործնական նպատակներով սկսել են հայերեն (գրաբար ու աշխարհաբար) դասավանդել տարբեր երկրների բարձրագույն ուսումնական հաստատություններում:

Անգլիայում հայագիտության բնագավառում բեղմնավոր աշխատանք են կատարում պրոֆ. Չարլզ Դովսեթը՝ Օքսֆորդի համալսարանում և պրոֆ. Դեյվիդ Լանգը՝ Լոնդոնի համալսարանի արևելյան և աֆրիկյան ուսումնասիրությունների ինստիտուտում: Հայագիտական աշխատանքներով հանդես են գալիս դոկտ. Չարլզ Բեյլին, պրոֆ. Էդ. Կյուլպեկյանը, ժամանակակից հայոց պատմության խնդիրներով՝ Քրիստոֆեր Ուակերը: Մատենագիտական աշխատանքներով նորերս հրապարակ է իջել Բրիտանական գրադարանի հայկական բաժնի վարիչ, երիտասարդ բանասեր դոկտ. Վրեժ Ներսիսյանը: Վ. Ներսիսյանը ծրագրում է ցուցակագրել ու նկարագրել Անգլիայի հայերեն այն բոլոր ձեռագրերը, որոնք ցարդ ըստ ամենայնի չեն նկարագրված:

Անգլիայում տարվող հայագիտական ընդհանուր աշխատանքներին, անկասկած, պետք է նպաստի նաև կոմպոզիտոր Լորիս Ճգնավորյանի ջանքերով 1976 թ. հիմնադրված «Լոնդոնի հայ երաժշտության ինստիտուտը», որն արդեն ձեռնամուխ է եղել միջնադարյան ու ժամանակակից հայ երաժշտության համակողմանի ուսումնասիրությանը:

Ձեռագրագիտական աշխարհում Լոնդոնը հայտնի է իր աճուրդային ընկերություններով, որտեղ պարբերաբար վաճառքի են հանվում համաշխարհային մշակույթի, այդ թվում միջնադարյան ձեռագրերի, եզակի հուշարձաններ: Այս ընկերությունների մեջ առավել հռչակվածը Սոթբի աճուրդային ընկերությունն է (հիմն. 1774 թ. ), որ վերջին հարյուրամյակի ընթացքում արևելյան արժեքների հետ միասին վաճառքի է հանել նաև հայերեն ձեռագրեր և արվեստի այլևայլ գործեր:

Սոթբիի գրականության բաժինը 1977 թ. դեկտեմբերին նախապատրաստվում էր 1978 թ. ապրիլին կայանալիք աճուրդում վաճառքի հանել նյույորքցի հայտնի հնահավաք, մի քանի տարի առաջ վախճանված Հակոբ Գևորգյանի արևելյան արվեստի ու ձեռագրերի հարուստ հավաքածոյի մի մասը, դրանց մեջ նաև հինգ հայերեն ձեռագրեր: Հ. Գևորգյանը զարմանալի բանիմացությամբ երկար տարիների ընթացքում հավաքել է պարսկական, հնդկական, արաբական և այլ արևելյան ժողովուրդների արվեստի ու գրականության այնպիսի հազվագյուտ հուշարձաններ, որոնց յուրաքանչյուր աճուրդը սենսացիոն բնույթ է կրում:

Սոթբի ընկերության գրականության բաժնի վարիչ պ. Մայքլ Ջոնսը, որ տեղյակ էր մեր Մատենադարանի գործունեությանը, ամենայն պատրաստակամությամբ թույլատրեց մեզ ծանոթանալ առաջիկա աճուրդում վաճառվելիք Հ. Գևորգյանի հայերեն ձեռագրերին. դրանք էին՝ XVI-XVII դդ. մի Շարակնոց (գրիչ Դավիթ), մեկ Մաշտոց՝ ընդօրինակված 1677 թ. Լոռվա Հոռոմայր գյուղում (գրիչ Հոնան) և երեք Ավետարաններ՝ առաջինը ընդօրինակված Խիզանում, 1620 թ. (գրիչ և ծաղկող Հովհաննես Խիզանցի), երկրորդը՝ Գանձակի մոտ գտնվող Քարահատ գյուղում, 1650 թ. (գրիչ Գրիգոր), իսկ երրորդը՝ Ղափանի Աֆգոս գյուղում, 1682 թ.: 1620 թ. Ավետարանը, որ ծաղկել էր Հովհաննես Խիզանցին, ուներ բազմաթիվ բարձրարվեստ մանրանկարներ, դրանց թվում և ձեռագրի ամբողջ էջով մեկ կատարված պատվիրատու Աղազարի պատկերը: 1978 թ. Սոթբիի լույս ընծայած վաճառքի ցուցակում [9], որտեղ մանրամասն նկարագրված են աճուրդի հանվող վերոհիշյալ ձեռագրերը, այս մանրանկարը չի հիշատակված:

Սոթբի ընկերությունում աճուրդային մուրճի հարվածով վաճառվող հուշարձանների հիմնական մասն անցնում է մասնավոր գործարար մարդկանց ձեռքը: Բրիտանական թանգարանային ու մշակութային հաստատությունները, նյութական պակասի պատճառով, չեն կարողացել մրցել մասնավոր գնորդների հետ, ուստի և շատ հազվադեպ են կարողանում այդ արժեքները գնել [10]: Սոթբի ընկերությունը յուրաքանչյուր աճուրդի համար պարբերաբար տպագրում է վաճառքի հանվող նյութերի ցուցակները: Մեր խնդրանքով դոկտ. Վրեժ Ներսիսյանը սիրով հանձն առավ Բրիտանական գրադարանում պահվող այս ցուցակներից քաղել մինչև օրս այդ ընկերության աճուրդի հանած հայերեն ձեռագրերի նկարագրությունները և դնել Մատենադարանի աշխատակիցների տրամադրության տակ:

Ձեռագրերի աճուրդային եռուզեռը աշխարհի տարբեր կողմերից դեպի Լոնդոն է ձգում մեծ ու փոքր առևտրականների, որոնք հիմնականում արևելյան երկրներում կասկածելի ուղիներով ձեռք գցած հնությունները մեծ շահերի ակնկալումով փոխադրում են Լոնդոն: Սակայն այստեղի շուկաներում հարգի են բարձր արվեստի գործերը, ձեռագրերից՝ մանրանկարներ ունեցողները, իսկ այդպիսիք հազվադեպ են: Նման շահադիտական նպատակներով այդ օրերին Լոնդոն էր եկել մի իրանահայ՝ իր հետ բերելով յոթ ձեռագիր, հիմնականում XVII-XVIII դդ. ընդօրինակություններ. Մաշտոց, Սաղմոս ու Հայսմավուրքներ, որոնք չունեին ոչ մի կարևոր հիշատակարան և ոչ էլ մանրանկարներ. ձեռագրերին գին տվող չեղավ և տերը ստիպված եղավ դրանք ետ տանել Իրան: Նման երեք հայերեն ձեռագրեր Սոթբի ընկերությունը ստացել էր նաև Արևմտյան Գերմանիայից, բայց վաճառքի չէր հանում, որովհետև առանձնապես մեծ շահ չէր ակնկալում:

Անգլիայում հայերեն ձեռագրեր կան նաև առանձին հայերի ընտանիքներում: Ստորև տալիս ենք մեր տեսած չորս ձեռագրերի նկարագրությունը, որոնցից երկուսը պ. Սարգիս Քյուրքչյանից ու պ. Հարություն Գալայճյանից նվեր ստացանք Մատենադարանի համար, իսկ Լոնդոնի հոգևոր առաջնորդ Ներսես արք. Պոզապալյանը Մատենադարանի արխիվին նվիրեց 1718 թ. մի հայերեն փաստաթուղթ: Մեզ հայտնեցին, որ հայերեն ձեռագրեր և պատառիկներ կան նաև լոնդոնաբնակ պ. Վարոս Շահբազյանի մոտ, որոնք 1978 թ. Երևան ուղարկեց Լոնդոնի «Հայտան» տնօրեն պարոն Սանդրունին:

1. ԱՎԵՏԱՐԱՆ
(Հավարդեն, Սենթ Դենիոլ գրադարան)

                                                                                                                  ԺԶ – XVI

Թերթ՝ 305: Չգրված՝ 1ա, 2ա, 3բ, 4ա, 5ա, 5բ, 6բ, 7ա, 8ա, 8բ, 9բ, 10ա, 11ա, 11բ, 12բ, 13ա, 14ա, 15բ, 16ա, 17բ, 18ա, 19բ, 20ա, 20բ, 22ա, 23բ, 24ա, 25բ, 30ա, 31բ, 112ա, 113ա, 114ա, 168ա, 169ա, 249ա, 250ա, 250բ, 305բ: Պրակ՝ 23: Նյութ՝ մագաղաթ: Չափ՝ 14x10: Գրություն՝ երկսյուն: Գիր՝ բոլորգիր: Տող՝ 21: Մանրանկարչություն՝ Ավետում՝ 1 բ, Մոգերի երկրպագությունը՝ 3բ, Տեառնընդառաջ՝ 4բ, Մկրտություն՝ 6ա, Ոտնալվա՝ 7բ, Մատնություն՝ 9ա, Խաչելություն՝ 10բ, Հարություն՝ 12ա, Հոգեգալուստ՝ 13բ, Պայծառակերպություն՝ 15բ, Խորան՝ թուղթ Եվսեբի՝ 16բ-17բ, համաբարբառի՝ 18ա, 19բ, 20բ, 21ա, 22բ, 23ա, 24ա, 25բ: Մատթեոս՝ 29բ, Մարկոս՝ 112բ, Ղուկաս՝ 167բ, Հովհաննես և Պրոխորոն՝ 249բ: Կիսախորան՝ 31ա, 114ա, 169ա, 251ա: Լուսանցազարդ՝ բուսական և տերունական: Կազմ՝ կաշեպատ տախտակ արծաթե կրկնակազմով. առաջին փեղկ՝ Հարություն, երկրորդ փեղկ՝ Մկրտություն, կողի վրա՝ «Վիլիամ Գլադստօնին Կովկասի հայերից, 1895, Տփղիս»: Վիճակ՝ լավ:

Կնքադրոշմ՝ «Գիրքս սբ. Էջմիածնա է»՝ 31ա, 114ա, 169ա, 251ա:

Ծնթ. – XIX դ. վերջին տասնամյակներին անգլիական պետական գործիչ Վիլիամ Գլադստոնին (1809-1898) կովկասահայերի կողմից 1897 թ. մի մանրանկարված հայերեն ձեռագիր նվիրելու մասին տեղեկություններ է հաղորդված Երվանդ Շահազիզի «Բանաստեղծ Ռաֆայել Պատկանյանի նամակը Գլադստոնին և նրա պատասխանը» հոդվածում («Էջմիածին», 1945, նոյեմբեր-դեկտեմբեր, էջ 64):

Ձեռագրի պահպանության վայրը մեր խնդրանքով 1976 թ. փնտրել և գտել է Լոնդոնի «Ջըրնիման» հրատարակության տնօրեն, լրագրող Փիթեր Սինքլերը, որը և 1977 թ. դեկտեմբերի 2-ին մեզ ուղեկցեց Հավարդեն (Ուելսի կոմսություն): Հավարդեն գնալու գործում մեզ օժանդակեցին լոնդոնաբնակ Էմմա Դեյը (Օհանյան) և Ժաքլին Շամլյանը:

2. ԺՈՂՈՎԱԾՈՒ
(Լոնդոն, Հարություն Գալայճյան)

Սուրբ Աստվածածին և Սուրբ Ստեփաննոս Նախավկայի վանք                  ՌՀԲ – 1623

Գրիչ՝ Գրիգոր Կողոնացի (Ղարասարցի) և Մանվել: Ծաղկող՝ Գրիգոր Կողոնացի: Ստացող՝ Մելքոն Դպիր Ծանախեցի: Թերթ՝ 229, չգրված՝ 156ա: Պրակ՝ Ա–ԻԵx2 (Ա 11): Նյութ՝ թուղթ: Չափ՝ 28x15: Գրություն՝ երկսյուն: Գիր՝ բոլորգիր: Տող՝ 25: Մանրանկարչություն՝ կիսախորան սկզբնաթերթ՝ 1ա, 150ա, 157ա: Ճակատազարդ՝ 56ա, 121բ, 179բ, 252բ, 293ա: Մանրանկար՝ Հովհաննես և Պրոխորոն՝ 156բ: Լուսանցազարդեր՝ բուսական: Զարդագրեր՝ թռչնագիր: Գույներ՝ կարմիր, կանաչ, կապույտ: Կազմ՝ կաշեպատ տախտակ, դրոշմազարդ, վրան մետաղյա կոստղեր: Վիճակ՝ բավարար, տեղ-տեղ ցեցակեր, մանրանկարված սկզբնաթերթը ջուր տեսած:

Ծնթ. – Ձեռագիրը 1977 թ. դեկտեմբերի 10-ին Լոնդոնում պրն. Հարություն Գալայճյանը տողերիս գրողի միջոցով նվիրել է Մաշտոցյան Մատենադարանին, որտեղ այն գրանցվել է 10775 թվահամարի ներքո:

ԲՈՎԱՆԴԱԿՈՒԹՅՈՒՆ

Ա. 1ա-155բ ( Քարոզք Ղուկասու Լոռեցւոյ ) [11]:

Բ. 1. 157ա-173բ Վարք լուսաւորութեան և սկիզբն Նշանաց Յոհաննու աւետարանչի, զոր արար Յեփեսոս, զոր գրեաց երանելի աշակերտն նորա Պռոխոռոն. – Վարք լուսաւորութեան և աստուածական ժառանգութիւն…

2. 173բ-179բ Յաղագս Յոհաննու աւետարանչի, թէ որպէս խաւսեցաւ զիւր զԱւետարանն, եւ վասն սքանչելի տեսլեանն և վասն փառաւոր ննջմանն ի Պռոխոռա պատմութենէն. — Յետ ննջմանն ամէնասուրբ կուսին…

3. 179բ-204ա Նորին Յոհաննու: Զնշանսն զոր արարի Պատմակղզոյն և ի քաղաքին Ջահաւոր: Յաղագս Կինոպասա և չարարուեստ կախարդութեան նորա, զոր արար ի ձեռն չարաժանդ մարդկան. – Քան զի էր այր մի Պատմակղզոջն…

Գ. 204ա-249բ Յանուն տեառն աստուծոյ և ի կա (sic) փառաց նորա: Վասն Ժ վաճառականացն [և] վասն Ը առակաւ որոգայթիցն… (Վարդանայ Վարդապետի) – Եւ արդ բազում անգամ խորհեցա ողորմելիս Վարդան…

Դ. (Գանձ, մեղեդի, տաղ):

1. 249բ-251բ Կանոն սրբոյն Գրիգորի Լուսաւորչի: Դաղաս (Գանձ սրբոց Քառասնիցն. ծայրակապ՝ «Մկրտիչ»). — Մեծ և հըզաւր անմահից արքայ, / Յիսուս Քրիստոս աւրհնեալ յարակայ…

2. 251բ-252ա Մեղեդի սրբոյն Գրիգորի. —  գրիգորիս առաքինի հըսկող Քրիստոսի, / Զինւոր յասպարիսին արի…

3. 252ա Մեղեդի Յարութեան. — Յարեաւ հաւն այն արթուն…

4. 252ա Տաղ ազնիւ. — Սուրբ է տաճար տէրունական, / Եկեղեցի աստուածական…

Ե. 252բ-299բ (Բնագիրք զանազանք):

1. 252բ-260ա Խրատք Վարդան վարդապետի արարեալ յաղագս քրիստոնէից. — Ո՛վ որդեակք, վերջին է ժամանակս…

2. 260ա-274բ [ Վասն մեղաց ] — Յառաջն հետ մարդոյ մարմնական մեղաւք պատերազմի շուայտութեամբ…

3. 274բ-284ա Քարոզ ի բան իմաստասիրին Արիստոտելի, որ ասէ. Գովելի են գեղեցիկն և պարսաւելի են գարշելիքն… — Եւ զի Պղատոնի հոգի եռամասնեա է՝ բան, ցասումն և ցանկութիւն…

4. 284ա-291ա [ Հարցումն երիտասարդի ախմարի վասն ուղիղ վարուց առաքինութեանց և պատասխանի ծերոյ ոմն ] — Ա[սէ]. Հայր, կամիմ հարցանել ընդ քեզ վասն վարուց առաքինութեան…

5. 293ա-299բ [ Նախերգան վարդապետական և օրհնութիւնք յետ քարոզի ] — Այլև ամենազաւր փրկիչ մեր Քրիստոս, որ էջ ի յերկնից և մարմնացաւ ի սուրբ կուսէն… (Նոտրգիր, այլ գրիչ):

Հիշատակարան. Գրչի

291ա. Փառք… որ ետ կարողութիւն նուաստ և յոգնամեղ անձին իմոյ, ախմար և տարտամ մտացս, լոկ անուն Գրիգոր Կողոնացոյ, որ այժմս կոչի Ղարասար, ի յաւարտ հասանել տառիս, որ է Քարոզգիրք, զի սայ է հմտութիւն և դուռն մտաց ճարտասանութեան, սովաւ իմաստնանան ներհուն քննութեամբ վարդապետք եկեղեցոյ և աշակերտեալ մանկունք բանասիրութեան սովաւ վերծանին և կըրթին ի յուսումն և ի բան, և սովաւ ծանի իմաստութիւնն հոգեւորական իմաստութիւն Հնոյ և Նորոյ Կտակարանաց // (291բ), զի ճաշակեն զծորեանս աստուածային և արբեցուցանեն յոգւոց ծարաւելոց, որոյ ցանկացեալ եղև սմա տենչալի և բաղձալի դիմաւք մեծայփափա ք անաւք Մելքոն դպիրն Ծանախեցի, գրել երետ զմատեանս աստուածային՝ ի վայելումն անձին իւրոյ:

Գրեցաւ սա ի թվին հայոց Ռ և ՀԲ (1072+551=1623) ի յունիս ամսոյ ԻԶ (26), ի դուռն Սուրբ Աստուածածին և Սրբոյն Ստէփաննոսի Նախավկային, և այլ ամենայն սրբոցն, որ աստ են հաւաքեալ, ի թագաւորութեանն բռնակալ սուլթան Մուսթաւին, ի յառաջնորդութեանն Տէր Կարապետին և Տէր Թաթէոսին և մեր համշիրակ եղբայրացելոց մերոց զՏէր Վարդանն, զՏէր Գրիգորն, զՏէր Աստուածատուրն, զմիւս Տէր Գրիգորն և աշակերտաց իմոց՝ զՄանուէլ սարկաւագն, զՍարգիսն, զԿարապետն, և զծնօղս իմ՝ զմահդասի Պապն և զմայրն զԽուպիկն, և զեղբայր իմ զհայր Անտոնն, զԽուպիճանն և զՊապաճան և զաւակաց մերոց՝ զՍրապիոն, զԹաթէոսն, զՊարսանն, զՄարխասն: Զոր հայցեմ և յուսամ ամէնազաւր Տեառնէ մերմէ Յիսուսէ Քրիստոսէ, որ անփորձ և անարատ պահեսցէ ներքին և արտաքին պատահարկրիցն, մանօանդ դաւաճանողէն մերմէ, տեսուչ քաղաքիս և համաւրէն Բ (2) եկեղեցոյ քահանայքս, պարագայց // (292ա) ամաւք, երկար ժամանակաւք ի պարծանք քաղաքիս մերոյ, մինչև սահմանագրեալ կէտ կոչման իւրոյ, ևս առաւել հայկազան ազգիս մերոյ և հաւասար ժողովրդեանս մերոյ:

Դարձեալ երեսս ի գետին բազմապատիկ աղաչեմ զձեզ, որ դասք իմաստասիրաց, յորժամ վարժիք իք սմանէ, յիշեցէք սուրբ և արժանօոր աղօթս ձեր զեղկելի և զանարժան Գրիգոր գրիչս և զուսուցիչն իմ՝ զԽիզանցի Մարտիրոսն քահանան, որ փոխեալն ի Քրիստոս և զՏէր Մարուգէն, որ ունին բազում աշխատանք ի վերայ անարժանիս:

Դարձեալ երես անկեալ աղերսեմ և մաղթեմ ի ձեզանէ, ո՛վ պատահող սորա, զի անմեղադիր լերուք խոշորութեան գրիս, զի բազում հարկապահանջութիւն կայր ի չար ժամանակիս, որ Ա (1) տարին Գ (3) անգամ խարաճ առին ի հայոց ազգիս մերոյ, որ տառապեալ և նուաղեալ շրջէաք և դարձեալ ազդեցութեամբն սուրբ Հոգւոյն և ներող ողորմութեամբն իւրոյ մեզ զգիրքս գրել: Եւ տեսեալ զսա Մելքոն սարկաւագն հարկ եդիր ի վերայ մեղօորիս գրել զգիր գ ս այսպիսիւ, թէ սա խնդրեաց Ծանախացի Ալեքսանոս եպիսկոպոսն և քահանայքն Տէր Պետրոսն և Տէր Կիրակոսն և միահամուռ ժողովուրդն ամենեքեան, թէ նոքա խնդրեցին զայս աստուածաշունչ գիրքս, բայց էս անարժանս զցայ ք և զցերեկ ի մէջ տրտմութեան և տարակուսի կայի և անձն իմ խռովեալ էր մինչ ի չափ // (292բ) մահու, վասն այս պատճառիս խիստ տարտամեալ էր սիրտ իմ ի յահէ անաւրինացն և մոլորեալ էր միտս և ուժոյ թափեալ էր անձն իմ և չէի գիտել, թէ զինչ կու գրէի, միթէ ամէնագութն Աստուած ձերում աղաւթիւքն և բարէխօսութեամբ սուրբ Աստուածածնին յակնարկէ իւր ի սուրբ պատուական արեամբ գնեալ ծառա[յ]քն, որ ամենևին ցիր ու ցան եղեալ են, որ ոմն յայս կոյս և ոմն յայn կոյս բնակեալ են, վասն որոյ քաղցր աչօք հայեսցի ողորմածն Աստուած և գթա ի վերայ մեղուցելոյս, Ներէ ողորմութեամբ իւրով և կրկին վերստին դարձեալ շնորէ համօրէն հօատացելոցն: Վասն որոյ յայսմն իրի անմեղադիր լերուք սղանալաց իմոց և անպարսաւ թողէք զեղկելիս, զի ըստ առատ ողորմութիւնն իւր. զի լի սրտիւ և սերտ հաւատով մի բերան ողորմի ասացէք մեզ յիշողացդ: Եւ ձեզ յիշեցողացն ողորմեսցի Քրիստոս Աստուած վարձահատուցն ամենայնի, որ առատն ի տուրս բարեաց, հատուսցէ վարձս գործոց իւրաքանչիւրոց մեզ և ձեզ ամէնեցուն, ամէն: Հայր մեր որ յե:

184բ. Սուրբ և փառաւորեալ աւետարանիչս բարեխաւսութեամբ Քրիստոս Աստուած, ողորմեա ստացողի սուրբ գրոցս (շար. Ալեքսանոս վարդապետի ձեռքով –տե՛ս էջ 292բ) Ալէքսան վարդապետին և իւրոցն ամենայնի. ամէն: Հայր մեր:

204ա. Ով սրբա ս նեալ քահանայք, յորժամ կարդայք և լուսաւորիք, յիշեցէք ի մաքրափայլ յաղաւթս ձեր զստացող սուրբ գրոցս, մեր հոգևոր քուրոչն Խանին, որ բազում աշխատանս ունի ի վերայ գրոցս. Քրիստոս իւր մեղացն թողութիւն շնորհէ: Ընդ նմին և զիս զանարժան և զփծուն Մանուէլ գրիչս աղաչեմ յիշել ի տէր:

Հետագայի

292բ. Այլև վերջին ստացող դուրս (= գրոյս) Ալէքսան վարդապետին, հայր իմ Դաւթին. մայր իմ Խանումին, եղբարն իմ Օվաննէս Խաչատուրին, Տէր Շմայոնին, Տէր Աստուածատուրին, իւր ազ կ այկանին ամենեցոյն:

299բ. Թվին ՌՃՁ և մէկ (1181+551=1732) օգոստոս ամսոջ ԺԳ (13) աւուր փոխման սուրբ Աստուածածնին///

3. ԱՎԵՏԱՐԱՆ
(Մանչեստր, Դիանա Մարգարյան-Կեսարյան)

                                                                                                                ՌՀԶ – 1627

Գրիչ՝ Ղուկաս: Ստացող՝ Մինաս քահանա: Էջ՝ համարակալված 556: Չգրված՝ 1-4, 6-8, 14-16, 244, 442: Պրակ՝ Ա – ԻԳx12: Նյութ՝ մագաղաթ: Մեծություն՝ 13x9: Գրություն՝ երկսյուն: Գիր՝ բոլորգիր: Տող՝ 21: Մանրանկարչություն՝ Մարկոս՝ 180, Ղուկաս՝ 246: Կիսախորան՝ 17, 181, 247, 443: Լուսանցազարդ՝ բուսական, կենդանական և տերունական (Մկրտություն՝ 30, Քրիստոսը Գեթսեմանի պարտեզում՝ 166): Կազմ՝ կաշեպատ տախտակ մետաղե խաչերով: Պահպանակ՝ մագաղաթյա, չգրված: Վիճակ՝ լավ:

Ծնթ. — Ձեռագրի որոշ էջերում փոքրիկ դատարկ տեղեր են բաց թողնված՝ հավանաբար մանրանկարների համար: Չունի Մատթեոսի և Հովհաննու մանրանկարները: Կազմի երկու փեղկերը շղթայով իրար են կապված:

Հիշատակարան. Գրչի

Էջ 5. Աւգնեա հոգիս սուրբ Աստուած

Անարժան և յոգնամեղ գրչի՝

Ղուկաս սուտանուն քահանայի,

Սկսման զտառս ի գ ձ ի:

Ով ոք որ զսա տեսանի՝

Լի սրտով նա ինձ վա՜ ասի,

Նա ինքն ահեղ ատենին

Քրիստոսէ հոգով վարձատրի…

Տէր, դու առաջնորդես (կրկնված է ևս երկու անգամ): Քրիստոս աւգնէ և հոգին սուրբ կամակից լինի: Ամէն եղիցի:

Էջ 13. (Շրջանակաձև գրված) Ով պատուական հարք և եղբարք, յորժամ հանդիպիք սուրբ Աւետարանիս կարդալ[ով] կամ աւրինակելով, մեղաւոր Ղուկաս գծողիս լի բերանով և ուղիղ սրտիւ Աստուած ողորմի ասացէք:

Էջ 245. Զանարժան Ղուկաս գրչիս յիշման արժանի արա, ո՜վ ընթերցող, աղաչեմ: Թվ ՌՀԶ (1627) էր:

Էջ 439. Աստ զողորմելի և զտառապեալ զանարժան և մեղսամակարթ զՂուկաս զեղկելի գրիչս յիշման արժանի արարէք ո՜վ բարեբարոյ ընթերցողք և զԱստուած ողորմին բարբառեցէք:

Էջ 549. «Փառք… ուստի և շառաւիղն աւրհնութեան և սեռն բարենշան սրբասէր և հեզահոգի և բարեմիտ Տէր Մինաս քահանայն (անունն այլ ձեռքով) ցանկացող եղև և այսմ երանաւէտ և կենսապարգև սուրբ Աւետարանիս և ստացող զսա յարդար վաստակոց իւրոց՝ գանձ անկողոպտելի առ Քրիստոս բարեխօս և յիշատակ հոգւոյ իւրոյ և ծնաւղաց իւրոց, հօրն՝ Մաթէոսին և մօրն (անավարտ)»:

Հետագայի

Էջ 552. Յիշատակ է սուրբ Աւետարանս խոջայ Տրթատին կողակցին Եղիսայբէթին, հօրն՝ Գրիգորին, մօրն՝ Մարիամին, եղբօրն՝ Սենայքարին և իւր կողակցին, միւս եղբօրն՝ Սարգիսին և իւր կողակցին, ք ո րօջն՝ Խոսրովին և Թաւարին և ամենայն արեան զարմին:

Թվին ՌՃՀԶ (1727)-ն սէն րերի Դ (4). Համաս պ ու ռ կուսին:

Էջ 559. Եւ դարձեալ յիշատակ է սուրբ Աւետարանս խոջա Աբրահամին և հօրն՝ Մովսէսին և մօրն՝ Թաւարին և կողակցին՝ Հոռոմին և որդոյն՝ Սահակին և տ[ա՞լ]երացն Թաւարին և ամենայն արեան զարմին: Թվին ՌՃՂԱ (1742)-ին յունվարի ԺԴ (14)-ին:

4. ԱՎԵՏԱՐԱՆ ՅՈՒՂԱԲԵՐԻՑ
(Լոնդոն, Սարգիս Քյուրքչյան)

                                                                                                                ԺԸ – XVIII

Թերթ՝ 10: Նյութ՝ թուղթ: Մեծություն՝ 29, 5 × 42: Գրություն՝ երկսյուն: Գիր՝ բոլորգիր: Տող՝ 21: Մանրանկարչություն՝ Մատթեոս՝ 1բ, Մարկոս՝ 3բ, Ղուկաս՝ 5բ, Հովհաննես՝ 7բ, սկզբնաթերթերի վրա՝ Յուղաբեր կանայք՝ 2ա, Քրիստոսը Տիբերիայի ծովեզերքի մոտ՝ 4ա, Պայծառակերպություն՝ 6ա, Մարիամ Մագդաղինացին Քրիստոսի գերեզմանի մոտ՝ 8ա: Լուսանցազարդեր՝ բուսական: Կազմ՝ թավշապատ խավաքարտ. առաջին և երկրորդ փեղկերի վրա արծաթյա քանդակներ՝ «Յուղաբեր կանայք» և «Քրիստոսի թաղումը»: Պահպանակ՝ ծաղկաթուղթ: Վիճակ՝ բավարար:

Ծնթ. 1. – Ձեռագրի պատկերները կրում են ուշ ժամանակների եվրոպական գրքային գեղանկարչության ազդեցության կնիք:

Ծնթ. 2. – Ձեռագիրը պատկանել է նյույորքաբնակ Հակոբ Գևորգյանին. կազմի առաջին փեղկի ներսում կա նրա հավաքածոի 981 թվահամարը: Մի քանի տարի առաջ այս մատյանը վաճառքի է հանվել Լոնդոնի Սոթբի աճուրդային ընկերությունում. գնել է Սարգիս Քյուրքչյանը: 1977 թ. դեկտ. 13-ին տողերիս գրողը Լոնդոնում ձեռագիրը Ս. Քյուրքչյանից նվեր ստացավ Մաշտոցյան Մատենադարանի համար. գրանցված է 10774 թվահամարի ներքո: