ԵՌԱԼԵԶՎՅԱՆ
ՄԻՋՆԱԴԱՐՅԱՆ
ՄԻ
ՆՈՐ
ԲԱՌԱՐԱՆ
Հայ
և
արևելյան
ժողովուրդների
միջնադարյան
փոխհարաբերությունները
հասարակական
կյանքի
տարբեր
բնագավառներում,
հայ
գիտնականների
սերտ
առնչությունները
արևելյան
ժողովուրդների
գրականության
ու
գիտական
մտքի
հետ
ինքնին
թելադրում
են
այդ
լեզուներից
հայերեն
և
կամ
հակառակը
թարգմանական
բառարանների
առկայություն։
Սակայն,
դժբախտաբար,
ամբողջական
այդպիսի
բառարաններ
առ
այսօր
սակավ
են
հայտնաբերվել։
Այս
բնագավառում
հիշատակության
արժանի
է
XV
դարի
բժշկական
եռալեզվյան՝
հայերեն-արաբերեն-լատիներեն
մի
բառարան,
որը
լեզվաբանական
մանրամասն
ուսումնասիրությամբ
1903
թվականին
հրապարակել
է
հայագետ
Ժ.
Կարստը։
Այս
հուշարձանը
հայերեն
և
հայերենում
օտար
լեզուներից
փոխառյալ
բժշկական-դեղաբանական
տերմինների
ամբողջական
բառարան
է.
ընդգրկում
է
Ա–Ֆ
տառերը
և
ունի
201
բառ
։
«Միջնադարյան
հայկական
բառարանագրական
հուշարձանները
»
արժեքավոր
իր
աշխատության
մեջ
հայատառ
արաբերեն-պարսկերեն-հայերեն
եռալեզվյան
երբեմնի
մի
բառարանից
մնացած
ձեռագիր
հատվածի
վրա
ուշադրություն
է
դարձրել
լեզվաբան
Հ.
Ամալյանը
։
Այս
բառարանի
ուշադիր
քննությունը
ցույց
տվեց,
որ
այն
իրականում
ոչ
թե
արաբերեն-պարսկերեն-հայերեն
թարգմանական
բառարան
է,
այլ
պարսկերենում
արաբերենից
փոխառյալ
բառերի
բացատրական
բառարան
է,
որից
պահպանվել
են
արաբական
այբուբենի
Ա,
Բ,
Թ
տառերով
սկսվող
բառերը։
1966
թ.
Երուսաղեմի
հայկական
ձեռագրերի
ուսումնասիրման
ժամանակ
պրոֆ.
Լ.
Խաչիկյանը
№
1428
ձեռագրից
արտագրել
է
հայատառ
եռալեզվյան՝
արաբերեն-հայերեն-թուրքերեն
մի
փոքրիկ
բառարան,
որը
վերջերս
նա
սիրահոժար
մեզ
տրամադրեց
հրապարակելու
համար։
Մատյանը,
որ
ըստ
երևույթին
ուսումնական
նպատակներով
կազմված
նյութերի
ժողովածու
է,
համաձայն
պրոֆ.
Լ.
Խաչիկյանի
ենթադրության,
XVII-XVIII
դարերի
գրչություն
է.
սրա
առանձին
հատվածներն
ու
հիշատակարանները
իրենց
նախագաղափար
օրինակներն
են
ունեցել
և
շատ
արժեքավոր
են։
Ժողովածուն
բովանդակում
է
աշխարհագրական
անունների
մի
բառարան,
վերը
հիշված
բառարանը,
Սուրբ
Խաչի
պատմությունը,
մի
ժամանակագրություն,
թվաբանական
խնդիրների
մի
դասագիրք
և
այլն։
Խնդրո
առարկա
բառարանը
գտնվում
է
ձեռագրի
67-70
էջերում,
ունի
ընդամենը
118
բառ,
որոնք
բերված
են
93
գլխաբառերում.
մի
գլխաբառի
տակ
առանձին
դեպքերում
տրվում
է
նաև
տվյալ
բառի
հոմանիշը,
ինչպես՝
բաթըն,
ջօֆ
–
«փոր,
որովայն»,
իսկ
որոշ
դեպքերում
մերձիմաստ
անունները
բերվում
են
մի
գլխաբառում,
ինչպես՝
բըհամ,
խընսըր
–
«բութ,
ճկոյթ»։
Բառերի
հոգնակի
ձևերը
սովորաբար
տրված
են
եզակիից
հետո,
բայց
և
նկատելի
են
առանձին
դեպքեր,
երբ
հոգնակին
նախորդում
է
եզակիին,
ինչպես
ըզլուֆ,
զըլֆ
–
«գուլակներ,
գուլակ»,
իսկ
որոշ
դեպքերում
էլ
հոգնակին
վերցված
է
որպես
առանձին
բառ։
Բառարանի
հեղինակը,
հավանաբար,
նախապես
ցանկացել
է
կազմել
քառալեզվյան
բառարան՝
արաբերեն-հայերեն-թուրքերեն-քրդերեն,
ուստի
և
ձեռագրի
համապատասխան
էջերը
բաժանել
է
չորս
սյունակի,
յուրաքանչյուրի
վերևում
նշելով
լեզուն,
սակայն
ամբողջական
են
միայն
արաբերենի
և
հայերենի
սյունակները,
բառերի
թուրքերեն
բացատրությունները
սկսվում
են
68-րդ
էջից,
իսկ
քրդերենով
տրված
է
միայն
երեք
բառ։
Դատելով
այս
բառարանի
մեջ
ընդգրկված
բառանյութից,
կարելի
է
եզրակացնել,
որ
այն
կազմված
է
ինչ-որ
մարդակազմական
երկի
բառացանկի
հիման
վրա.
բերված
են
մարդու
գլխի
և
իրանի
մասերի
և
դրանց
հետ
առնչվող
կենսաբանական
մի
շարք
անվանումներ,
իսկ
բառարանի
սկզբի
տասնհինգ
գլխաբառերը
հավանաբար
տվյալ
երկի
առաջաբանի
«նվիրումի»
հատվածից
են
քաղված։
Արաբական
բառերի
ճշգրիտ
տառադարձությունը,
մասնավորապես
արաբական
b,
g,
d
ձայնեղների
դիմաց
համապատասխան
հայկական
բ,
գ,
դ
հնչյունների
օգտագործումը,
մի
քանի
բառերի
պարսկական
ձևերի,
ինչպես
նաև
արևելյան
թուրքերենի
(իմա՝
ադրբեջաներենի)
մեջ
գործածվող
որոշ
բառերի
(օրինակ՝
սըմուք,
սմուքլար
–
«ոսկոր,
ոսկորներ»)
առկայությունը
որոշակի
ենթադրել
է
տալիս,
որ
կազմողը
Արևելյան
Հայաստանի
միջավայրից
է
ծագում։
Բառարանում
ուշադրության
արժանի
է
արաբերենի
և
թուրքերենի
հայկական
տառադարձությունը.
արաբերեն
տառադարձության
դեպքում
նկատելի
է
ավելի
կուռ
միասնություն
և
հետևողականություն,
որը
շատ
աննշան
դեպքերում
է
խախտվում։
Այս
նույնը
չի
կարելի
ասել
թուրքերենի
հայկական
տառադարձության
համար,
որտեղ
միօրինակությունը
հաճախ
է
խախտվում,
նույն
հնչյունը
տառադարձվում
է
և՛
որպես
ձայնեղ,
և՛
որպես
խուլ։
Հետաքրքիր
երևույթ
է
այն,
որ
բառարանի
կազմողը
արաբական
հնչյունական
համակարգին
հարազատ
մնալու
նպատակով
առաջին
անգամ
հայերեն
այբուբենի
մեջ
օգտագործել
է
արաբական
ع
(
’a
)
և
ق
(
q
)
կոկորդային
հնչյունները.
այսպես,
օրինակ՝
երիսու
ع,
շ
ع
թր,
ա
ع
յին,
ع
աթսայ,
ըլխալը
ق,
դա
ق
ըն,
հալ
ق,
ق
ըտըին
։
Բառարանում
արաբական
հնչյունների
հետևյալ
հայկական
տառադարձությունն
է
կիրառված.
1.
ا
(
a
)
և
آ
(
ā
).
դեռևս
Կարստը
իր
«
Կիլիկյան
հայերենի
պատմական
քերականության»
մեջ
նշել
է,
որ
միջին
հայերենում
արաբերենից
փոխառյալ
բառերում
a
և
ā
հնչյունները
տառադարձվում
են
ա,
ինչպես
սամսար
=արաբ.
samsār.
խաբար
=արաբ.
xabar,
պազար
=արաբ.
bāzār
և
այլն
։
Քննության
առարկա
բառարանում
այս
օրինաչափությունը
մասամբ
գործում
է
բառամիջում.
ինչպես,
օրինակ՝
հանըք
=
حنک,
դա
ق
ըն
=
ذقن,
հալ
ق
=
حلق,
բալղամ
=
بلغم,
րաղբայ
=
رقبه ,
լսան
=
لسان,
ըքթաֆ
=
اکتاف,
ջընաբ
=
جناب
։
Սակայն
a>ա
տառադարձությունը
այստեղ
հաճախ
փոխարինվում
է
a>
ը
տառադարձմամբ,
մի
օրինաչափություն,
որը
դիտել
ենք
միջնադարյան
հայկական
բնագրերում
պարսկերենից
փոխառյալ
բառերի
հայկական
տառադարձումների
մեջ.
օրինակ՝
մըխ
=
مخ,
մըխաթ
=
مخاط,
ջըբին
=
جبین,
ջըֆըն
=
جفن,
ըդըն
=
اذن,
սըն
=
سن,
ֆըմ
=
فم ,
զընթ
=
زند,
քըթֆ
=
کتف
և
այլն։
a>
ը
տառադարձումը
օրինաչափորեն
գործում
է
մասնավորապես
բառասկզբում՝
ըլբարի
=
الباری,
ըլհաքըմ
=
الحاکم
։
2.
ب
(b)
ամենուրեք
տառադարձվում
է
բ,
ինչպես
ըլբադի
=
البادی,
ըբըն
ըլբաշար
=
ابن
البشر,
բար
=
بار,
բայց
մի
դեպքում՝
պ.
ըլպըքայ
=
البکاء
։
3.
ت
(t)
և
ط
(t)
ամենուրեք
տառադարձվում
են
թ.
քըթֆ
–
کتف,
մըխաթ
=
مخاط,
բաթըն
=
بطن,
թըհել
=
طحال.
մի
դեպքում՝
տ.
ղըտըին
=
قطن
։
4.
د
(d)
հիմնականում
տառադարձվում
է
դ.
եդ
=
ید,
ջըլդ
=
جلد,
սըդըր
=
صدر,
բայց
և՝
թ.
օր.
զընթ
=
زند,
քաբաթ
=
کبد
և
մեկ
դեպքում՝
տ.
ինչպես՝
խատ
=
خد
։
5.
ذ
(
ẓ
)
և
ض
(z)
ամենուրեք
տառադարձվում
են
դ.
ըդըն
=
اذن,
դա
ق
ըն
=
ذقن,
ըդլահ=
ضلع,
դըրս
=
ضرس,
իսկ
ظ
(z)
մեկ
դեպքում
տառադարձված
է
դ
՝
ع
ադամ=
عظم,
մեկ
այլ
դեպքում՝
զ.
ինչպես՝
զըֆըր
=
ظفر,
իսկ
մի
երրորդ
դեպքում՝
տ,
ինչպես՝
տահըր
=
ظهر
։
6.
ع
(
ʼ
a)
կոկորդային
հնչյունը,
ինչպես
վերը
ասվեց,
պահպանված
է
հայերեն
տառադարձման
ժամանակ,
ինչպես՝
եիսու
ع
=
یسوع,
ع
ային
=
عین,
ع
ադամ
=
عظم,
բայց
և
կա
ع
>
ա
ձևը՝
սաալ
=
سعل,
և
ع
>
հ.
օրինակ՝
ըդլահ
=
ضلع,
որ
նկատվում
է
նաև
այլ
բնագրերի
մեջ։
7.
ق
(q)
կոկորդային
հնչյունը
նույնպես
պահպանված
է
նույնությամբ՝
արաբական
ձևով.
ق
ըտըին
=
قطن,
դա
ق
ըն
=
ذقن,
բայց
և
տառադարձված
է
ղ,
օրինակ՝
ղադի
=
قاضی,
րաղբայ
=
رقبه,
ըրղ=
عرق
։
8.
و
(v)
բառասկզբում
մի
դեպքում
հանդիպում
է
ւ,
ւաչ,
ւուջուհ
=
وجه
وجوه ,
իսկ
բառամիջում
ամենուրեք
ու,
ինչպես
սուֆ
=
صوف,
խտուտ
=
خدود,
դղուն
=
ذقون,
ջլուդ
=
جلود,
և
մեկ
դեպքում
էլ
օ,
ինչպես՝
ջօֆ
=
جوف
։
Վերը
նշեցինք,
որ
թուրքերենի
հայկական
տառադարձման
մեջ
այս
բառարանում
հաճախ
խախտվում
է
միօրինակությունը։
Սա
հավանաբար
բխում
է
այն
հանգամանքից,
որ
բառարանի
կազմողը
հետևել
է
ժողովրդական
արտասանությանը
և
ոչ
գրավոր
լեզվին։
Այս
իսկ
տեսակետից
էլ
ուշադրության
արժանի
է
այս
փոքրիկ
բառարանը,
որովհետև
արաբատառ
թուրքերենը
հնարավորություն
չի
տալիս
ճշգրտորեն
վերականգնելու
բառերի
արտասանությունը։
Բառարանում
թուրքերենի
տառադարձման
հետևյալ
ձևերն
են
կիրառված.
1.
ا
(a)
և
آ
(
ā
).
տառադարձվում
են
ա,
ինչպես՝
ալ-
ال,
աթ
وات ,
գուլմաղ-
کولمک,
սէւընմաք-
سونمک,
ղամ-
غم,
աղլամաղ-
آقلامق,
ախսըրմաղ-
آقصیرمق,
դուդախ-
دوداق
և
այլն։
2.
(b)
տառադարձվում
է
և
բ
և
պ.
օրինակ՝
բօյին-
بویون,
ղաբուրղա
-
قابورغه,
պուռըն-
بورن
պի
ق
-
بیق
և
այլն։
3
پ
(p)
տառադարձվում
է
մեկ
դեպքում
պ
՝
պարմաղ-
پارمق
։
4.
ت
(t
ʼ
)
տառադարձված
է
թ.
ինչպես՝
ղըրթլաղ-
قرتلاغ,
թուքուր-
توکور,
իսկ
ط
(t)
տառադարձվում
է
և՛
դ
և՛
թ,
և՛
տ.
դըռնաղ-
طرناق,
տամար-
طمر,
խաթըր-
خاطر,
տալաղ-
طالاق
։
5.
ج
տառադարձվում
է
և՛
ջ
և՛
ճ.
աւուջ-
آووج,
ճիգար-
جکر,
իսկ
چ
(c)
տառադարձված
է
չ.
չանկայ-
چکه
։
6.
خ
(x)
տառադարձվում
է
խ.
խաթըր-
خاطر
։
Խ
-ով
է
տառադարձվում
առանձին
դեպքերում
նաև
ق
(q)-ն
օր՝
տուդախ
دوداق,
ղուլախլար-
قولاقلر
։
7.
د
(d)
հիմնականում
տառադարձվում
է
դ.
օրինակ՝
դիշ-
دیش,
դիլ-
دل,
դիրսաք-
دیرسک,
իսկ
երկու
դեպքում՝
տ.
տուդախ-
دوداق,
օտ-
اود
։
8.
ر
(r)
տառադարձվում
է
ր,
իսկ
եթե
նախորդում
է
ն
-ին՝
տառադարձվում
է
ռ.
այստեղ,
իհարկե,
հայերենի
ուղղագրական
օրենքի
կիրառություն
չպիտի
փնտրել.
թուրքերենում
ևս
առկա
է
ն
-ից
առաջ
ր
-ի
ռ
արտասանություն.
օրինակ՝
պուռըն-
بورون,
դըռնաղ-
طرناق,
ղառըն-
قارن
։
Մեկ
առանձին
դեպքում
հանդիպում
ենք
ի
-ից
առաջ
ռ
-ի
գործածություն.
ղառիշ-
قارش
։
9.
س
(s)
և
ص
(
ṣ
)
ամենուրեք
տառադարձվում
է
ս,
իսկ
մեկ
դեպքում
ունենք՝
զ.
գօքուզ-
کوکوس
։
10.
ق
(q)
կոկորդային
հնչյունը
հիմնականում
տառադարձվում
է
ղ,
ինչպես՝
պարմաղ-
پارمق,
ղարա-
قره
։
Առանձին
դեպքերում,
ինչպես
նշվեց
արաբերեն
բառերի
տառադարձման
ժամանակ,
պահպանված
է
արաբերեն
ق
-ն
այսպես՝
ق
ուլաղ-
قولاق,
պի
-
ق
بیق
ق
ան-
قان
։
Մերթ
ընդ
մերթ
հանդիպում
ենք
նաև
ق
>
խ
տառադարձումներ.
օրինակ՝
ղուլախլար-
قولاقلر,
ախսըրմաղ-
آقصیرمق
։
տուդախ-
دوداق,
արխա-
آرقه
։
11.
ک
(k)
հիմնականում
տառադարձվում
է
ք.
ինչպես՝
սումուք-
سوموک,
օքսուր-
اکسور,
քուչուք-
کوچک
։
Մեկ
առանձին
դեպքում
ունենք
ک
>
կ
տառադարձում.
գօբակ-
کوبک
։
Հայտնի
է
թուրքերենում
ک
(k)
գիրը
ունի
նաև
նկ
ռնգային
հնչում.
նման
դեպքերում
հայերեն
տառադարձումները
այս
բառարանում
կատարված
են
նկ
և
նգ.
օրինակ՝
չանկայ-
چکه,
սինգիր-
سیکیر,
գօնգուլ-
کونکول
։
12.
و
(o,
v,
u)
համապատասխանաբար
տառադարձվում
է
օ,
ւ,
ու,
ինչպես՝
պուռըն-
بورون,
ումուզ-
اوموز,
ղուլթուղ-
قولتوق,
սէւընմաք-
سونمک,
աւուջ-
آووج,
պօղազ-
بوغاز,
ղօլ-
قول,
գօն-
کون
և
այլն։
13.
ه
(h).
թուրքերենում
այս
հնչյունը
բառի
վերջում
ա
է
արտասանվում.
այդ
նույն
ձևով
է
տառադարձվում
հայերենում.
արխա-
آرقه,
ղաբուրղա-
قابورغه
։
ղարա-
قره
։
14.
Ֆաթհա,
քասրա,
զամմա
(
ꝰ
ﹶ
ﹺ
)
հնչյունները,
որոնք
արաբատառ
թուրքերենում
չեն
գրվում,
համապատասխանաբար
հայերենում
տառադարձվում
են՝
ա-ը,
ե-ի
և
օ-ու.
օրինակ՝
սէվընմաք-
سونمک,
դըռնաղ-
طرناق,
ղառիշ
-
قارش ,
ճիգար-
جکر,
օքսուր
-
اکسور,
քուչուք-
کوچک,
գօնգուլ-
کونکل
։
Ստորև
հրապարակվում
է
բառարանի
բնագիրը
Երուսաղեմի
ս.
Հակոբյանց
վանքի
թ.
1428
ձեռագրից,
ԺԷ-ԺԸ
դար,
էջ
67-70.
1
2
3
4
5
6
Արաբի
արաբերեն
հայերեն
թուրքի
թուրքերեն
*
քուրդի
որ
է
մարաց
ըռըբըլ,
իլահ,
ալահ,
իլահ,
ըռըբ
رب
الاله،
الله
اله،
رب
տեր
աստուած
ըլխա[լ]ը
ق
الخالق
ստեղծող
Ըլբարի
الباری
արարիչ,
գոյացուցող
ի
կւռոյ
ըլջաբըր
الجابر،
الجبار
ի
հողոյ
ստեղծօղ
ըլազալի,
ըլաբադի
الازلی
الابدی
անսկիզբն,
անվախճան
ըլհաքըմ,
ղադի
الحکم
قاضی
իշխան,
դատաւոր
ըռահման,
ռահիմ
رحمان
رحیم
գթած,
ողորմած
ըռաբ
ըլալամին
رب
العالمین
տեր
արարածոց
եիսու
ع
ըլմսեհ
یسوع
المسیح
Յիսուս
Քրիստոս
րուջըլ,
ինսան
رجل
انسان
այր,
մարդ
բանական
ըբըն
ըլբաշար
ابن
البشر
որդի
մարդոյ
Ըլարըֆ
العارف
գիտուն,
իմաստուն
Ըլալըմ
العالم
իմաստուն,
կարդացօղ
Ըլամըլ
العامل
բարէգործ
բար,
սալեհ
بار
صالح
արդար,
բարի
Ըռաս
رأس
գլուխ
Ջիմջըմայ
جمجمه
գագաթ
գլխոյ,
կատար
Մըխ
مخ
ըղեղ,
ուղեղ
շա
ع
[ր],
փարչամ
شر،
پرجم
վարս,
ծամ,
վրջամ
ըզլուֆ,
զլֆ
زلوف،
زلف
գուլակներ,
գուլակ
շ
ع
ըր
شعر
մազ
սուֆ
մանդուֆ
صوف
مندوف
բուրդ
գզած
ق
ըտըին
قطن
բամպակ
Ըբրիսամ
ابریسم
ապրիշում,
կերպաս
դամաղ
دماغ
քիմք,
գլխոյ
միջի
երակներ
Ջըբին
جبین
ճակատ
Հաւջաբայ
حجبه
ընքներ
Հադաղայ
حدقه
աչաց
կոպեր
ջըֆըն,
ըջֆան
جفن،
اجفان
թարթ
և
թարթեր
ա
ع
յին
عین
աչք,
ակն
է
ع
ուն
عیون
աչքեր
ըդմօ
ع
ըլ
ع
ին
دموع
الاعین
արտասուք
աչաց
եաշ
գօզու
یاش
کوزو
ըլպըքայ
البکاء
լաց
աղլամաղ
آغلامق
ըլ[հա]զը
الهزء
ծաղր
գուլմաղ
کولمک
Ըլֆար
الفرح
ուրախութիւն,
ցնծութիւն
սէւընմաք
سونمک
Ըլղամ
الغم
տրտմութիւն,
սուգ
ղամ,
ղասաֆաթ
غم،
قساوت
ըդըն,
ադան
اذن،
آذان
ականջ,
ականջներ
ق
ուլաղ,
ղուլախլար
قولاق،
قولاقلر
ւաչ,
ւուջուհ
وجه،
وجوه
երես,
երեսներ
իւզ,
իւզլար
یوز،
یوزلر
խատ,
խտուդ
خد،
خدود
թուշ,
թշեր
–
–
ընֆ,
ընուֆ
انف،
انوف
քիթ,
քըթեր
պուռըն,
պուռընլար
بورون،
بورونلر
սըմպէլ
Շաւրաբէ
شارب
բեղ
պի
ق
بیق
շաւէրըբ
شوارب
բեղեր
պի
ق
լար
بیقلر
Մըխաթ
مخاط
խըլինք
սումուք
سوموک
ع
աթսայ
عطس
փըսընքտալ
ախսըրմաղ
آقصیرمک
շօֆէ,
շըֆաֆ
شفة،
شفایف
շուրթն,
շրթունք,
պռկներ
տուդախ,
տուդ[ա]խլար
دوداق
دوداقلر
դա
ق
ըն,
դղուն
ذقن،
ذقون
մորուս,
մօրուքներ
սա
ق
ալ,
սաղալլար
صقال
صقاللر
նաւուլ,
նուալ
نول
կզակ,
ծնօտ,
ծնօտներ
չանկայ,
չանկալար
چکه
چکه
لر
Հանըք
حنک
դունչ
–
–
դըրս,
ըդրաս
ضرس،
اضراس
ատամ,
ատամներ
դիշ,
դիշլար
دیش،
دیشلر
սըն,
սընան
سن،
اسنان
ակռայ,
ակռաներ
–
–
Դըրադըր
درادیر
լընդեր,
քիմք
–
–
ֆըմ,
ըֆմում
فم،
افمام
բերան,
բերներ
աղըզ,
աղըզլար
آغز،
آغزلر
լսան,
ըլսըն
لسان،
السن
լեզու,
լեզուք
դիլ,
դիլլար
دیل،
دیل
لر
ազման,
ազմանան
հալ
ق
حلق
խըրչակ,
փողք,
կոկորդ
պօղազ
بوغاز
սամա
ըլհալղ
سماء
الحلق
բերնի
առիք
աղըզ
առաստաղի
–
ջաւզըթլհալղ
جوزة
الحلق
կլափ,
բօկ
ղըրթլաղ,
բօկ
غرتلاق
؟
Իթթաւոպ
یتثاءب
հորանջ
տալ
ասնամաք
اسنمک
սաալ,
սալէ
سعل
؟
հազ,
փըսխայ
օքսուր
اکسور
բաս
ق
այ,
բզաղ
?
بصغه
թուք,
թըքեր
թուքուր,
թուքուրլար
توکور
توکورلر
Բալղամ
بلغم
բըլղամ
փաղազ
(
?
)
?
Րաղբայ
رقبه
վիզ,
շըլինք
բօյին,
անքսայ
بویون
اکسه
քըթֆ,
ըքթաֆ
کتف،
اکتاف
թև,
ուս,
քէճ
ումուզ,
ումուզլար
اوموز
اموزلر
աքս,
ع
օքուս
عکس،
عکوس
արմունկ,
արմնկներ
դիրսաք,
դիրսաքլար
دیرسک
دیرسکلر
զընթ,
զընութ
زند،
زنود
բազուկ,
բազկներ
ղօլ,
ղօլլար
قول،
قول
لر
եդ,
եդային
ید،
یدین
ձեռք,
ձեռներ
ալ,
ալլար
ال،
ال
لر
քէֆ,
գամշիհ
کف،
خمش
թաթ,
ափ
աւուջ
آوج،
آووج
Գամշէ
خمش
ճանկել
աւուջլամաղ
اوجلامق
Հաֆնէ
حفن
կուց,
ափկից
իքի
աւուջ
ایکی
آووح
սըբա
ع,
ասաբէ
اصبع،
اصابع
մատ,
մատներ
պարմաղ,
պարմաղլար
پارمق،
پارمقلر
բըհամ,
խընսըր
ابهام
الخنصر
բութ,
ճկոյթ
պաշպարմաղ,
քուչուկ,
պարմաղ
باش
پارمق
کوچک
پارمق
զըֆըր,
ազաֆիր
ظفر
اظفار
եղունգ,
եղնկներ
դըռնաղ
طرناق
շըպըռ,
ֆընթ
?
شبر
թիզ,
քիլ
ղառիշ,
սունկուջ
?
قارش
խօսայ,
խուոս
?
մատանի,
մատնիք
իւզուք,
իւզուքլար
یوزوک
یوزوکلر
ع
օրօ,
ըր
ق
عروق،
عرق
երակներ,
երակ
տամարլար,
տամար
طمر،
طمرلر
ասաբ
اعصاب
ջիլ,
ջղեր
սինգիր,
սինգրլար
سیکیر،
سیکیرلر
ջըլդ,
ջլուդ
جلد،
جلود
կաշի,
մորթ,
մորթեր
գօն,
դարի,
դարլար
کون،
دری،
دریلر
լահըմ,
լհում
لحم،
لحوم
միս,
մըսեր
աթ,
էթլար
ات،
اتلر
ع
ադամ,
ադմէն
?
عظم
ոսկոր,
ոսկորներ
սըմուք,
սմուքլար
سموک،
سموکلر
սա
ق
իէ,
սաղիաթ
?
ساقیه
արին,
արինք
ق
ան,
ղանլար
قان،
قانلر
տահտըլաբադ
تحت
الابط
ընթիտակ
ղուլթուղ
قولتوق
տահըր,
սալբ
ظهر،
صلب
կըռնակ,
ող,
մէջք
արխա,
բէլ
آرقه،
بل
Բէնիքթաֆ
بین
اکتاف
թիկնամէջ,
ողնաշար,
միջնաղան
բէլաբասի
?
ըդլահ,
զամի
?
ضلع
կող,
կարճ
կող
այակլար,
ղաբուրղա
؟
قابورغه
ջամ,
ջընաբ
جمع،
جناب
քօվ,
կուշտ
եան,
եանլար
یان،
یانلر
բաթըն,
ջօֆ
بطن،
جوف
փոր,
որովայն
ղառըն
قارن
Սըռայ
سرة
պորտ
գօբակ
کوبک
Սըդըր
صدر
կուրծք,
լանջ
ք
գօքուզ
کوکس
գայիա
դիուս
?
ծիծ,
ծըծեր,
ըստի
մամաք,
մամաքլար
ممه
ک
ممه
کلر
ղալբ,
ֆուաթ
قلب،
فواد
սիրտ,
կամք
գօնգուլ,
իւրակ
کوکل
یورک
Բաւալ
?
միտք,
իմացումն
խաթըր,
ֆիքիր
خاطر،
فکر
ղասաբէց
(
?
)
?
ճիգար
ճիգար
جکر
Մարարա
مرارة
լեղի
օտ
اود
թըհէլ,
քաբաթ
طحال
کبد
փածեղ,
լերդ
տալաղ,
ղարայ
ճիգար
طالاق
قره
جکر
րիէ,
շահըմ
ریه،
شحم
թոք,
ճրագու
ճրաեաղի
?
մսրան,
մասարին
مصران
مصارین
[աղի,
աղիք]
–
–
