ԵՐԿԵՐԻ ԺՈՂՈՎԱԾՈՒ, Հատոր Ա

ԻՐԱՆԱԿԱՆ ՎԻՊԱԿԱՆ ԶՐՈՒՅՑՆԵՐԻ ԱՐՁԱԳԱՆՔՆԵՐԸ ԳՐԻԳՈՐ ՄԱԳԻՍՏՐՈՍԻ « ԹՂԹԵՐՈՒՄ» !

11-րդ դարի առաջին կեսում, երբ արդեն հնչել էին մեր գրականության աշխարհականացման առաջին ղողանջները, երբ արդեն հրապարակի վրա էին անմահ Նարեկացու «ի խորոց սրտից» բխած հոգեզմայլ երգերը, իսկ Մերձավոր Արևելքում հուժկու թափով զարգանում էր աշխարհիկ կուլտուրան, Հայաստանում ապրում և ստեղծագործում էր Գրիգոր Մագիստրոսը՝ հայ քաղաքական ականավոր գործիչներից և ժամանակի բազմակողմանի զարգացած անձնավորություններից մեկը։ Ճիշտ է, Մագիստրոսի չափածո երկերը չհասան Նարեկացու սրտահույզ երգերի ո՛չ ոգուն և ո՛չ արվեստի աստիճանին, բայց նրա լուսավորչական եռանդուն գործունեությունը և «Թղթերը» նպաստեցին մեր մատենագրության հետագա զարգացմանը։

Մագիստրոսը հայ աշխարհիկ մտավորականության այն առաջին ներկայացուցիչներից էր, որ հավատարիմ մնալով քրիստոնեական եկեղեցուն և անողոք կերպով պայքարելով աղանդավորական գաղափարների ու շարժումների դեմ, միաժամանակ առանձին խնդիրների նկատմամբ չէր բաժանում հայ կղերականության տեսակետները, նրանց վարքագիծը: Հայտնի է նրա բարձր գնահատականը հայ գուսանական երգերի ու նրանց արվեստի վերաբերյալ, այն դեպքում, երբ հայ եկեղեցին և՛ Մագիստրոսի օրոք, և՛ նրանից շատ հետո պայքարում էր դրա դեմ և ժխտում այն. «…ամենայն մրմունջք և երգք գուսանութեան…, – գրում է Գրիգոր Մագիստրոսը, – ի հայումս առաւել քան ի յունականին գտանեմք: Քանզի չափ և կշիռ բանի արուեստաւորեալ ներգործեն զայսոսիկ յոյժ չքնաղ և դժուարագիւտ և հրաշալի առասութիւնս: Քանզի աւարտեն միով գծիւ բազում բանս, եթե գովասանութիւն և եթե պարսաւ, երբեմն երիս գիրս յաւարտին ունելով զմիմեանս բախելով և երբեմն երկուս. եւ այսպէս ոտանաւորս ստեղծանին վեցոտանիս և քառոտանիս» [1]:

Լավ տիրապետելով հունարեն ու ասորերեն լեզուներին, որոնցից նա մի շարք թարգմանություններ է կատարել [2], քաջատեղյակ լինելով քրիստոնեական կուլտուրային, Մագիստրոսը չի խորշել մոտիկից հաղորդակից լինելու նաև իսլամական աշխարհում զարգացող գիտությանը և, ինչպես ինքն է ասում «բազում ջանիւ» սովորել է արաբերենը, ծանոթացել է արաբական բանաստեղծությանն ու նրա պոետիկական առանձնահատկություններին և անկողմնակալ կերպով բարձր է գնահատել այն [3]:

Գրիգոր Մագիստրոսը մեծ շփում և ընդարձակ նամակագրություն է ունեցել հայ և օտարազգի նշանավոր քաղաքական ու հասարակական գործիչների հետ: Մեզ հասած նրա նամակները պատմական ու գրական հարուստ տեղեկություններ են պարունակում և ցույց են տալիս Պահլավունի իշխանի խոր գիտելիքները ինչպես գիտության առանձին ճյուղերի վերաբերյալ, այնպես էլ հայ ու հարևան ժողովուրդների պատմության, գրականության, բանահյուսության, դիցաբանության բնագավառներում:

Մագիստրոսը քաջ իմացել է նաև պարսկերեն լեզուն ու իրանական էպոսը. Ռոստամի, Սպանդիարի, Աժդահակի վերաբերյալ նրա «Թղթերում» պահպանված մի շարք սուղ հաղորդումները, Դիոնիսիոս Թրակացու նրա մեկնության մեջ իր իսկ վկայությունները [4], մի շարք բառերի նրա կատարած ստուգաբանությունները դա են ապացուցում:

Մագիստրոսի մոտ պահպանված իրանական վիպական զրույցների արձագանքներին տեղյակ են եղել դեռևս նրա կյանքի ու ստեղծագործության առաջին ուսումնասիրողները. Վ. Լանգլուան „Journal Asiatique“-ում հրատարակած իր հոդվածում [5] համառոտակի նկարագրել է նրա «Թղթերը», ընդգծել նրանց մեջ հանդիպող հատուկ անունները, իսկ Գ. Խալաթյանը 1896 թ. այդ հատվածները գերմաներեն թարգմանությամբ հանդերձ հրապարակել է „Wiener Zeitschrift f ü r die Kunde des Morgenlandes“ հանդեսում [6]:

Միջնադարյան հայ գրականության մեջ իրանական էպոսի վերաբերյալ եղած հիշատակումները պերճ ապացույց են, որ Թուրանի դեմ Իրանի ժողովուրդների մղած հազարամյա պայքարը հարազատորեն է ընկալել հայ ժողովուրդը: Չարի պարտությունը և բարու հաղթանակը իրանական վիպական երգերում ոգեշնչել է նաև հայ ժողովրդին, որը, իրանցի հերոսներին հետագայում փոխադրելով Հայաստան, ամբողջապես հարազատացրել, «ազգայնացրել է», հարմարեցրել իր աշխարհըմբռնմանը, իր էպոսի ոգուն և ստեղծել «Ռոստամ-Զալ» հայ-իրանական վեպը՝ «Սասնա ծռեր» ժողովրդական վեպի կողմնակի ճյուղերից մեկը [7]:

Իրանական էպոսից «Թղթերում» կատարված շատ սեղմ մեջբերումները հետաքրքիր են այն առումով, որ ցույց են տալիս, թե ինչպես դեռևս 5-րդ դարից (Մովսես Խորենացի) հայ իրականությանը ծանոթ այդ վեպը ժողովրդի մեջ շարունակել է ապրել նաև հետագայում և 11-րդ դարի հայ հեղինակին հայտնի են եղել այնպիսի մանրամասնություններ, որոնք չեն հանդիպում «Շահնամեում» և մեզ հայտնի իրանական այլ էպիկական պոեմներում: Այս իսկ փաստերը հիմնովին ժխտում են Սարուխանի այն պնդումը, թե «Ռոստամի սխրագործությունները մեծ եռանդով երգվել են զանազան փոփոխություններով հայ ժողովրդի մեջ, բայց Շահնամեի երևումից հետո » [8]:

Ֆիրդուսին «Շահնամեի» «Ռոստամի յոթ արկածները» ( هفت خوان رستم ) բաժնի «Երրորդ արկածում» պատմում է, թե ինչպես Ռոստամը Մազանդարան գնալու ճանապարհին բախվում է մի աժդահայի՝ վիշապի հետ: Սա Ռոստամին մոտենում է գիշեր ժամանակ, երբ նա քնած է լինում, և ցանկանում է գաղտագողի ոչնչացնել դյուցազնին, սակայն Ռոստամի նժույգը՝ Ռախշը արթուն հսկում էր: Նա յուրաքանչյուր անգամ, որ վիշապը մոտենում է, ոտքերը դոփելով ու խրխնջոցով արթնացնում է իր տիրոջը, բայց վիշապը անմիջապես աներևութանում է: Ռոստամը սաստիկ ջղայնանում է Ռախշի վրա՝ իր քունը անտեղի խանգարելու համար: Երրորդ անգամ է վիշապը մոտենում, բայց այս անգամ նա դեմ հանդիման է գալիս Ռոստամին, որի հարցին, թե նա ո՞վ է, վիշապը հոխորտալով պատասխանում է (բերենք Ֆիրդուսու խոսքերը).

چنین گفت دژخیم نر اژدها                     که از چنگ من کس نیابد رها

صد اندر صد این دشت جای منست          بلند آسمانش هوای منست

نیارد پریدن بسر بر عقاب                     ستاره نبیند زمینش بخواب

Դժխեմ նեռը, վիշապն այն նենգ այսպես տվեց պատասխան.
«Եվ ոչ մի մարդ չի ազատվի մագիլներից իմ դաժան.
Հարյուր այսպես դաշտ, անապատ, հարյուր այսպես անդաստան,
Օդն անհատնում, երկինքն անեզր՝ իմն է հար ու հավիտյան.
Արծիվն անգամ չի հանդգնի թռչել-անցնել իմ երկրով,
Աստղը երկնում փորձ չի անի գեթ վար նայել՝ երազով [9]:

Նրանք բախվում են: Ռոստամը Ռախշի օգնությամբ ոչնչացնում է վիշապին և արյունը հոսում է գետի պես.

بزد تیغ  و انداخت از تن سرش           فروریخت چون رود خون از برش

Զարկեց թուրը և դեն նետեց գլուխը նեռ վիշապի,
Ինչպես գարնան վարար գետը արյունն հոսեց գազանի [10]:

Այս պատմությունը Մագիստրոսի մոտ շարադրված է շատ սեղմ, ընդամենը մի քանի տողում. դա իր հեղինակի սիրած ոճն է, որից հազվադեպ է շեղվում: Մեզ հետաքրքրող հատվածը հետևյալն է.

«Իսկ ոմն մերձ առ Դաբաւանդն կոչեցեալ լեառն, Ռոստոմն կոչեցեալ Սաճիկ, երիվար նմա ունել ասի Ռաշ այսինքն աշխէն. և զի քնոյ էր Ռոստոմն այն, սպասէր նմա մահու Դիւզեղն. և զի ոչ երբէք ննջէր Դիւզեղն այն, զգուշութիւն եղեալ Ռոստոմեայ, զոր նայն խոկալը. իսկ Ռոստոմն բողոքեալ երիվարին Ռաշին զգուշանալ. և նա միշտ ոչ ննջէր. և ի միում գիշերի հասանէ ի վերայ նորայ Դիւզեղն. գտանէ զնա արբեալ. և իմացեալ զայս Ռաշին, դաբր հատեալ վրնջէր, մինչ զարթուցանէր զՌոստոմ, և այսպէս ապրեցուցանէր» [11]:

Մագիստրոսի այս պատմածում կան մի քանի մանրամասնություններ, որոնք բացակայում են Ֆիրդուսու վերոհիշյալ դրվագում. նախ՝ «Շահնամեում» որոշակի չի ասված, թե Ռոստամի ու վիշապի այս մենամարտը որտեղ է կատարվել, մինչդեռ մեր հեղինակը այդ վայրը նշում է «Դարաւանդ» (Դամավանդ) լեռան մոտ: Երկրորդ՝ Մագիստրոսի հաղորդածից պարզվում է, որ Ռոստամի հետ մենամարտի ելած վիշապը ոչ այլ ոք էր, քան ինքը Դժոխքը=Դյուզեղը: «Թղթերում» այս անունը երկու ընթերցումով է տրված՝ Դիւղեղ և Դիւզեղ. ըստ որում ճիշտը վերջինն է, որը պարսկերեն دوزخ (duzax) «դժոխք» բառն է ու -ի իւ արտասանությամբ:

Իրանական էպոսի հերոսները բոլորն էլ համարյա մարտնչում են վիշապ-դևերի հետ, որոնք այլևայլ անուններ ունեն, բայց Դյուզեղ անվան չենք հանդիպում. «Շաբրանգի պատմության» ( داستان شبرنگ ) մեջ Ռոստամը կռվում է Սպիտակ դևի ( دیو سپید ) որդու Շաբրանգի և Մազենդարանի բոլոր դևերի հետ [12]. «Շահրիարնամեում» ( شهریارنامه ) Ռոստամի որդին՝ Ֆարամարզը ( فرامرز ) իր առաջին մարտը մղում է Ռեյհան ( ریحان ) անունով դևի, ապա Արժանգ դևի ( ارژنگ دیو ) դեմ: Այս նույն էպիկական երկում հիշատակված են նաև Արհանգ ( ارهنگ ) և Ահրիման անուններով այլ դևեր [13]:

Մագիստրոսի վերը բերված հատվածը ավելի հստակ է դարձնում Ֆիրդուսու հաղորդած պատմության իմաստը: Եթե «Շահնամեում» Ռոստամի հետ բախվողը ինչ-որ պատահական վհուկ-վիշապ է ( اژدها جادو ), ապա այժմ պարզ է դառնում, որ դա ինքը Դժոխքն է, չարության մարմնացումը, որը վերջնականապես պարտվում է բարու հետ մղած մարտում:

«Թղթերի» հրատարակիչ վաստակավոր բանասեր-հայագետ Կ. Կոստանյանը իր ծանոթագրությունների մեջ գրում է. «Ռոստոմ Սաճիկի, Ռաշի և Դյուզեղի առասպելը … մասամբ ծանոթ է Խորենացուց» [14]: Սակայն իրականում Խորենացու մոտ մենք հանդիպում ենք միայն «Ռոստոմ Սադճիկ» անվանը և այն էլ միանգամայն այլ առնչությամբ: Վերը հիշված առասպելը ընդհանրապես ծանոթ չէ Խորենացուն և մեր գրականության մեջ այն պահպանված է միայն Մագիստրոսի «Թղթերում»: Այստեղից էլ պետք է եզրակացնել, որ Գրիգոր Մագիստրոսը այս առասպելը քաղել է կամ իր ձեռքի տակ եղած ուրիշ աղբյուրներից և կամ հավանաբար լսել ու գրի է առել ժողովրդից:

Սակայն այս դեռ չի նշանակում, թե Մագիստրոսը ընդհանրապես ծանոթ չի եղել Մովսես Խորենացու «Հայոց պատմության» մեջ գտնվող պարսկական առասպելներին: Ընդհակառակը, մի քանի փաստեր ապացուցում են, որ նա ոչ միայն ծանոթ է եղել, այլև օգտվել է դրանցից: Այստեղ պետք է միայն ընդգծել այդ առասպելների նկատմամբ մեր երկու հեղինակների վերաբերմունքների տարբերությունը. եթե Խորենացին 5-րդ դարում, երբ Սասանյան տիրակալները ձգտում էին վերջ տալ հայ պետականության վերջին կրողներին՝ նախարարական տներին, և, հայերին զրադաշտական կրոնը պարտադրելով՝ ասիմիլյացիայի ենթարկել, մի շարք քաղաքական, ինչպես և գեղարվեստական նկատառումներով չէր համակրում պարսիկներին ու նրանց հերոսներին, նրանց մասին եղած առասպելները համարելով «անյարմար և անոճ» և «անյաջ ու փցուն» [15] և դրանցից որոշները գրի էր առնում միայն իր մեկենաս Սահակ Բագրատունու ցանկությունը ի կատար ածելու համար, ապա Մագիստրոսի մոտ այդպիսի վերաբերմունք չենք տեսնում. այլ էր նրա ժամանակը և այլ նրա մոտեցումը. վերացված էր Իրանի և Հայաստանի քաղաքական հակամարտությունը, երկու երկրներն էլ տեսել էին արաբական լուծը, իսկ սելջուկյան հորդաները արդեն սկսել էին իրենց ավերիչ արշավանքները: Նման հանգամանքներում Մագիստրոսը անգամ ակնածանքով է խոսում Ռոստամի մասին և նրան նմանեցնում է Հոմերոսի Կռոնոսին, որի գլխի մազերի շարժումից անգամ ցնցվում է Օլիմպիոսը [16]: Մագիստրոսի այդ համակրական վերաբերմունքը արտահայտված է Ռոստամի և Դյուզեղի մենամարտի վերը բերված առասպելին հաջորդող հատվածում, որտեղ պատմվում է Ռոստամի և Սպանդիարի (Իսֆանդիարի) պայքարի մոմենտներից մեկը.

«Եւ երբեմն ննջեալ քնուն Ռոստոմ, − կարդում ենք այնտեղ, − ի վերայ հասեալ պատահմամբ Սպանդիարն անուանեալ, սպառնայր զԴաբաւանդ ի վերայ նորա հոլովել: Զոր զարթուցեալ ռոտագէսն այն սոթահերն այսինքն շարժեալ զվարսն իբրու երբեմն Կռօնոս յակնարկելն զՈղոմպիոս և ի ծայրս կօշկին արտակիտեալ ի վերջ նահանջէր» [17]:

Ռոստամը և Սպանդիարը իրանական վեպի սիրված ու հռչակված հերոսներն են: Սպանդիարը (նոր պարսկ. Իսֆանդիար կամ Էսֆանդիար = اسفندیار ) Գոշտասպ արքայի որդին է. երիտասարդ դյուցազնը, որը բազում մարտերում հաղթանակներ է տարել և հռչակվել որպես անխոցելի, ամբաստանվում է հոր գահը խլելու մտադրության մեջ. հայրը խարդավանում և որդուն ուղարկում է Ռոստամի դեմ մարտի: Իսֆանդիարը ազնիվ է ու հավատարիմ: Նա հոր մտադրությունը չգիտե և նրան դիտում է որպես երկնային աստվածության մարմնացումը երկրի վրա, իսկ նրա յուրաքանչյուր խոսքը՝ աստվածային անառարկելի կարգադրություն: Իսֆանդիարը ոչ մի թշնամություն չի տածում Ռոստամի նկատմամբ, ընդհակառակը՝ նա խոր ակնածանք ունի դեպի Իրանի այդ անպարտելի հերոսը, ուստի, երբ նրանք հանդիպում են՝ Իսֆանդիարը Ռոստամին բարեկամաբար առաջարկում է առանց կռվի, լոկ ձևականորեն, հանձնվել իրեն, որպեսզի ինքը հոր առաջ հրամանազանց չլինի, որից հետո էլ խոստանում է Ռոստամին ազատ արձակել, հակառակ դեպքում ինքը ստիպված կլինի Ռոստամի նկատմամբ բռնություն գործադրել: Ռոստամը, որ իր հերթին նույնպես հարգում է Իսֆանդիարին, չի ընդունում նրա առաջարկությունը՝ դյուցազնի համար նվաստացուցիչ համարելով առանց մենամարտի հանձնվելը: Ռոստամը Իսֆանդիարի հետ ունեցած բարեկամական զրույցների ժամանակ հորդորում, աշխատում է համոզել, որ նա հետ կանգնի իր սին մտադրությունից, բայց նա անդրդվելի է:

Մենամարտից խուսափելու երկուստեք ջանքերը զուր են անցնում: Նրանք բախվում են: Երկարատև մենամարտում Ռոստամի ուժերը ջլատվում են, բայց Սիմորդ թռչունը օգնության է հասնում. Ռոստամը նրանից իմանալով, որ Իսֆանդիարի մարմնի միակ խոցելի տեղը աչքերն են, նրա իսկ խորհրդով մորմենու փայտից պատրաստված երկսայրի նետով սպանում է երիտասարդ Իսֆանդիարին և երկար ժամանակ ողբում նրա մահը:

Ռոստամի և Իսֆանդիարի կռիվը «Շահնամեից» ավելի համառոտ, պատմված է նաև հայ-քրդական «Ռոստամ և Ատամբժի ու Դյուրո» վեպում [18], որտեղ նկարագրված դեպքերը շատ գծերով համընկնում են «Շահնամեի» փաստերին: Անհավանական չէ, որ այս վեպը Ֆիրդուսուց անցած լինի ժողովրդին:

Դեռևս Ֆիրդուսուց առաջ այս վեպի մշակմանը ձեռնարկել էր 10-րդ դարի բանաստեղծ Դադիղին (վխճ. 975 թ. ): Ֆիրդուսին իր «Շահնամեի» համապատասխան բաժնում ամբողջությամբ բերում է այդ հատվածը և ավարտում այն, որը կիսատ էր մնացել Դաղիղու սպանության պատճառով [19]:

Սպանդիար անունը Սպանդարատ, Սպանդիատ ձևով, որպես հայկական անձնանուն, օգտագործված կա մեր մատենագրության մեջ (տե՛ս Մովսես Խորենացի, Գ, լա, լզ, լէ, լը, խգ, խզ, Փավստոս Բուզանդ, Դ, ժթ և այլն): Այս անվան հին պարսկերեն ձևն է՝ *Spanta ძ ata = զնդ. Sp ə nt ō dato «սրբատուր» նշանակությամբ, իսկ միջին պարսկականը՝ Spandyat [20], նոր պարսկ. Իսֆանդիար կամ Էսֆանդիար اسفندیار, հայ-քրդական «Ռոստամ և Ատամբժի ու Դյուրո» վեպում գործածված է Ասֆանտիյար ձևով [21]:

Սովետական արևելագետ Ի. Ս. Բրագինսկին այն կարծիքին է, որ իրանական էպոսում «Ի դեմս տարբեր դյուցազունների՝ կարելի է տեսնել արևելա-իրանական տարբեր ցեղերի ու ժողովուրդների ( народностей ) ավանդը, ըստ որում Ռոստամը՝ առավելապես սակո-սոգդիական շրջանների, Իսֆանդիարը, Զաբերը, Գոշտասպը, կավաիդները (քայանիդները) և դրանց նախորդները՝ հավանորեն բակտրիական և մասամբ սոգդիական» [22]:

Այս ենթադրության համար հավաստի վկայություն է նաև Սեբեոսի հաղորդումը Սպանդիարի (Սպանդիատ հորջորջումով) մասին: Սեբեոսի մոտ Սպանդիարը նույնպես դիտված է որպես միջինասիական «քաջ» դյուցազն: Այս հաղորդումը մեր մատենագրության մեջ Սպանդիարի մասին եղած առաջին հիշատակությունն է: Սեբեոսը, խոսելով Վահրամ Մեհրևանդակի միջինասիական նվաճումների մասին, գրում է, որ նա՝ հասնելով Վեհռոտ (իմա՝ Ամու Դարյա) գետին, «զանց արար յայնկոյս նիզակի քաջին Սպանդիատայ զորմէ ասեն բարբարոսքն, եթէ հասեալ նա պատերազմաւ մինչև ցայս վայր, ցցեալ զնիզակ իւր ի գետնի» [23]: Նշանակում է Մագիստրոսից ու Ֆիրդուսուց դեռ շատ առաջ, 7-րդ դարում, Իսֆանդիարը հայ իրականության մեջ հայտնի էր որպես միջինասիական-իրանական հերոս:

«Շահնամեում» տասնյակ էջեր են նվիրված Ռոստամի ու Իսֆանդիարի բանավեճին ու մենամարտին, բայց Մագիստրոսից վերը բերված էպիզոդը բացակայում է այնտեղ, և ընդհանրապես Իսֆանդիարը «Շահնամեում» գործում է Արևելքում, և ոչ մի խոսք չկա Դեմավանդ լեռան մասին:

Ըստ երևույթին էպոսի տարբեր պատումները. Արևելքից՝ Միջին Ասիայից և Խորասանից շարժվելով դեպի Արևմուտք, աստիճանաբար տեղայնացել են և Սպանդիարի գործունեության վայրերը Արևելքից փոխադրվել են Արևմուտք: Սա են ապացուցում նաև ԼԶ թղթում պահպանված փաստերը, որտեղ հեղինակը հիշում է հասարակությունից վտարված և լեռների վիհերում շղթայված երեք կերպարներ՝ Բյուրասպի Աժդահակ, Սպանդիար և Արտավազ:

«Գիտեմ, –  գրում է Գրիգոր Մագիստրոսը, – և զԲիւրասպի ի լեառն Դաբաւանդ, որ է Կենտոռոսն Պռիւդեայ: Ոչ մոռացայց զՍպանդիարն ի Սաբալանին կալով լերին, կամ զմեր Արտավազ ի ծայրս Այրարատեայ ի Մասիքոհն» [24]:

Բյուրասպի առասպելը այստեղ ամենայն հավանականությամբ վերցված է Խորենացուց, որի պատմության «Ի պարսից առասպելաց» բաժնում Բյուրասպի Աժդահակի հավաստի անունը «Կենտաւրոս Պիւռիդայ» (այլ ձեռագրում՝ Պռիւդեայ, Պռիդայ) է հաղորդված [25]: Այս փաստը մեզ հայտնի և ոչ մի այլ աղբյուրում չկա, այդպիսի նույնացման չենք հանդիպում նաև Շահնամեում [26]: Ելնելով սրանից, և այն, որ Մագիստրոսը լավատեղյակ էր Խորենացու պատմությանը [27], կարող ենք ասել, որ նա այս տեղեկությունը քաղել է Խորենացուց: Ինչ վերաբերում է Սպանդիարի Սաբալան լեռան մեջ փակված լինելուն, ապա այդ մասին ևս այլ աղբյուրներում տեղեկությունների չենք հանդիպել:

Սաբալան լեռան մասին « فرهنگ انجمن آرای ناصری »-ում հետևյալ հետաքրքիր ժողովրդական զրույցն է հաղորդված. «Սավալանը հին մարգարեներից մեկի և Արդաբիլից երեք ֆարսախ հեռավորության վրա գտնվող այն լեռան անունն է, որը իշխանավորների բնակավայրն է: Իսլամից առաջ և հետո այնտեղ ճգնավոր և աստվածավախ մարդիկ են ապրել: Մոգերը այդ վայրը այնպես սուրբ ու մաքուր են համարել, որ երդվել են նրա անունով: Ասում են այդ լեռան վրա մի խոր լճակ կա, որը ձմեռը լիքն է լինում ձյունով ու սառույցով, իսկ լճակի մեջ քնած մարդու մարմնի նմանող մի հսկա արձան կա: Ենթադրել են, որ դա վերոհիշյալ մարգարեն է» [28]:

Ինչպես ասացինք, Սպանդիարի (Իսֆանդիարի) անունը Սաբալան լեռան հետ կապելը կարելի է էպոսի տեղայնացման փաստերից մեկը դիտել: Սաբալան լեռը շատ մոտ է Հայաստանի սահմաններին, գտնվում է ներկայիս Իրանական Ադրբեջանի արևելյան մասում: Հավանաբար այստեղ Սավալան- Սաբալան մարգարեին վերաբերող զրույցը միաձուլվել է իրանական էպոսի առանձին մի փաստի հետ, իսկ Մագիստրոսը օգտվել է դրանից:

Հայաստանի մերձակա երկրներում ո՛չ միայն տարածված են եղել իրանական էպոսի առանձին զրույցների տարբեր պատումները, այլև եղել է Սպանդիարի պաշտամունքը, սրա մասին նույնպես հիշատակություն կա Մագիստրոսի թղթերից մեկում, որտեղ նա հարուստ տեղեկություններ է հաղորդում տարբեր ժողովուրդների մեջ ընդունված ծառերի պաշտամունքի մասին: Մագիստրոսը գրում է. «…մայր Սաբալանի, զորմէ ասեն Պարթևք երից քաղաքաց յոստոցն կերտացեալ, իսկ արմատ և միջոց նորա ի վէմ յեղափոխեալ, Սպանդիարա զնա կանգնեալ արձան» [29]:

Մագիստրոսի այս հաղորդումը համահնչյուն է հոների մեծ ընդունված Սպանդիարի (տվյալ դեպքում Ասպանդէատ ձևով) պաշտամունքի մասին Մովսես Կաղանկատվացու բերած փաստերին: Ըստ Կաղանկատվացու՝ հեթանոս հոները, որոնք երկրպագում էին արեգակին ու լուսնին, զոհաբերություններ էին անում կրակին ու ջրին [30], միաժամանակ պաշտում էին Թանգրի խան (=երկնային թագավոր [31] ) աստծուն «զոր պարսիկք Ասպանդէատ կոչեն [32] » և նրան ձոնված կաղնի ծառը. «Եւ քանզի, – հաղորդում է Կաղանկատվացին, – ի վարսաւոր ծառոց կաղնեաց բարձրագունից, զորս ձօնեալ էին Ասպանդիատայ գարշելւոյ առ ի զոհս մատուցանելոյ նմա ձիովք, զորոց զարիւնն հեղուին զծառովք և զգլուխն և զկաշին արկանէին զոստովք ծառոցն հրամայէր եպիսկոպոսն (խոսքը հոների մեջ քրիստոնեություն տարածող Իսրայել եպիսկոպոսի մասին է. − Բ. Չ. ) հատանել զմին, որ գլուխ և մայր էր այլ ամենայն ծառոց և համարէին զնա աստուածոցն փրկիչ և կեցուցիչ տուող ամենայն բարեաց» [33]:

***

Գր. Խալաթյանցը իրանական առասպելների ֆրագմենտներից է համարել նաև Թոռնիկ Մամիկոնյան իշխանին Մագիստրոսի գրած նամակում (թուղթ ՀԵ) բերված հետևյալ զրույցը, ինչպես և Ձ թղթի տեղեկությունը Բավարդանի մասին [34]:

«Իսկ ի Փիսովն սքանչելեացն հանդիպիս. հարճ արքային Խոսրովու, քանզի սա ատեցեալ տարապարտ յումեմնէ ի հարճից արքայի, կիւսոյ հնարիւք քսութեան մատնեալ: Իսկ նորա առ եզերքն Փիսովնի լայր կականմամբ զոր ելեալ ձկան երևալ նմա, Աշդահակ կոչեցեալ և լռելեայն ի գոգ նորա ժայթքեալ մարգարիտ մի, երկոտասան կշիռ ունելով նմա սատեր: Եւ առժամայն ծանեաւ, եթե ի դիցն ազդմանէ եղև ողորմութիւնն այն, և մատուցանէր զչքնաղն զայն և զսխրալին և զհրաշալի սպիտակափառ և զականակիտ արքայի: Զոր, սքանչացեալ ընդ սխրալին զարմանալին, դնէ ի ծայրս գագաթան թագին իւրոյ, զոր Եզդադովսն կոչեն, այսինքն աստուածատուր և զհարճն զայն առաջին ամենայն կանանց իւրոց հրամայեաց կարգել, և զդիսն մեծաւ պատարագօք պատուել, իսկ զնկարագրութիւնն ձկանն այն Աշդահակ կոչեցեալ, ի դիսն նկարագրել և առ եզերբ գետոյն Փիսովնի զոհել ի տեղւոջն այն» [35]:

[Իսկ Փիսովնում հանդիպում ես հրաշքների, Խոսրով արքայի հարճը, որովհետև արքայի հարճերից մեկի կողմից անմեղ տեղը ատվում էր, վհուկի հնարքներով ամբաստանվեց: Իսկ նա Փիսովնի ափին լաց ու կոծ էր անում: Աշդահակ կոչվող ձուկը դուրս է գալիս, երևում նրան, և լռելյայն [բերանից] նրա գոգը մի մարգարիտ է գցում, որ 12 սատեր կշիռ ուներ: Եվ [հարճը] իսկույն իմացավ, որ այն ողորմությունը աստվածների թելադրությամբ եղավ և այն չքնաղը, հիանալին, հրաշալին, սպիտակափառը և հստակափայլը մատուցում է արքային, որ սքանչանալով այդ հիանալի և զարմանալի [մարգարտի] վրա, դնում է իր թագի գագաթին, որ Եզդադովսն, այսինքն՝ աստվածատուր են կոչում և հրամայեց իր կանանցից ամենաառաջինը կարգել այն հարճին, և աստվածներին մեծ նվերներով պատվել, իսկ Աշդահակ կոչվող ձկան կերպարանքը աստվածների մեջ քանդակել և Փիսովն գետի եզերքին այն տեղում զոհ [մատուցանել]:

Այստեղ հիշատակված Աշդահակ>Աժդահակ ձուկը բանասիրության մեջ մի շարք ենթադրությունների առիթ է տվել:

Վս. Միլլերը, Մոսկվայի արխեոլոգիական ընկերության 1896 թ. դեկտեմբերի 3-ին կայացած նիստում հաղորդում անելով Գր. Խալաթյանցի հրապարակած իրանական առասպելների այս հատվածների մասին, կարծում է, որ վերը բերված զրույցում անդրադարձում է գտել ձկան աստվածության մասին քաղդեա-իրանական ինչ-որ ասք, «որը հատկապես տարածված է եղել Միջագետքում, որտեղ հայազգի իշխան գիտնական Գրիգոր Մանսուրը շատ տարիներ է անցկացրել» [36]:

1907 թ. Գեղամա լեռներում Յա. Սմիռնովը հայտնաբերեց քարե հսկա կոթողներ, որոնց գտնվելու վայրը հայերը կոչում էին Վիշապներ, իսկ քրդերն ու ադրբեջանցիները՝ Աժդահա-յուրտ: Այդպիսի քարակոթողներ հայտնաբերվեցին նաև Թոխմախ-գյոլում, Գյոլ-յուրտում, Իմիրզեկում, 1927 թ. Սևանա լճի հյուսիս-արևելյան կողմում, իսկ հետագայում նաև՝ Արագածի հարավային լանջին, Համբերդի շրջանում, ինչպես նաև Վրաստանում (Ախալքալաքի մերձակայքում, Թոփարավան գետի մոտ՝ Գանձա գյուղում և Խրամ գետի մոտ՝ Շիպյակ Սանամեռ գյուղում):

Հայտնաբերված քարակոթողների մի մասը ձկան կերպարանք ուներ, իսկ մի մասի վրա էլ քանդակված էին եզան կամ խոյի գլուխներ՝ կախ ընկած կաշվով և առջևի ոտքերով: Այս հուշարձանների վերաբերյալ ընդարձակ գրականություն է ստեղծվել, որտեղ քննարկվել են դրանց դիցաբանական բնույթը, ո՛ր աստվածության արտահայտիչ լինելը [37]:

Յա. Սմիռ նո վը այս քա րա կո թող նե րի վե րա բեր յալ իր հա ղորդ ման մեջ նշում է, որ տար բեր ժո ղո վուրդ նե րի մոտ ձկան կրո նա կան ու սիմ վո լիկ նշա նա կու թյան վե րա բեր յալ ե ղած լայ նա ծա վալ գրա կա նու թյան մեջ ի րեն չի հա ջող վել հան դի պել ձկան կեր պա րան քի նման նկա րա գրու թյան: Իր փնտրտուք նե րի ըն թաց քում քա րե ձկնե րի պաշ տա մուն քի մա սին ա ռա ջին հի շա տա կու թյու նը Սմիռ նո վը, ի վեր ջո, գտել է Գր. Մա գիստ րո սի մոտ: Նա, նկա տի ու նե նա լով հայտ նա բեր ված քա րա կո թող նե րի վիշապ-աժդահա ան վա նու մը և Մա գիստ րո սի վե րո հիշ յալ թղթի տվյալ նե րը Աշ դա հակ ձկան մա սին, չի հա մա ձայն վում Վս. Միլ լե րի կար ծի քի հետ [38]: Յա. Սմիռ նո վը հա վա նա կան է հա մա րում, որ Հա յաս տա նի Գե ղար քուն յաց շրջա նում եր կար տա րի ներ ապ րած Գրի գոր Մա գիստ րո սը տեղ յակ է ե ղել ձկնա տեսք այս ար ձան նե րի գո յու թյա նը, ո րի և ար ձա գանքն է վե րը բեր ված ա ռաս պե լը: Բայց Սմիռ նո վը ի րեն ի վի ճա կի չի հա մա րում պա տաս խա նե լու այն հար ցե րին, թե Մա գիստ րո սը Փի սովն գե տի ան վան տակ ո՛ր գետն է նկա տի ու նե ցել, – արդ յոք Ա րա՞ք սը, և հիշ ված Խոս րո վը « կի սա հե քիա թա յին » Խոս րով Սա սան յա՞նն է, թե չէ՝ հայ կա կան Խոս րո վը [39]:

Պրոֆ. Մ. Աբեղյանը իր «Վիշապներ» աշխատության մեջ հանգամանորեն ժխտում է Յա. Սմիռնովի ենթադրությունը, թե իբր Մագիստրոսը ծանոթ է եղել Գեղարքունյաց լեռների քարակոթողներին և ինչ-որ կապ պիտի տեսնել Մագիստրոսի հիշած Աշդահակ ձկան և վերջինների միջև: Աբեղյանը ցույց է տալիս, որ՝

1. Հայտնաբերված քարակոթողները վիշապ-աժդահա են կոչվել ոչ թե ձկան կերպարանք ունենալու համար, այլ իրենց չափազանց մեծ, վիթխարի տեսքի պատճառով, ինչպես սովորաբար հայերենում ընդունված է ասել աժդահա մարդ, աժդահա քար, վիշապ քար [40]: Աբեղյանի այս փաստարկին կարելի է ավելացնել նաև այն, որ պարսկերենում ևս դեռևս շատ վաղ ժամանակներից աժդահա օգտագործվել է «հսկա» նշանակությամբ:

2. Մագիստրոսը տվյալ դեպքում «իր սիրած անսովոր ու խրթնաբան ոճով, սովորական «վիշապ» բառի փոխանակ «աժդահակ» է գործածել» [41]:

3. Մագիստրոսը իր այս թուղթը գրել է այն ժամանակ, երբ հունաց կայսրի կողմից կարգված էր Վասպուրականի, Տարոնի, Մանազկերտի, Արճեշի, Բերկրիի և Միջագետքի բդեշխ: Թուղթը հասցեագրված է Մուշեղ Մամիկոնյանի որդի Թոռնիկին, որը Մագիստրոսի փեսան էր և նրա իսկ կողմից նշանակված Սասունի իշխան [42]:

4. Փիսովն գետը «Աստվածաշնչի» մեջ հիշատակված դրախտի չորս գետերից մեկն է (Ծննդոց, Բ. 11), որը ըստ Մովսես Խորենացու «Աշխարհացույցի» Գանգես գետն է [43]: Այստեղից էլ պրոֆ. Աբեղյանը պատմված դեպքերի վայրը փոխադրում է Հնդկաստան [44]:

Զրույցի մեջ օգտագործված հատուկ անունների հանգամանալի քննությունը մեզ ավելի շատ կռվաններ է տալիս այն համարելու միջինասիական-իրանական մի զրույց՝ կապված պարսից արքա Սասանյան Խոսրով Բ (Ապրուեզի) անվան հետ:

1. Հանրահայտ է, որ Մագիստրոսը մեր մատենագրության ամենախրթնաբան հեղինակներից է, որ նա շատ հաճախ դիտավորյալ կերպով, ըստ երևույթին, ժամանակի սովորությունից ելնելով, գրում է բարդ հանելուկային լեզվով, այնպես որ անգամ նա իր գրած «Գամակտականը» թարգմանած է եղել ավելի պարզ ու հասկանալի գրաբարի. այս թարգմանության մի հատվածը ժամանակին հայտնաբերեց Նորայր Բյուզանդացին, իսկ բանաստեղծության լրիվ լուծումը տվեց Գ. Մենևիշյանը: Մագիստրոսի նման դժվարընկալելի ստեղծագործություններից մեկի՝ Մրգուզ Փանաքի լուծումը տվել է պրոֆ. Հ. Աճառյանը [45]:

Գրիգոր Մագիստրոսը նման հանելուկային, բայց նվազ խրթին ոճ է օգտագործել և այս թղթում:

2. Ինչպես վերը նշվեց, պրոֆ. Աբեղյանը դիտել է, որ Փիսովնը «Աշխարհացույցում» Գանգես գետն է համարվում: Նման տեղեկություններ են հաղորդում հին աշխարհի և այլ մատենագիրներ [46]: Սակայն հայկական մի քանի ձեռագրերում Փիսովնը նույնացված ենք գտնում նաև Ինդոս ու Վեհռոտ գետերի հետ. մի Ճառընտիրի 1280-1286 թթ. օրինակից արտագրված ձեռագրում Փիսովն գետի մասին ասված է «ի չորս ականց ելանէ, որ է բերան հրոյ, բերանոյ այլայլութեան, Գանգէս, Վեհռոտ» [47]: 1756 թ. արտագրված «Վարդանայ հաւաքումն մեկնութեանց Հին կտակարանի» ձեռագիր օրինակում Փիսովն գետի մասին ասված է, թե «Հնդիկք Գանգէս կոչեն և պարսիկք Վեհռոտ, յոյնք Ինդոս» [48]:

Որ Փիսովնը նույն ինքը Վեհռոտ գետն է, ապացուցվում է Փիսովնի մասին «Աստվածաշնչի» և Վեհռոտի մասին Սեբեոսի տվյալների զուգադրումովը:

Ծննդոց, Բ. 11-12 ասված է. «Անուն միումն Փիսովն. նա է որ պատէ զամենայն երկիրն Եւիլատայ, անդ ուր ոսկին է. և ոսկի երկրին այնորիկ ազնիւ. և անդ է սուտակն և ակն դահանակ»:

Իսկ Սեբեոսը Սմբատ Բագրատունու (Խոսրով Շում) և քուշանների պատերազմի վերաբերյալ հատվածում պատմում է, որ երբ քուշանները՝ պարտություն կրելով փախչում են, «թագաւորքն քուշանաց խնդրեցին իւրեանց օգնական ի Մեծէն Խաքանայ արքայէ կողմանցն հիւսիսոյ: Եւ եկն ել ամբոխ Լ բիւրոյ ի թիկունս աւգնականութեան նոցա, անց զգետովն որ կոչի Վեհռոտ, որ ելանէ ի Թուրքեստանէ յերկրէն Եւիղատայ » [49]:

Ինչպես տեսնում ենք, այս երկու աղբյուրներում թե՛ Փիսովն և թե՛ Վեհռոտ գետերը հոսում են միևնույն երկրով՝ Եվիլատով: Իսկ Վեհռոտ գետը, ինչպես ցույց է տվել Ք. Պատկանյանը, Միջին Ասիայի Ամու Դարյան է, կազմված պարսկերեն ویه – «վեհ» և رود – «գետ» բառերից [50]:

Վեհռոտի մասին՝ որպես միջին ասիական գետ, հիշատակություն կա նաև Սեբեոսի Պատմության Ը գլխում. «Եւ եղև ի ժամանակին յայնոսիկ Վահրամ ոմն Մերհևանդակ, իշխան արևելից կողմանց աշխարհին պարսից, որ հարկանէր քաջութեամբ իւրով զզաւրս Թետալացւոց և բռնութեամբ ունէր զԲահլ և զամենայն երկիրն Քուշանաց, մինչև յայնկոյս գետոյն մեծի, որ կոչի Վեհռոտ և մինչև ցտեղին, որ կոչի Կազբիոն» [51]: Այս հատվածը համարյա նույնությամբ՝ անունների փոքր-ինչ այլ ընթերցումներով կա նաև Ստեփանոս Ասողիկի և Թովմա Արծրունու մոտ [52]:

3. Վերը հիշված հայ մատենագիրների մոտ Վեհռոտ գետի հիշատակությունը կապվում է պարսից Որմիզդ Դ և նրա որդի Խոսրով Բ Ապրուեզ (Պարվիզ) արքաների ժամանակաշրջանին:

4. Արդ այստեղից էլ մենք հավանական ենք համարում, որ Մագիստրոսը միջինասիական Վեհռոտ անունը փոխարինել է «Աստվածաշնչի» հանրահայտ Փիսովնով: Վեհռոտ հորջորջմանը Մագիստրոսը կարող էր ծանոթ լիներ իրեն քաջ հայտնի հայկական և օտար աղբյուրներից: Նա իր այս թղթի սկզբում իսկ հիշատակում է, որ բերված փաստերը ինքնահնար չեն, և ինքը դրանք քաղել է «աստուածեղէնք և անվաւերականք» մատյաններից [53]: Իսկ Խոսրով անունով նա ակնարկել է Խոսրով Բ-ին, որի անվան հետ կապված զրույցները (հիշենք թեկուզ Խոսրովի և Շիրինի վեպը) լայն տարածում ունեին Մերձավոր Արևելքում:

5. Խնդրո առարկա զրույցը ենթադրել է տալիս, որ ձկան պաշտամունքը ընդունված է եղել նաև Միջին Ասիայում և ոչ մի առնչություն չունի Հայաստանի լեռներում հայտնաբերված քարակոթողների հետ: Իսկ որ ձկան պաշտամունքը ընդունված է եղել ոչ միայն Անդրկովկասում, ապացուցում է Հյուսիսային Մոնղոլիայում՝ Թուրան գետի մոտ, Սայանի լեռների հարավային կողմում հայտնաբերված քարակոթողը, որի վերին մասում պարզ երևում է ձկան քանդակ [54]:

6. Եվ ի վերջո, զրույցի իրանական բնույթին են ակնարկում աժդահակ, սատեր և եազդադովսն (եազդադան?) «աստվածատուր» պարսկերեն բառերի օգտագործումը:

Վերը բերված բոլոր փաստարկումները մեզ իրավունք են տալիս եզրակացնելու.

1. Զրույցի մեջ հիշատակված Փիսովնը Միջին Ասիայի Ամու Դարյա գետն է, որը հայկական աղբյուրներում պահպանվել է նաև Վեհռոտ իրանական հորջորջումով:

2. Աժդահակ ձուկը ոչ այլ ինչ է, եթե ոչ ակնարկ ձկան վիթխարիության մասին: Մեր աղբյուրներում շատ է գործածված Վիշապաձուկ ձևը, որը և Մագիստրոսը փոխարինել է Աժդահակով:

3. Առասպելի մեջ հիշատակված Խոսրովը պարսից արքա Խոսրով Բ Ապրուեզն (Պարվիզն) է:

4. Մագիստրոսի մոտ պահպանված այս զրույցը միջինասիական-իրանական բնույթ ունի և ըստ երևույթին տեղի հին հավատքի արձագանքներից է, որը և հետագայում կցվել է Մերձավոր Արևելքում մեծ տարածում ունեցող Խոսրով Ապրուեզի անվանը, և նրա հետ կապված բազում զրույցներից մեկի բեկորն է: