ԵՐԿԵՐԻ ԺՈՂՈՎԱԾՈՒ, Հատոր Ա

ԳԷՈՐԳ ԴՊԻՐ ՊԱԼԱՏԵՑՈՒ ԿԵԱՆՔԻ ԵՒ ԳՈՐԾՈՒՆԷՈՒԹԵԱՆ ՏԱՐԵԳՐՈՒԹԻՒՆԸ !
(Համանուն անտիպ աշխատութեան առաջաբանը)

18-րդ դարի երկրորդ կէսը հայ մտքի նոր վերածննդի սկզբնաւորման ժամանակաշրջանն էր։ Եւրոպայի հասարակական-քաղաքական կեանքում տեղի ունեցող մեծ տեղաշարժերը իրենց հեռաւոր արձագանքներն են գտնում նաեւ Արեւելքի ժողովուրդների մօտ։ Այդ յեղաբեկումների անմիջական հետեւանքը հայ իրականութեան մէջ լուսաւորական գործի ծաւալումն էր նախ արտաշխարհի հայաշատ կենտրոններում, ապա աւելի ուշ՝ բուն Հայաստանում։ Առեւտրական յարաբերութիւնների աշխուժացման ու զարգացման հետեւանքով հայ եւ տարբեր ժողովուրդների միջեւ ստեղծւած սերտ շփումը նպաստում էր միաժամանակ նրանց մշակութային փոխյարաբերութիւնների ծաւալմանը։ Հէնց սրանով էլ պիտի բացատրել այն հանգամանքը, որ հայ մշակոյթի խոշոր կենտրոններում դպրոցական գործը, այդ թւում եւ օտար լեզուների դասաւանդումը, նոր ու կայուն հիմքերի վրայ է դրւում։

Լուսաւորական գործը լայն ծաւալ է ստանում նաեւ Կոստանդնուպոլսի հայկական համայնքում. բացւում են դպրոցներ, տպագրւում են ինքնուրոյն ու թարգմանական աշխատութիւններ, գեղարւեստական երկեր։

Ժամանակի Պոլսահայ մտաւոր կեանքի լաւագոյն ներկայացուցիչներից էր Գէորգ Դպիր Տէր Յովհաննիսեանը, յայտնի Պալատեցի մականունով (1737-1811 [1] ), որը 18-րդ դարի երկրորդ կէսին մանկավարժական ու գիտա-թարգմանչական բուռն գործունէութիւն էր ծաւալել Կ. Պոլսում։

Տիրապետելով բազմաթիւ լեզուների (եբրայեցերէն, յունարէն, լատիներէն, արաբերէն, պարսկերէն, թուրքերէն), Գէորգ Դպիրը ո՛չ միայն թարգմանութիւններ է կատարել այդ լեզուներից, դրանցից ոմանց համար կազմել քերականական ձեռնարկներ, բառարաններ, գրել պատմական ուսումնասիրութիւններ՝ մեծ չափով օգտւելով օտար սկզբնաղբիւրներից, այլեւ զբաղւել է գրչութեամբ՝ ընդօրինակելով, ճշգրտելով ու սրբագրելով միջնադարեան հայկական առանձին, բացառիկ արժեքաւոր յուշարձաններ։

Բեղմնաւոր է եղել Դպիրի թարգմանչական գործունէութիւնը յատկապէս իր գիտական աշխատանքների առաջին տասնամեակներում. այդ տարիներին պարսկերէնից թարգմանել է 15-րդ դարի հեղինակ Աբդուլ Ազիզ Աբդուլռահման Թաբրիզիի «Բանալի աստեղաց…» (1768 թ. ), անանուն հեղինակի «Գիրք մեծագին եւ պատուական ականց…» (1779 թ., տպագրւած 1807 թ. Կոստանդնուպոլիս), իսկ յունարէնից թարգմանել է «Բան՝ յաղագս նաւապետաց՝ գափուտան կոչեցելոյ…» (1769 թ. ) եւ «Հայելի գրոցն Հոմերոսի, որ է արձակ պատմութիւն Իլիականին» (1783 թ. ) երկերը։

Գէորգ Դպիրի պատմագրական կարեւոր ուսումնասիրութիւններից է «Գիրք պատմութեան արքայից Օսմանեան զարմին…» աշխատութիւնը։

Ինչպէս յիշատակել է նրա կենսագիր Ա. Այվազեանը, Դպիրը կազմել է նաեւ արաբերէնի ու պարսկերէնի դասագրքեր. արաբերէնինը նկարագրւած է Ղալաթիայի ձեռագրացուցակում (թ. 183), իսկ պարսկերէնինը՝ հաւանաբար «Ոճք պարսկական ասից եւ խօսից» (1810 թ. ) անտիպ բառարանին կցւած քերականութիւնն է [2] ։

Գէորգ Դպիրը հայ այն մտաւորականներից է եղել, որ շատ լավ գիտակցել է հնագոյն հայերէն գրչագրերի արժէքն ու նշանակութիւնը մեր ժողովրդի պատմութեան ու մշակոյթի համար եւ մասնակցել է դրանց փրկութեան աշխատանքին՝ թէ՛ անձամբ արտագրելով եւ թէ՛ հաւաքելով։ Բաբկէն Կիւլեսերեանը Ղալաթիայի մատենադարանի ձեռագրերի մէջ նկարագրել է Մովսէս Խորենացու եւ Եղիշէի պատմութիւնների դպիրեան այնպիսի ընդօրինակութիւններ, որոնց հիմք-օրինակները եղել են ընտիր. Եղիշէինը՝ 1167 թւականից։ Անհրաժեշտ է յիշել, որ Դպիրի ջանքերով է, որ վերջնական կորստից փրկւել ու համաշխարհային գիտական հասարակայնութեան սեփականութիւնն է դարձել Եսէբիոս Կեսարացու «Քրոնիկոնի» («Ժամանակագրութեան») աշխարհում միակ հայերէն թարգմանութեան օրինակը։ Նրա ընդօրինակութեամբ է նաեւ պահպանւել, իսկ Ղ. Ալիշանի աշխատասիրութեամբ հրատարակւել հռչակաւոր «Գիրք վաստակոցը» (13-րդ դար)։ Այս երկի փոխառեալ օտար երկբայելի բառերի մեկնութեան համար գրչի կատարած աշխատանքի մասին Ղ. Ալիշանը գրել է. «յԱյսմ պէտ արարեալ դիւրութեան՝ յանցելում դարու՝ ծանօթ բանասէրն եւ հմուտ հայերէն եւ տաճիկ լեզուաց (թուրք, պարսիկ եւ արաբացի), Գէորգ Պալատացի արարեալ էր ըստ իւրում կարի՝ քաղուած եւ մեկնութիւն բառիցն, նշանակելով եւ զթուրք եւ ուրեք զարաբացի կամ զպարսիկ յորջորջմունս նոցին» [3] ։

Գէորգ Դպիրի կեանքում կարեւոր իրադարձութիւն է եղել 1781-82 թթ. նրա ճանապարհորդութիւնը դէպի Հայաստան, որ տեւել է 14 ամիս. նա եղել է Դերջանում, Մուշում, Աղթամարում, Հաղբատում, Էջմիածնում, ծանօթացել է այդ շրջանների վանքերում պահւող ձեռագրերին, օր ու գիշեր ուսումնասիրել է դրանք եւ լաւագոյն ու բացառիկ արժէք ներկայացնող յուշարձանները կամ ամբողջովին ընդօրինակել եւ կամ նրանց տարընթերցումները անց է կացրել արդէն տպագրւած աղբիւրների լուսանցքների վրայ։ Ճանապարհորդութեան ծախսերի մի մասը հոգացել են Վենետիկի Մխիթարեանները, որի դիմաց Դպիրը նրանց է տրամադրել իր ընդօրինակած մատեանները կամ կատարած բաղդատութիւնները։ Եւ այս բոլորից յետոյ նա դժգոհ է եղել իր կատարած աշխատանքից, որովհետեւ նիւթական անձուկ վիճակում է գտնւել. այլապէս իր աշխատանքներին կարող էր այլ գրիչ-ընդօրինակողներ ներգրաւել եւ աւելի մեծ արդիւնքով վերադառնալ տուն։

18-րդ դարի վերջերին Կոստանդնուպոլիսը մշակութային կարեւոր կենտրոն էր ո՛չ միայն թուրք ու հայ, այլեւ յոյն մտաւորականութեան համար, իսկ Գէորգ Դպիրը սերտ շփման մէջ է եղել նրանց հետ, եւ օգտւել է թուրքական ու յունական ձեռագրատների իրեն ընձեռած հնարաւորութիւններից։

Առաւել սերտ է եղել Դպիրի յարաբերութիւնները Մխիթարեան միաբանութեան հետ, չնայած 18-րդ դարի երկրորդ կէսին Պոլսում կաթոլիկների նկատմամբ իշխող անհանդուրժողական, անգամ թշնամական վերաբերմունքի. մի վիճակ, որ Դպիրի դիպուկ խօսքով՝ «թէ՛ մահական եւ թէ՛ ահական» էր, «լի փնդորութեամբ վատախորհուրդ արանց», «անյարմար ու շփոթական»։ Գէորգ Դպիրը աւելի քան երեսուն երկար տարիներ նամակագրական կապ է պահել Մխիթարեանների հետ, բարձր է գնահատել նրանց լուսաւորական-հայագիտական գործունէութիւնը, նրանց տեղեակ է պահել իր գիտական աշխատանքների ծրագրերին, նրանց է վստահել իր բանասիրական աշխատանքների պահպանութիւնը, փոխադարձաբար նրանցից ստանալով թէ՛ բարոյական քաջալերանք եւ թէ՛ նիւթական օժանդակութիւն։ Դա են վկայում Դպիրի նամակներում յաճախ յանդիպող բարձր գնահատականները Մխիթարեան միաբանութեան հասցէին։ Մի առիթով Դպիրը Խորենացու իր մօտ գտնւող գրչագրից քաղւածքներ է ուղարկում Վենետիկ եւ հարցնում, թէ արդեօ՞ք նրանք կցանկանան այդ գրչագիրը ունենալ, որովհետեւ, գրում է նա, «դուք միայն էք յիրաւի արժանի վայելման այնպիսի ստուգագիծ մատենագրութեանցն գերամեծար նախնեացն մերոց, եւ ձեր օրհնեալ Միաբանութիւնն է՝ որ զնոցա վաստակն յարգէ եւ ի լոյս ածէ, վասն որոյ եւ զձէնջ մեծապէս շնորհակալ են նոքա ի փառս իւրեանց անդ ի յերկինս, ուստի եւ մաղթանք նոցին՝ որ վասն ձեր առ Աստուած՝ նպաստաւոր է զարգացման ձերում Միաբանութեան, որ ի շինութիւն Հայկազեան տոհմի կայ հաստատեալ, զոր հաստատուն պահեսցէ Տէր ի խնամս իւր» [4] ։ 1784 թ. մայիսի 27-ին Հ. Ստ. Ագոնցին գրած նամակում կարդում ենք՝ «Արդ մի՛ կասիցիք ի գործոյն, որ մեծ լուսաւորութիւն է ազգին մերոյ, եւ ձեզ առաւել եւս նիւթ պարծանաց՝ ընդ այլ բազում մեծագործութիւնսն, զորս ի վերջին ժամանակս արարիք, եւ զլեզուն մեր յոտին կանգնեցիք, եւ զվաստակս աշխատութեան ընտիր արանցն Հայոց՝ արդիւնացուցիք, եւ զհայկական լեզուն լրիվ կատարելագործեցիք» [5] ։ Մխիթարեաններն էլ իրենց հերթին բարձր են գնահատել մեղւաջան բանասէրի աշխատանքները եւ միշտ պատրաստակամ են եղել նրան օժանդակելու. մի առիթով Վենետիկի Մխիթարեան միաբանութեան աբբահայր Ստեփանոս Վ. Ագոնցը Դպիրին յղած իր նամակներից մէկում յետեւեալ գնահատականն է տւել նրա գործունէութեանը. «Թէպէտ երեսօք անծանօթք ի միմեանց, այլ սիրով հոգւոյն զօդեալք ընդ միմեանս։ Եւ ի ձեռն վարդապետաց մերոյ գովելի հանդիսացեալ ձեր ի մեզ, անմոռաց ունիմք ի սրտի զյիշատակս սիրելւոյդ շքեղ պանծանօք անջինջ արձանագրեալ զանուն ձեր ի կարգս բարեսէր երախտաւորաց միաբանութեան մերոյ, որոյ պայծառութեան եւ յառաջադէմն զարգանալոյ՝ մտադիւր փափաքող եւ խնդամիտ բերկրեցող հաւաստեաւ ճանաչեմք զձեզ. նոյն եւ թելադիր յառաւելն եւ ի կարեւորն եւ յօգտակարն օր ըստ օրէ փութաջան եւ վաստակակից՝ անտարակոյս մտօք հաւատամք եւ սպասեմք տեսանել զԱզնւութիւնդ» [6] ։

Գէորգ Դպիրի աշխատութիւնների ու թարգմանութիւնների ձեռագրերը դեռեւս իր կենդանութեան օրօք ուշադրութեան են արժանացել եւ յաճախ են ընդօրինակւել. դրանցից մի քանիսը ներկայումս պահւում է հայկական տարբեր ձեռագրատներում, իսկ հետեւեալները տպագրութեան են արժանացել միայն նրա կեանքի վերջին տարիներին եւ հետմահու Կոստանդնուպոլսում, Պողօս Արապեանի տպարանում։

1. « Գիրք առակաց Սողոմոնի որդւոյ Դաւթի», 1806.

2. Աղաբիդոս Սարկաւագ, Բացատրութիւն յորդորական գլխոցն, 1806.

3. « Գիրք մեծագին եւ պատուական ականց…», 1807.

4.  Գրիգոր Նարեկացի, «Գիրք աղօթից», 1907.

5. « Բառարան պարսկերէն ըստ կարգի հայկական այբուբենից»՝ Գեորգ Դպիրի գլուխ գործոցը, լոյս է տեսել փոքր-ինչ աւելի ուշ, 1826 թ., նոյնպէս Պօղոս Արապեանի տպարանում, Տիւզեան Յակոբ Չէլէպիի ջանքերով եւ Պէզճեան Յարութիւն ամիրայի միջոցներով։

Գէորգ Դպիրի այս գրքերի լոյս ընծայումը Պօղոս Արապեանի տպարանից ենթադրել է տալիս, որ Արապեան տպարանատէր-հրատարակիչը բարձր է գնահատել անխոնջ գիտնականի գրչի արգասիքները եւ դիւրութիւններ է ստեղծել դրանց հրատարակման համար։

Յակոբ Տիւզեանը Դպիրի մասին հետեւեալ վկայութիւնն է տւել. «…ի ծաղկափթիթ տիոց մինչ յալիս ծերութեան՝ անխոնջ վաստակեալ ի ճգունս ուսումնասիրութեան, գիտնականաց արդեամբք ունէր ժառանգելն զյարգ, եւ ի համազգեաց համարումն եւ պատիւ։ Տեղեակ բազմասեռն լեզուաց, յունականին, եբրայերէնին, պարսկականին, արաբացւոցն, լատինականին, եւ հայկականին գրաւորական ուսման, սրտեռանդն նուիրեալ զաւուրս իւր եւ գիշերս ողջոյն յօգուտ իւր ազին, ի թարգմանութիւնս, ի պատմականս եւ յայլս շահաւէտս եւ իմաստալից գրուածս. գեղեցիկս օժտեաց այրս պանծալի զիւր ազն Արամեան. ժառանգութիւն անմահական թողեալ առ համազգիս զիւրն քրտանց բազմադէմ եւ անգին վաստակս» [7] ։

Իհարկե պարսկերէն-հայերէն բառարաններ ձեռագիր վիճակում եղել են եւ Դպիրից շատ առաջ, դեռեւս խորը միջնադարում, երբ Հայաստանի դպրանոցներում յունարէնի եւ արաբերէնի հետ մէկտեղ դասաւանդւում էր նաեւ պարսկերէնը։ Անհրաժեշտ է նշել, որ մեզ ծանօթ միջնադարեան այդ բառարաններից եւ ոչ մէկը Դպիրի աշխատանքի ո՛չ ծաւալը, ո՛չ գիտական բարձր մակարդակն ու հարստութիւնը չի ունեցել։

Դպիրի բառարանը հրատարակւելու օրւանից մինչեւ այսօր ամենուրեք շարունակում է օգտագործւել։ Դա գրական այնպիսի մի կոթող է, որից դեռեւս շատ երկար ժամանակ կարող են օգտւել ե՛ւ պարսկերէնը ուսումնասիրող հայ սկսնակը, ե՛ւ ազգագրագէտն ու բանագէտը, ե՛ւ լեզւաբանն ու գրականագէտը։ «Գէորգ Դպիրի պարսկերէն բառարանը գնահատելի է յատկապէս նրանով, –  գրել է մեծանուն լեզւաբան Հրաչեայ Աճառեանը (1876-1953), – որ զուտ պարսիկ բառերի հաւաքածոյ է ներկայացնում, չկան այնտեղ այն հազարաւոր եւ մասամբ թուրք բառերը, որոնցով սիրում են այժմ պարսիկներն իրենց գեղեցիկ լեզուն ապականել» [8] ։

Դպիրի այս բառարանը հայ բժշկագիտութեան տեսանկիւնից գնահատելով վաստակաշատ տօքտ. Վահրամ Թորգոմեանը (1858-1942) գրել է. «Այս բառարանը լի է հայ բժշկական եւ բուսական սքանչելի բառերով, զորս մեծագոյն մասամբ ինքը կերտած է» [9] ։ Նա անդրադարձել է նաեւ Պալատեցու թարգմանած «Գիրք ականցին». « Այս գիրքը կը խօսի պատուական քարերու մարդուս զգայարանքներուն վրայ ունեցած բարերար ազդեցութիւններու մասին, թէեւ այսօր բժշկական տեսակետով նշանակութիւն եւ կարեւորութիւն չունի այն, բայց իբրեւ հայերէն գրուած, կը պարունակէ ախտաբանական ընտիր բառեր, զորս կրնանք երբեմն օգտագործել բժշկութեան վրայ հայ լեզուով բան մը գրել ուզած ժամանակնիս։

Բայց ամէնէն լաւ գործը զոր Գէորգ Պալաթեցի պարգեւած է հայ բժշկութեան, Սիմէոն Մագիստրոսի «Յաղագս զօրութեանց կերլեաց» ընդարձակ երկասիրութիւնն է, զոր յունարէնէ թարգմանած է 1783-ին՝ ընտրելագոյն գրաբարով… Սքանչելի հատոր մըն է սա, ունի հայերէն բժշկական գեղեցիկ ասութիւններ, որոնք կը յայտնեն ո՛չ միայն Պալատեցիին քաջ լեզուագիտութիւնը, այլեւ՝ անոր գիտնասէր խոր հմտութիւնը» [10] ։

«Գէորգ Դպրի պարսկերէնէ հայերէն բառարանը, –  գրել է պոլսահայ անւանի մտաւորական Պետրոս Կարապետեանը (1871-1937), – իրապէս կատարեալ աշխատասիրութիւն մըն է կարելի է ըսել, մանաւանդ դար մը առաջուան ուսումնական վիճակը նկատողութեան առնելով՝ եւ ինչպէս նաեւ իր տեսակին մէջ եզական է կրնանք ըսել, քանի ան ոչ միայն մեր մէջ, այլեւ թուրքերու մէջ գոյութիւն չունի նմանօրինակ երկասիրութիւն մը, ուրեմն մեծագոյն պատիւը պէտք է ընծայել այս բազմահմուտ պալաթցիին» [11] ։

«Գեւորգ Դպիրը մեր մշակոյթի պատմութեան մէջ, –  գրել է հայ բառարանագրութեան պատմութեան քաջագիտակ Գասպար Գասպարեանը (1901-1981), – յայտնի է եւ կմնայ իր պարսկերէն-հայերէն բառարանով, որն իր թարգմանութեամբ, մեկնութիւնների ճշտութեամբ, քերականական ճիշտ կառուցւածքով, պատմական, աշխարհագրական լայն տեղեկութիւններով հանդիսանում է հայ բառարանային, հայ լեզւաբանութեան, հայագիտութեան արժէքաւոր աղբիւրներից մէկը» [12] ։

Գէորգ Դպիրի Պարսկերէն-հայերէն հոյակապ բառարանը, փաստօրէն փակելով հին ու միջին դարերի հայ եւ իրանական ժողովուրդների գրական ու մշակութային կապերի պատմութիւնը, միաժամանակ նոր փոխյարաբերութիւնների սկիզբ դարձաւ, իսկ ինքը Գէորգ Դպիր պալատեցին, բառի իսկական առումով, հայ արեւելագիտութեան հիմնադիրը եղաւ։

19-րդ դարի կէսերից սկսած Գէորգ Դպիր Պալատեցու անունը հայ մշակոյթի պատմութեան մէջ սկսել է յիշատակւել խորին յարգանքով ու ակնածանքով։ «Դասագիրք ազգային պատմութեան» ձեռնարկի (Կ. Պոլիս, 1862) հեղինակ Ստեփան Զաքարեանցը (?-1888) ազգի երախտաւոր երեւելի վարժապետների շարքում առաջինը յիշատակում է Գէորգ Դպիրին՝ նշելով բազմաթիւ օտար լեզուների նրա իմացութիւնն ու նրա «Պարսկերէն-հայերէն» բառարանը։

Գէորգ Դպիր Պալատեցու կեանքի ու գործունէութեան մասին առաջին ամբողջական աշխատանքը պատկանում է պոլսահայ անւանի մտաւորական Աբրահամ Այվազեանին, որը իր «Շար հայ կենսագրութեանց» աշխատութեան Ա պրակում (Կ. Պոլիս, 1893 թ. ) աշխատել է ի մի բերել մինչեւ 19-րդ դարի վերջերը հասած նրա վերաբերեալ զրոյցները, ինչպէս նաեւ Պոլսի զանազան գրադարաններում ու մասնաւոր անձանց հաւաքածոներում պահւող Դպիրի տպագիր ու անտիպ աշխատութիւնների մասին տեղեկութիւնները, որոնք հիմնականում հաւաստի են եւ վեր են հանում հայ մեծանուն բանասէրի վաստակը։

Հայ բանասիրութեան համար կարեւոր նորոյթ հանդիսացաւ Վենետիկի Մխիթարեան մատենադարանում պահւող Դպիրի ձեռագրերի վերաբերեալ 1957 թ. «Բազմավէպում» հրապարակւած Հ. Արիստակէս Մանուկեանի կազմած մատենագիտութիւնը։

Դպիրագիտութեան բնագաւառում ծանրակշիռ աշխատանք է Հ. Սահակ Ճեմճեմեանի «Գէորգ Դպիր Տէր Յովհաննիսեան (Պալատեցի) եւ Մխիթարեանները» ուսումնասիրութիւնը [13] ։ Այստեղ հրապարակւած Դպիրի նամակները, հասցէագրւած Վենետիկի Մխիթարեան հայրերին, բացայայտում են այն խորին համակրանքն ու ակնածանքը, որ գիտնականը տածել է հանդէպ Մխիթարեան միաբանութիւնն ու նրանց հայրենանւէր գործունէութիւնը, ինչպէս նաեւ Մխիթարեանների փոխադարձ յարգալի վերաբերմունքն ու հոգատարութիւնը դէպի ներհուն ու բազմաբեղուն բանասէրը։ Դպիրի նամակները միաժամանակ հիանալի արտացոլում են ժամանակի հայ բանասիրութեան բարձր մտաւորական մակարդակը եւ գրական ու պատմական մեծ արժէք են ներկայացնում։

Գէորգ Դպիրի կենսագրականը հետազօտելու համար կարեւոր աւանդ է պոլսահայ անւանի բանասէր Գէորգ Բամպուքճեանի «Մատենագիտութիւն Պալատեցի Գէորգ Դպիր Տէր Յովհաննիսեանի» մանրակրկիտ աշխատանքը, որը որպէս յաւելւած կցւած է Հ. Ս. Ճեմճեմեանի վերոյիշեալ գրքին (էջ 121-127)։

Վաստակաշատ բանասէր Ասատուր Մնացականեանը, (1912-1983) Մաշտոցեան մատենադարանում յայտնաբերելով Գէորգ Դպիրի անտիպ թարգմանութիւններից մէկը՝ Հոմերոսի Իլիականի արձակ տարբերակը, եւ այս առիթով ի մոտոյ ծանօթանալով Դպիրի գործունէութեանը, գրել է. «Գէորգ Դպրի այս անչափելի աշխատասիրութեան ամենահզօր գործօնը եղել է նրա անհուն սէրը՝ դէպի իր ժողովուրդը, նրա մեծահարուստ մշակոյթը եւ ազատութիւնը» [14] ։ Իսկ Յակոբ Սիրունին (1890-1973) նրան համարել է 18-րդ դարի հայ նոր վերելքի նախակարապետներից. «ԺԸ դարը մեզ տւել էր երկու նախակարապետներ հայ նոր վերելքին համար, Պաղտասար Դպիրն ու Գէորգ Պալատեցին, որոնք Կոլոտի եւ Նալեանի դարը կօժտէին նոր հնարաւորութիւններով արեւմտահայ նոր վերածնունդի մեծ թափէն առաջ» [15] ։

Հայ մշակոյթի հին ու նոր անւանի ներկայացուցիչների կեանքի ու գործունէութեան շատ ու շատ էջեր յայտնի պատճառներով անծանօթ են մնացել։ 19-րդ դարից սկսած հայ բանասիրութիւնը աշխատել է իր կարելին անել այս բացը լրացնելու համար. գրւել են համառօտ եւ ընդարձակ կենսագրականներ, առանձին ժողովածուներում ու տարեցոյցներում, գրականութեան պատմութիւններում համառօտակի ներկայացւել են նրանց դիմապատկերները, իսկ վերջին տասնամեակներում փորձեր են արւել գրականագիտական նոր տեսակով՝ առանձին գործիչների կեանքի ու գործունէութեան տարեգրութիւններով, աւելի մանրամասն ու փաստացի վերականգնել նրանց կեանքի ուղին։ Նման աշխատանքների լաւ աւանդներ կան ռուս գրականագիտութեան մէջ, իսկ մեզ մօտ առաջինը հանգուցեալ գրականագէտ Արամ Ինճիկեանն էր, որի ջանքերով կազմւեց «Միքայէլ Նալբանդեանի կեանքի ու գրական գործունէութեան տարեգրութիւնը» (լոյս է տեսել 1954 թ. Նալբանդեանի ծննդեան 125-ամեակի առթիւ)։ Դրան յաջորդեցին մի քանի նմանատիպ աշխատանքներ [16] ։

Ձեռնամուխ լինելով ուշ միջնադարի բազմավաստակ հայագէտ-արեւելագէտ Գէորգ Դպիր Պալատեցու կեանքի եւ գործունէութեան տարեգրութեան կազմութեանը, աշխատասիրողը նպատակ է ունեցել մեզ հասած սուղ փաստերի հիման վրա տարի առ տարի, իսկ հնարաւորութեան դէպքում նաեւ օրը օրին հիւսելու հայ անխոնջ բանասէրի կենսագրութիւնը՝ համոզւած, որ առաջիկայում մեր մշակոյթի հետազոտողները նոր փաստերով ու տւեալներով կհամալրեն ու կհարստացնեն մեծանուն գիտնականի կեանքի անծանօթ էջերը։

Գէորգ Դպիր Պալատեցու սոյն տարեգրութիւնը կազմելու աշխատանքներին մեծապէս նպաստեց Մխիթարեան միաբանութեան հրաւէրով 1989 թ. աշնանը Վենետիկ, Ս. Ղազար, կատարած մեր այցելութիւնը, որտեղ մենք կարողացանք ի մոտոյ շփւելու Գէորգ Դպիրի հարուստ ժառանգութեանը, եւ ձեռագրերի հիման վրայ մանրամասնօրէն ստուգելու երկբայելի շատ տեղեր, ճշգրտելու անհրաժեշտ ձեռագրագիտական տւեալներ, այնպէս որ եթէ առանձին մանր փաստեր սոյն տարեգրութեան մէջ չհամընկնեն այլ աղբիւրների տւեալներին, ապա դրանք պէտք է մեր ճշգրտումների արդիւնքը համարել։

Այստեղ հարկ ենք համարում մեր խորին շնորհակալութիւնը յայտնել Վենետիկի Մխիթարեան միաբանութեան առաջնորդ յարգարժան Հ. Ներսէս Ներսէսեանին, մատենադարանի պատասխանատու Հ. Սահակ Ճեմճեմեանին, ինչպէս նաեւ հ. Ղուկաս Ֆոկոլեանին, Վենետիկ գտնւած օրերին մեր նկատմամբ ցուցաբերած հոգատարութեան ու օժանդակութեան համար։