ՀԻՆԱՎՈՒՐՑ
ՁԵՌԱԳՐԵՐԻ
ԷՋԵՐԻՑ
Մաշտոցյան
Մատենադարանի
№
5622
ձեռագրի
ճակատագիրը
շատ
բանով
չի
տարբերվում
հայերեն
հազարավոր
այլ
ձեռագրերի
պատմությունից.
սա
ևս
գրված
է
այնպիսի
օրերում,
երբ
հայոց
աշխարհը
տնքում
էր
օսմանյան
լծի
տակ,
երբ
ամենուր
բռնություն
էր
ու
կամայականություն։
Ձեռագիրը
կրում
է
հայոց
1149
թվականը
(=1700):
Այստեղ
ընդօրինակված
են
Հովհաննես
Թլկուրանցու,
Առաքել
Սյունեցու
առանձին
ստեղծագործությունները,
«Պղնձե
քաղաքի
պատմությունը»,
ինչպես
նաև
բժշկագիտական
երկեր։
Ձեռագրի
գրիչը
Գրիգոր
անունով
ոմն
քահանա
է,
որ
մատյանը
արտագրել
է
«Մերձ
Դըլկաթայ
Մոկաց
թաղին…
Ի
դառն
եւ
ի
նեղ
ժամանակին,
Որ
զօրացեալ
է
այլազգին,
Քանզի
խրոխտայ
մեր
թշնամին՝
Զմեզ
կլանել
յորովայնին…
Ժլատ
են
«Պղնձե
քաղաքի
պատմության»
ընդօրինակումն
ավարտելու
կապակցությամբ
գրչի
թողած
չափածո
այս
հիշատակարանի
բառերը,
սակայն
խոսուն
են
ու
նրա
հոգեկան
խռովքը
արտահայտող։
Գրիգոր
Մոկացին.
–
այսպես
ենք
անվանում
գրչին
միջնադարի
բազում
Գրիգորներից
նրան
տարբերելու
համար,
–
բացի
չափածո
հիշատակարանից
(էջ
56ա)
այս
մատյանում
ընդօրինակել
է
նաև
ստորև
ներկայացվող
երկու
ոտանավորները
(էջ
107ա-109ա),
որոնք
ինչքան
մեզ
հայտնի
է,
մինչ
այժմ
չեն
հրապարակվել։
Այս
երկու
ոտանավորները
ամենայն
հավանականությամբ
գրչի
ստեղծագործությունն
են,
որովհետև,
նախ՝
դրանց
լեզվա-ոճական
ձևերում
ու
տրամադրության
մեջ
շատ
ընդհանրություններ
կան,
այնուհետև
թե՛
հիշատակարանի
և
թե՛
առաջին
ոտանավորի
թվականները
(«Ռ
եւ
հարիր
քառսուն
եւ
Թ»
=1700)
նույնն
են
եւ
ի
վերջո
կարևոր
հանգամանք
է
նաև
այն,
որ
այդ
ոտանավորները
պահպանվել
են
միայն
այս
մատյանում։
Առաջին
ոտանավորի
խորագրից՝
«Վասն
գնալոյն
մեր
ի
Կտցու
անապատին,
որ
ծովն
զմեզ
արգելոյր»
և
բանաստեղծության
բովանդակությունից
պարզվում
է,
որ
այն
գրված
է
Վանա
ծովի
վրա
տեղի
ունեցած
փոթորկի
անմիջական
տպավորության
ներքո,
այն
ժամանակ,
երբ
գրիչը
իր
ընկերակիցների
հետ
ուխտի
է
գնացել
Կտուց
անապատ։
Երկրորդ
ոտանավորը՝
«Տաղ
գինու
եւ
ուրախութեան»,
հետաքրքիր
է
որպես
ժամանակի
սեղանի
երգ-բարեմաղթություն,
որ
ճշմարտացիորեն
արտացոլում
է
ուշ
միջնադարի
հայ
մարդու
կենցաղն
ու
սովորույթները,
նրա
կենսասիրությունը։
Երկու
ոտանավորներն
էլ,
չնայած
կրոնական
շղարշին,
հագեցած
են
ժողովրդական
պարզ
ու
անմիջական
մտածողությամբ,
աշխարհիկ
տրամադրություններով։
Գրիգոր
գրչի
Վանա
ծովի
փոթորկին
նվիրված
ոտանավորը
մի
փոքրիկ
մարգարիտ
է,
որ
փայլում
է
բնության
տարերքի
պատկերավոր
նկարագրությամբ,
խոսքի
անմիջականությամբ
ու
երաժշտականությամբ։
Այստեղ
ծովը
ներկայացված
է
դիմառնաբար
որպես
կենդանի
էակ.
և
ամեն
ինչ
իրական
է,
շոշափելի։
Հատկանշական
է,
որ
փոթորիկը
բանաստեղծը
համեմատում
է
իրեն
քաջ
ծանոթ
«դուշմանի»
ու
նրա
«ասքարների»
հարձակման
հետ։
Սակայն
սա
չի
խանգարում,
որ
նա
հայրենի
ծովակի
նկատմամբ
իր
սերը
դրսևորի
խոսքի
մտերմիկ
երանգով,
ջերմ
շնչով.
որքան
քնքշանք
ու
խանդաղատանք
կա
թեկուզ
առաջին
իսկ
«Ծովի՛կ,
մի՛
կանչեր,
մի՛
կանչեր»
տողում,
որի
կրկնությունը
յուրաքանչյուր
տան
վերջում
ոչ
միայն
քնարական
շունչ
է
տալիս
երգին,
այլև
աղոթք-աղերսանքի
պատրանք
է
ստեղծում։
Կարելի
է
ենթադրել,
որ
բանաստեղծական
ակնբախ
ձիրքով
օժտված
Գրիգոր
Մոկացի
գրիչը
ունեցել
է
նաև
այլ
ոտանավորներ,
որոնք
դեռևս
չեն
հայտնաբերվել
և
կամ,
ցավոք,
մեզ
չեն
հասել։
