ԵՐԿԵՐԻ ԺՈՂՈՎԱԾՈՒ, Հատոր Ա

ԵՂԻԱ ՄՈՒՇԵՂՅԱՆԸ ԱՌԱԿԱԳԻՐ !

Հայտնի է, որ Վարդան Այգեկցուց հետո, XIII-XVII դդ., հայ առակագրությունը առանձնակի զարգացում չի ապրել։ Ճիշտ է, այդ ժամանակահատվածում Մխիթար Գոշի և Վարդան Այգեկցու առակները հաճախ են ընդօրինակվել ձեռագիր ժողովածուներում, անգամ «Աղվեսագիրք» կոչվող առակների ժողովածուն XVII դարի երկրորդ կեսին երեք հրատարակություն է ունեցել (1668, 1683, 1698 թթ. ) [1], բայց առակի ժանրով գրող նոր հայ հեղինակներ երևան չեն եկել, չեն եղել նաև նոր թարգմանություններ։ Այս առումով ուշ միջնադարի հայ գրականության պատմության համար հետաքրքրություն են ներկայացնում XVIII դարի առաջին կեսի վաճառական-բանահավաք Եղիա Մուշեղյանի (Կարնեցի [2], 1689-1750՞) դիվանում [3] պահվող 31 և «Հուշամատյանում» [4] գրի առնված չորս առակները։

Ադրբեջանցի բանասեր Աքպեր Երևանլին, 1972 թ. «Պատմա-բանասիրական հանդեսում» ( № 1, էջ 103-114) հրապարակելով վերոհիշյալ 31 առակները (ցավոք, բազմաթիվ սխալներով), համոզված է եղել, որ դրանք 1722 թ. Թավրիզում «գրի է առել» ինքը՝ Եղիա Մուշեղյանը։

Ա. Երևանլին իր այս հրապարակման ժամանակ փորձ չի արել որոշելու այդ առակների ծագումը, նրանց բնույթն ու առնչությունները հայերեն բնագրին զուգահեռ բերված ֆրանսերեն առակների հետ և բավարարվել է միայն արձանագրելով, որ «առակներին հաջորդում են դրանց ֆրանսերեն թարգմանությունները» [5] ։ Այլ կերպ ասած, Երևանլին ֆրանսերեն առակները թարգմանված է համարում հայերենից։ Իրականում, սակայն, ինչպես ցույց է տալիս հայերեն ու ֆրանսերեն բնագրերի համեմատությունը [6], հայերեն առակները Եղիա Մուշեղյանը ոչ թե «գրի է առել», այլ թարգմանել է ֆրանսերենից։

Հիմնավորենք մեր այս եզրակացությունը։

Նախ նշենք, որ խնդրո առարկա առակները գտնում են 1722 թ. հունվար ամսով թվագրված Ե. Մուշեղյանի ֆրանսերենի ուսումնասիրման տետրում։ Տետրի էջերը երկսյուն են. ձախ կողմում հայերեն առակներն են, իսկ հանդիպակաց աջ սյունակում՝ ֆրանսերենը, և ոչ թե հայերենին հաջորդում է ֆրանսերենը, ինչպես գրել է Ա. Երևանլին։ Այս հանգամանքը այն նշանակությունն ունի, որ ընդօրինակման այդ ձևը ուսուցողական բնույթ է ունեցել։ Նման նպատակով նույն այդ տետրում թարգմանված է նաև «Հովվական խաղն ի գիշերին» միստերիան, որի վերջում բերված են առանձին ֆրանսերեն բառերի բացատրություններ։

XVII դարում Եվրոպայում, շնորհիվ Եզոպոսի առակների լաֆոնտենյան մշակումների, աշխուժացում էր ապրում առակի ժանրը։ Անգամ հայերեն «Աղվեսագրքի» հրատարակությունը 1668 թ. Ամստերդամում և դրա հետագա հրատարակությունները 1683 և 1698 թթ. կարելի է այդ հետաքրքրության յուրովի արձագանքը համարել հայ իրականության մեջ։ Եղիա Մուշեղյանը, որ այդ տարիներին մեծ ոգևորությամբ բանահյուսական նյութեր էր հավաքում, անկասկած անուշադրության չէր կարող մատնել նաև առակի ժանրը, մանավանդ, որ նա, շնորհիվ «Աղվեսագրքի» [7], որից մեկ օրինակ ուներ իր անձնական գրադարանում [8], ծանոթ էր հայկական միջավայրում տարածված առակների բնույթին։ Թերևս կարելի էր ենթադրել, որ նա իրեն ծանոթ հայկական առակներն է գրի առել ու թարգմանել ֆրանսերենի, որպիսի գայթակղություն ունեցել է Ա. Երևանլին, բայց դա բացառվում է, որովհետև Եղիայի տետրի ու «Աղվեսագրքի» միայն հետևյալ հինգ առակներն են, որ ընդհանուր սյուժե ունեն.

Եղիա Մուշեղյան

«Աղվեսագիրք»

2. մարդ ու ընկուզի ծառ

ՃԻԸ. Այր մի և ընկոյզ և ձմերուկ։

8. Մին էշ ու մին գէլ։

ՃԳ. Գայլ և էշ։

11. Առ ի ուծ հիւանդ։

ՀԵ. Առիւծ և աղուէս և արջ։

14. Ագռաւ ու աղուէս։

ԼԳ. Գայլագռաւ պանիր ի կտուցն և աղուէս։

29. Մին շուն։

Բ. Թագաւոր և շուն և շուքն։

Մեծ տարբերություններ կան նաև Եղիայի ու «Աղվեսագրքի» նույն առակների պատումների մեջ։ Բերենք միայն մեկ օրինակ.

Եղիա Մուշեղյան

«Աղվեսագիրք»

14. Մին ագռաւ մին ճոթ պանիր առեալ էր մին տան կտրիցն։ Ընկուզի ծառի ծայրին նստել է, որ ուտէր։ Աղուէս իրան տեսաւ, որ բերանումն պանիր ունէր։ «Այ պարոն ագռաւ, – ասաց, – ինչ որ քեզ վրա ինձ ասացել էին ողորդ ա, թէ ամէն հաւքի մէջ քանզ քեզ սիրուն չըկայ, քո թէպուրն ձնի պէս սպիտակ այ և թէ ձայն ունէիր էնչանք քաղցր, որչանք քո թէպուրն սիրուն ա, իրաւի արժանի կլինէիր անասնոց թագաւոր դառնալ»։

Ագռաւն աղուէսի թիթալն սրտի տաքութենօվ կլսէր և, հպարտութենօվ ուռեալ, սկսաւ ձայն հանել։ Իր կտուցըն բռանց բացել էր՝ պանիրն ծառի տակն վայր ընկաւ։ Աղուէսն հափեց և ագռաւի վրա ռըշխանտ անելոյ հետ փախաւ գնաց։

Խրատ.

Օվ որ քեզ հետ թիթալ կու խոսի և քեզ կգովէ, շատ անգամ քեզ վրայ ռըշխանտ կանէ և ուզում ա քեզ խափէ։

ԼԳ. Ագռաւ մի պանիր ունէր ի բերան, և նստէր ի բարձր աւանդակ տեղւոջ։ Իսկ աղուէս փորձ առնոյր ի նմանէ հանել զպանիրն։ Եւ մատուցեալ մօտ անդր և զակն ի նա հայեալ, երանի տայր բնութեան, զի սևաթոյր գունով և գիշերոյ մանուկ, և վայելէ քեզ ծաղկիլ ի գունոյդ։ Այլև զօրութիւնդ քո ի քեզ, որչափ ոչ այլում, բայց և իմաստութիւնդ և ոչ ինչ ևս արգել ունէր զթագաւորութիւնդ զարծուով զանց արարեալ ամենևին։ Եւ թագաւոր հաւուց եթէ ձայն գոյր, և ոչ ամենևին կարօտ գտեալ էիր յիրիդ։

Դրդուեցաւ ի գովութենէն ագռաւն և զմեծաձայնութիւն ցուցանել կամեցեալ, եբաց զբերանն և գոչեաց յոյժ մեծ և պանիրն ի վայր անկեալ որս լինէր աղուէսուն։ Եւ նա առլցեալ կրակովն ձայն քո ի քեզ, ասէ, կարի քաջ ով ագռաւ, բայց ի մտաց պակաս ես։

Զայս առասպելս գիտելով մի երբէք պատրիցիս ի սուտակասպաս գովութենէ։

Ե. Մուշեղյանի տետրում ընդամենը 31 առակ է ընդօրինակված, որոնց համեմատությունը Եզոպոսի հայտնի առակների քննական բնագրի [9], ինչպես նաև դրանց լաֆոնտենյան մշակումների [10] հետ, ցույց է տալիս, որ 24 առակ, աննշան տարբերություններով, համընկնում են եզոպոսյան առակների հետ, իսկ մնացյալ յոթը իրենց զուգահեռներն ունեն լաֆոտենյան տարբերակներում։

Ստորև բերվում է Ե. Մուշեղյանի տետրի հայերեն առակների և Եզոպոսի ու Լաֆոնտենի տարբերակների համեմատական աղյուսակը [11] ։

 

Եղիա Մուշեղյանի թարգմանած առակները

Եզոպոսի առակները

Լաֆոնտենի առակները

1

Աքլոր և ալմազ

…

Աքաղաղ ու մարգարիտ – 30

2

Մարդ ու ընկուզի ծառ

…

…

3

Կատու ու մկներ

…

Խորհուրդ մկանց – 36

4

Գեղեցի ու խիզաններն

Գյուղացի և իր որդիները – 100

…

5

Մարմին ու իր բաժինքն

Փորը և ոտքերը – 127

Փորն ու անդամներ – 59

6

Մեղր ու ճանճերն

Ճանճերը – 109

…

7

Զեյթունի ծառ ու էղեքի

Կաղնին ու եղեգը – 105

Կաղնի ու եղեգն – 34

8

Մին էշ ու մին գէլ

Էշն ու գայլը – 148, 207

Ձի ու գայլ – 109

9

Աղուէս ու մարդի գլուխ

Աղվեսն ու դիմակը – 90

…

10

Էշ ու ձի ու գեղեցի

Էշն ու ջորին – 146

Էշ ու ձի – 138

11

Առ ի ուծ հիւանդ

Առյուծը, գայլն ու աղվեսը – 177

Առյուծ, գայլ ու աղվես – 159

12

Մին գէլ, մին պառաւ

Գայլն ու պառավը – 137

…

13

Աղուէս ու հաղող

Աղվեսն ու խաղողը – 86

Աղվես ու խաղող – 72

14

Ագռաւ ու աղուէս

Ագռավն ու աղվեսը –125

Ագռավ ու աղվես – 14

15

Աղուէս ու լակլակ

…

Աղվես ու արագիլ – 29

16

Առ ի ուծ ու մօծակ

Մոծակն ու առյուծը – 172

Առյուծ ու ճանճիկ – 42

17

Գէլ ու գառն

Գայլն ու գառը – 136

Գայլ ու գառնուկ – 26

18

Քամի ու արեգակ

Բորեասն ու արևը – 97

…

19

Աղուէս ու այծն

Աղվեսն ու այծը – 84

Աղվես ու նոխազ – 65

20

Որսարար ու վէրի կօվ

Եղջերուն ու խաղողը – 108

Եղջերուն ու որթատունկը – 113

21

Վէրի էշ ու տանու էշ

Վայրի ու տանու էշը – 234

…

22

Աքլորք ու կաքաւ

Աքաղաղներն ու կաքավը – 89

Կաքավ և աքաղաղներ – 211

23

Անասունք ու առ ի ուծ

Առյուծն ու վայրի էշը – 188

Երինջ, այծ ու մաքի ընկեր եղած – 19

24

Սա յ րն յըղի

…

Լեռ երկանց մեջ – 111

25

Գէլ ու կռունկ

…

Գայլ ու արագիլ – 71

26

Դաշտի մուկն ու տան մուկն

Դաշտային ու տնական մկները – 197

Քաղքցի մուկը և դաշտեցի մուկը – 25

27

Մին կնիկ, մին հաւ

Այրին ու հավը – 101

…

28

Մին կնիկ ագահ

Ոսկե ձվեր ածող սագը – 1 1 2

Ոսկե հավկիթ ածող հավը – 111

29

Մին շուն

Շունը և մսի պատառը – 128

Շուն ու ստվեր – 139

30

Մին հալևոր մարդ ու մահ

Ծերուկն ու մահը – 102

Փայտահատ ու մահ –28

31

Այծյամ ու կովեր

…

Տիրոջ աչքը – 98

Անհրաժեշտ է այստեղ արձանագրել, որ Եղիայի թարգմանած առակներն ու Եզոպոսի հիմք-տարբերակները հիմնականում համընկնում են։ Բերենք մեկ օրինակ միայն.

Եղիա Մուշեղյան

Եզոպոս

9. Մին աղուէսն քաղաք էկաւ ման գալ, մին քանտարարի խանութ մտաւ, տեսաւ մին փայտէ գլուխ խիստ լաւ շինած, առաւ իր առաջնու ոտներօվ և լաւ մտիկ անելօվ, յետոյ ահա ասաց. «Մին սիրուն գլուխ դրսիցն, ափսոս, որ մէջն փուչ ա, մին դրամ եղուղ չունի»։

 

Խրատ

Մարդկանց և կանանց մէջն շատ կկտնւի այնպէս կերպարանքօվ, սիրուն, լաւ հագած, ակնկալած, ոսկօվ և արծաթով զարդարած, ինչ որ դրսից էրևում ա՝ լաւ ա, ամա մէջը փուչ է, շատ անգամ այնպիսիքն անխելք և անգէտք են։

27. Աղվեսն ընկավ արձանագործի արհեստանոց, ուր եղած-չեղածն իրար խառնեց։ Եվ այստեղ նրա աչքովն ընկավ ողբերգակի դիմակը։ Աղվեսը բարձրացրեց ու ասաց. «Ինչ գլուխ է, բայց ուղեղ չունի»։

Առակս վերաբերում է այն մարդուն, որ փառահեղ մարմին ունի, բայց հոգին դատարկ է։

Հետևյալ փաստարկները ևս ապացուցում են, որ Եղիայի հայերեն առակները թարգմանված են ֆրանսերենից.

ա. Ֆրանսերենով բերված առակների լեզուն կատարյալ միջին ֆրանսերեն է, ինչպես հաստատեցին 1982 թ. աշնանը Երևանում գտնվող ֆրանսիացի անվանի բանասերներ պրոֆ. Ֆրեդերիկ Ֆեյդին ու պրոֆ. Ժան-Պիեռ Մահեն։ Եղիա Մուշեղյանը, որ, իր իսկ վկայությամբ, ֆրանսերեն իր նամակներն ու զեկուցագրերը գրելիս դիմում էր կաթոլիկ հայրերի օգնությանը, հազիվ թե կարողանար այդպիսի կատարյալ ֆրանսերենով թարգմանություններ կատարել։

բ. Ֆրանսերեն բնագրում կան մի շարք բառեր ու արտահայտություններ, որոնք բաց են թողնված հայերեն թարգմանության ժամանակ։ Եթե առակները հայերենից թարգմանված լինեին, ապա ֆրանսերենում այդ բառերի ու արտահայտությունների անհրաժեշտությունը չէր լինի։

գ. Ֆրանսերեն բնագրի ընդօրինակության մեջ եղել են կոպիտ տառասխալներ ու բացթողումներ, որոնց մի մասը, հավանաբար, վերստուգման ժամանակ նկատել է ինքը՝ Մուշեղյանը և ուղղել է բնագրի վրա։

դ. Առակների հայերեն թարգմանության մեջ կան բայերի ժամանակների բազմաթիվ անհամաձայնություններ, որոնք հետևանք են թարգմանության ժամանակ թույլ տրված սխալների։ Բնագիրը հայերեն լինելու դեպքում հազիվ թե Եղիան նման կոպիտ սխալներ թույլ տար։

Պետք է ենթադրել, որ Ե. Մուշեղյանը, Պարսկաստան հաստատված կաթոլիկ քարոզիչների մոտ ծանոթանալով Եզոպոսի առակների ֆրանսերեն թարգմանության ինչ-որ տարբերակի և անդրադառնալով դրանց մեծ մասի բացակայությանը հայկական առակագրքերում, սիրով ձեռնամուխ է եղել դրանց թարգմանությանը, մանավանդ որ միաժամանակ դրանով նա պետք է ավելի հմտանար ֆրանսերենին։ Առակների թարգմանությունը կատարված է պարզ ու հասկանալի, ժամանակի խոսակցական արևելահայերենով։ Թարգմանության մեջ գործածված մի շարք բարբառային բառեր ու ձևեր, ինչպես նաև բազմաթիվ պարսկերեն փոխառություններ, Նոր Ջուղայի բարբառն են հիշեցնում։ Հավանաբար Եղիան, որ 1720-ից մինչև 1722 թ. կեսերը հաճախ էր լինում Նոր Ջուղայում, այս առակները թարգմանել է այնտեղ գտնված ժամանակ և իր շրջապատին հասկանալի լինելու համար աշխատել է տեղական բարբառին բնորոշ տարրեր մտցնել իր լեզվի մեջ։ Այս ենթադրության օգտին է խոսում առակներից մեկի («Շուն ու ստվեր») տեղայնացումը՝ Սպահան քաղաքի անվան հիշատակումով։ Թերևս կարելի էր ենթադրել, որ առակները ինչ-որ մի այլ անձնավորության թարգմանությունն են եղել և Ե. Մուշեղյանը սոսկ դրանց ընդօրինակողն է։ Նման եզրահանգումը բացառվում է, որովհետև այդ դեպքում Մուշեղյանը անպայման կնշեր իր աղբյուրը և կամ թարգմանչին. իր բոլոր աշխատանքներում նա բծախնդրորեն պահպանել է այդ սկզբունքը։

Եզոպոսյան առակների թարգմանությունը, ինչպես նաև տեղյակությունը հայ միջնադարյան առակագրությանը, Եղիային առակի ժանրի բնագավառում շատ բան են սովորեցրել, ուստի այս թարգմանությունից 25 տարի հետո, 1747 թ., երբ նա գրիչ է վերցնում իր կյանքի ոդիսականը գրի առնելու, իր խոսքը ագուցվում է առակներով, ասացվածքներով և փոքրիկ զրույցներով։ Օժտված լինելով վիպելու անժխտելի ձիրքով՝ Եղիա Մուշեղյանը իր «Հուշամատյանը» շարադրել է աշխույժ ու կենդանի լեզվով, համեմված ժողովրդական բառ ու բանով. դեպքերի նկարագրությունը նրա մոտ վերաճում է փոքրիկ զրույցների ու ակնարկների, իսկ պատմական իրական անձինք՝ ընդհանրացված գեղարվեստական կերպարների։

Այս «Հուշամատյանում» Մուշեղյանը տարբեր առիթներով իր հակառակորդների բարոյական կերպարը, նրանց ընչաքաղցությունը, անձնասիրությունն ու մարդատյացությունը բացահայտելու համար բերել է չորս գողտրիկ առակներ՝ «Ճգնավոր մուկը», «Անձնասեր կրոնավորը», «Սոված արջը» և «Գորտն ու կարիճը» [12] ։ Սրանցից առաջին երկուսի աղբյուրը Եղիան համարում է 1717 թ. Արևելյան հնդկական ընկերության Թավրիզի մասնաճյուղի տնօրեն մարսելցի Պոռեկարին (Բերգարին)՝ Իսրայել Օրու պարսկական դեսպանության երբեմնի քարտուղարին։ Այս տարիներին Ե. Մուշեղյանն աշխատում էր Պոռեկարի մոտ և սերտ շփում ուներ նրա հետ։ Պոռեկարը, տեսնելով Եղիայի կույր նվիրվածությունը կաթոլիկ կղերին, նրան քանիցս զգուշացնում է հոգևորականների խարդավանքներից և նրանց բուն էությունը բացահայտելու համար տարբեր առիթներով առակներ է պատմում, բայց Եղիան ուշադրության չի առնում։ Այս առակները հետագայում, կյանքի վերջին տարիներին, նա վարպետորեն վերապատմում է իր «Հուշամատյանի» մեջ։

Առակներից մեկի՝ «Ճգնավոր մուկի» տարբերակը մշակված կա Լաֆոնտենի մոտ [13] ։ Հավանաբար ֆրանսիացի Պոռեկարը դրանք լսել կամ կարդացել է իր հայրենի երկրում։ Չենք կասկածում, որ մյուս երկու առակներն էլ եվրոպական ծագում պիտի ունենան։ Այս առակները իրենց կառուցվածքային կատարելությամբ, խոսքի դիպուկությամբ և ընդհանրապես մշակվածությամբ վկայում են Եղիայի վիպելու կարողությունը, նրա գրական օժտվածությունը։ Դասական առակներից սրանք տարբերվում են միայն վերջաբան հանդիսացող բարոյախոսական եզրակացության բացակայությամբ, բայց այդ եզրակացությունն ինքնին հասկացվում է ողջ պատումից։ Առակների լեզուն գրաբար է՝ զերծ բարբառայնությունից և օտարաբանությունից։ Ֆրանսերենից Եղիա Մուշեղյանի թարգմանած, ինչպես նաև իր «Պատմության» մեջ գրի առած առակները ոչ միայն մի նոր էջ են բացում հայ-ֆրանսիական գրական կապերի պատմության մեջ, այլև հարստացնում են հայ միջնադարյան գեղարվեստական գրականությունը։

***

Ինչպես նշվեց վերը, Եղիա Մուշեղյանի թարգմանած 31 առակները Ա. Երևանլին 1972 թ. հրապարակել է «Պատմա-բանասիրական հանդեսում» (№ 1, էջ 103-114) բնագրական աղավաղումներով ու սխալներով [14] ։ Նկատի ունենալով այս առակների կարևորությունը Եղիայի գրական ժառանգության, ինչպես և առակների լեզվի ուսումնասիրության առումով. ստորև վերահրատարակում ենք դրանք՝ հիմք ունենալով Ռուսաստանի արտաքին քաղաքականության արխիվի «Ռուսաստանի հարաբերությունները Հայաստանի հետ» ֆոնդի 100/I ցանկի 7-րդ գործը՝ էջ 20-31։ Ի հավելումն դրանց՝ առաջին անգամ հրապարակվում են նաև Ե. Մուշեղյանի «Հուշամատյանում» (Վիեննայի Մխիթարյան Մատենադարան, ձեռ. № 980, էջ 26բ-28ա, 28ա, 263բ, 270ա) գրի առնված չորս առակները։ Վերջում կցվում է հրապարակվող առակներում առկա օտար և բարբառային բառերի բառարանը, որտեղ ստուգաբանվում են այս բնագրերում առաջին անգամ հանդիպող մեր բառարաններին անծանոթ բառերը։

Բ. Լ. ՉՈՒԳԱՍԶՅԱՆ

ԳԻՐ ԱՌԱԿԱՑ ՀԱՅ ԳՐՈՎ ԵՒ ԲԱՌՈՎ

1. Աքլոր և ալմազ

Մէկ խօրօզ մէկ օր գետինն քութութ էր անում, աղբի մէջն մէկ լաւ ալմազ գտաւ, ճանկի մէջն բռնեց և աչքերն վրէն պշուցել էր, ասաց. «Հէր է սա մին պատուական ալմազ. մէկ ալմազթրաշ շատ փող կուտեր, որ էս առնէր, ամա ի՞նչ պէթք ա մէկ ալմազ մէկ աքլորի։ Էլ լաւ էր ինձ, որ մին գարի հատ գտնէյի կամ մին փոքըր հացի փշրանք»։

Խրատ

Իմաստուն մարդն էն անճախ կուզէ, որ իրան պէտք է։ Ինչի՞ ման ես գալիս էնտուր, որ քիզ պետք չէ։

2. Մարդ ու ընկուզի ծառ

Մէկ մարդ մէկ օր մին մեծ ընկզի ծառի տակն կշտի է յընել։ Ընկուզի ծառի մօտն կէր շատ-շատ դըդում։ Էն մարդն վերևն մտիկ անելօվ ընկզի ծառին պտղին և ներքևն մտիկ անելօվ դըդմին, ասում էր իւր մտքումն. «Ինչի՞ էսէնց պստիկ թուփն էսէնց մեծ պտուղ կուտայ և ինչի՞ էսէնց հաստ ծառն էսէնց պստիկ յեմիշ կուտայ։ Կումանքս, թէ աստուած քանզ էն է՛լ լաւ գիտէր զատերն շինել՝ մէկ մեծ ծառին պիտէր մեծ պտուղ և մին պստլիկ թփին պստլիկ պտուղ»։

Եբոր էն ասում էր, էրես ա մէն ընկուզ ծառիցն փրթաւ և ընկավ իրան գլխի վերեն։ «Օ՞վ տէր, – աղաղակեց, – էտ ամէն ինչ, որ դու շինել ես, լաւ ես շինել։ Եթէ ընկզի ծառի յէմիշն էս դըդմի չանքնին լինէր, ես էլ ողջ չէյի մնալ»։

Խրատ

Զարմացիր Աստուծոյ իմաստութեան և իրան գործոց վերա։ Եւ ինչ որ շինել ա ամենևին մի՛ ասել՝ թէ վատ է։

3. Կատու և մկներ

Մին կատու անունն Միտու մի տան միչումն շատ մկներ կբռնէր. օրն քիչ-քիչ Ը (8) ու Ժ (10) կուտէր։ Մկներն տեսնելօվ, որ իրանց ազգն հատնում էր, գլխըւում էր, բոլորվեցան, թէ՝ «Ի՞նչ անեմք, որ մեր թշնամու զուլմիցն պրծնիմք»։ Էն բանի վրա շատ ժամանակ խորհելոյ յետև վերչն ամէնն միաբանեցան, թէ պիտէր մին պստի զանկ կատուի վզիցն կապել։ Էն ֆանտօվն ասում ին. «Եբոր կատուն գուգայ, որ մեզ բռնէ, զանկի ծայնն կլեմք (կլսեմք) և փախչիմք մեր բնի մէջն»։ Էն ժամանակն մին մեծ մուկն, որ կանչել էյին, որ մկներին գնտին վերակացու լինէր, երկու ոտներին վրա կանգնելով, «Էյի անխելք, – ասաց ծիծաղելօվ, – ձեր միչումն օվ ա՝ սրտոտ, որ կատուի վզիցն զանկն կապէ»։ Էն խօսք, որ ասաց, ամեն մկներն սուս կացին։

Խրատ

Առաջ քան զմին իք[մ]ին հաստատես մին մասլահաթի վրա, նախ լաւ միտք արա, թէ էն բանն լինելո՞ բան ա։

4. Գեղեցի ու խիզաններն

Մին գեղեցի հիւան թ շատ տղէրք ունէր. էն տղէրքն հանապազ մէկ-մէկի հետ կռիւ կանէյին։ Իրանց հայրն ընտոնց պարիշացնելու համար մէկ օր, որ ողջուկ էն իրան կշտին էյին, շատ ճղքեր առաւ, ողջուկ միատեղ կապեց, մին դաստա շինեց, յետոյ էն դաստայ իր ամէն տղերքներին ձեռքն տվեց, ասաց. «Էս ճղքներն կոտորեցէք, եթ ե գիտէք»։ Առան և շատ յուժ արին, որ կոտրեն, ամայ չկարացին։ Էն ժամանակն հիւանդն դաստէն առնու կբանա, հետ անէ և ճղքներն մէկ-մէկ առեալ ողջուկն էլ կկոտրէ առանց ջաֆայ ուտելոյ։ Էն ժամանակն իրան խիզաններին ասաց. «Հէրէն ա, որ ձեզ կհանդիպի. որչանք վախտ մէկ-մէկու հետ պարիշ եք՝ մօնչ ով չի գիտել ձեզ ղարար տալ, ամմա եբոր կու ջոկուէք, ձեր թշնամեաց հեշտ գլնի ձեր տունն քանտել»։

Խրատ

Էստօվ գիմանամք, թէ բաժանումն և ջոկումն ամէն չարեաց պատճառ է. զոր օրինակ միաբանութիւն և սէրն ամէն պ արեաց պատճառ ա։

5. Մարմին ու իր բաժինքն

Մին օր մարմինի անդամներն հալողիկին հետ կռիւ արարին. «Մեք ամենեքեան, – ասում ին, – մարմնի առողջութեան համար անդադար բանի եմք կենում. աչքն մտիկ անելօվ, ականճ լսելօվ, լեզու խօսելով, ատամներն ծամելօվ, ձեռներն բանի կենալօվ, ոտներն ման գալօվ, էտ թամպալ ստամոքն պարարտանա, կշտանա և շատ մսօվ լցվի, և էլ ոչինչ անէ։ Բաց թողումք և էստուց յետև էլ իրան համար բանի չը կենամք»։

Ապա սկսան էլ զատ չանել իսկի. աչքն էլ չէր տեսնում, ականճն էլ չէր լսում, լեզու էլ չէր խօսում, ատամներն էլ չէյին ծամում, ձեռներն էլ բանի չէին կենում, ոտներն էլ ման չէին գալիս. ինչ հանդիպեցաւ մին քանի օր յետև մարմին և ամենայն անդամքն էնչանք տկարացան, որ ըսկի ղուվատ չունէյին։ Էն վախտ իրանց միչումն ասացին. «Երբոր մեր միչումն հաշտութիւն կէր չաղ էյինք և յուժօվ։ Անճախ են ժամանակիցն, որ մեք բաժանվել եմք, էս խեղճ հալի մէջն էմք յընկել, ապա պիտի, որ մեր կռուիցն պրծնումք և առաչի պէս խաղաղութեամբ կենամք. էն ժամանակն աչքն սկսաւ մտիկ անել, ականճն լսել, լեզուն խօսիլ, ատամներն ծամել, ոտներն ման գալ, ձեռներն բանի կենալ և մէ քանի օր յետև մարմին և անդամքն իւրեանց տկարութենիցն պրծան»։

Խրատ

Շատ հետ որ գուզեմք ուրիշի վատութուն անեմք մեր վրէն գուգա. բաժանումն ցրուէ, միաբանութիւն կու պահէ։

6. Մեղր ու ճանճերն

Մէկ օր մէկ տան մէջն կեր մին աման լիքն մեղր. ճանճերն չուտ թռան էն անուշ կերակրի համն տեսնուն. ամա երթալն փոշիմանեցան, զէրա էնտոնց ոտներն մեղրիցն կպան բանտ յելան. հենց որ չի գիտացին դուս գալ, խեխտւեցան.

Մին պառաւ ճանճ, որ քանց էնտոնք շատ խելք ունէր, կասէր մեռնելո վախտն. «Վայ մեզ ընտուր համար, որ յուզեցինք մին զամէն զօվղ անել, մեք չարաչար կու մեռանիմք»։

Խրատ

Էլ ամէն օր օրկրամոլութիւն շատ-շատ չարեաց պատճառ ա։

Մին պստլիկ զօվղ մեղաւոր հէ՛մ հոգւոյն, հէ՛մ մարմնոյն կեանքն կորցնէ. ի՞նչ խեւութիւն։

7. Զեյթունի ծառ ու էղեքի

Մէկ պաղչի միչումն կէր մէկ ծիթենի և մէկ էղեքի։ Ծիթենի ծառն հպարտանում էր, և ինքն զինքն գօվում էր, թէ արմատքն խորխոր ունէր, մին հաստ փոր, մեծ և բարձր ճղքերն և թէ ֆօռթօնայի և քամու դէմ էր կանգնում, և էղեքին ռշխանտ էր անում, և իր տկարութիւն իրան յերես էր տալիս։ Մին բարակ քամի, որ փչում ա, կասէր. «Ամէն կողմից կեռանաս և յուժ չունիս, որ դէմ կայնիս»։ Եբոր էն ասում էր, ահայ մին սաստիկ ֆօռթունա վեր կու կենա մին մեծ քամօվն։ Էղեքն շուտ կեռացաւ քամու խաթրօվն և իրան իսկի զարար չելաւ, ծիթենի ծառն պինտ մնաց, քամու դիմացաւ, բայց քամին յաղթեց, ծիթենի ծառն քօքահան գետին քցեց։

Խրատ

Հնազանդի՛ր քանզ քեզ յուժօվին, սկի մի՛ պարծացնել քեզ, թէ քանզ ուրիշներն մեծ ես։ Ամենևին մարդի մի՛ անարգել իր բնական պակասութենիցն։

8. Մին էշ ու մին գէլ

Մին փուշ էր մտել մին իշի ոտն, հենց, որ չէր գիտել ման գալ, գետնի վրեն էր յընկել։ Տքալօվ, աղաղակելօվ, խիստ արտասուք էր թափում, մին գէլ էնտեղանց անց կացաւ և, տեսնելով զէշն էն խեղճ հալի մէջ, խեղճ էկաւ։ Էշն գէլին ասաց. «Ահայ աղայ, եթե գուզէյիր իմ ոտիցս էն փուշն հանել, ես քանի կենդանի եմ քո լաւութիւն չեմ մոռանալ»։

Մօտկանա գէլն և եբոր իշի ոտիցն իր ատամներովն փուշ էր հանում, էշն սկսեց աքցի տալ, և իր յետի ոտերօվն խեղճ գէլի ատամներն և չանէքն ջարթեց։ Ասում են, թէ գէլն էն ժամանակն աղաղակեց. «Վա՜յ ինձ, էստուց առէջ իմ փէշակն էս էր, որ ուրիշ անասներն կսպանէյի ու կուտէյի, և ես ուզեցի այսօր իրանց հէգիմութիւն անել։ Էն գտայ, որ ինձ արժան էր»։

Խրատ

Դուն քո արուեստն բանացուր, տե՛ս, ինչոր գիտես՝ էն արայ։

Մարդ կա, որ քանզ էն էշն <էն> անասուն են, որչանք որ նրանց լաւութիւն անես՝ էնչանք առաւել քեզ վատութիւն անեն։

9. Աղուէս ու մարդի գլուխ

Մին աղուէսն քաղաք էկաւ ման գալ, մին քանտարարի խանութ մտաւ, տեսաւ մին փայտէ գլուխ խիստ լաւ շինած, առաւ իր առաջնու ոտներօվ, և լաւ մտիկ անելօվ, յետո ահա ասաց. «Մին սիրուն գլուխ դրսիցն, ափսոս, որ մէջն փուչ ա, մին դրամ եղուղ չունի»։

Խրատ

Մարդկանց և կանանց մէջն շատ կկտնւի այնպէս կերպարանքօվ, սիրուն, լաւ հագած, ակնկալած, ոսկօվ և արծաթօվ զարդարած, ինչ որ դրսիցն էրևում ա՝ լաւ ա՝ ամա մէջ փուչ է, շատ անգամ այնպիսիքն անխելք և անգէտք են։

10. Էշ ու ձի ու գեղեցի

Մին գեղեցի մին էշ, մին ձի ունէր, էնտոնք բանացնում էր, որ իր ցորենն քաղաքն տանին, և ծախէ։ Մին օր ճանփումն էր, էշ ձիան ասաց. «Ախպէ՛ր, մեր տէրն իմ քամակին վրա դրել ա մին կրկին ծանր բեռն, խիստ ծանր ա, չեմ գիտել տանիլ, շաֆախաթ արա էստուց մին փոքր վեր կալ, թէ չէ ես իմ բեռի տակն վէր կնկնիմ և կմեռնիմ»։ Ձին իրան պատասխան էրետ. «Ախպէ՛ր, ամէն մէկ իրան բեռն տանի՝ շատ չէ, իմ բեռն էլ ա ծանր, բեռնտ տար զոր որ գիտես»։ Ապայ էշն ուժ կանէ և առաջ կերթայ 2-3 սահաթ, ամա վերչն ուժահատ բեռնտակն ընկնի և մեռնի։ Էն վախտն գեղեցին էշի բեռն վէր կալնու և ձին վրէն դնէ, յետև էշն մաշկէ, և կաշին էլ դնէ ձիան վերա։ «Վա՜յ ինձ, – ասաց էն ժուկն ձին, որ ամէն մէկ քայլ էրթալօվ քթահար էր անցնում էնչքան ծանր բեռի տակն, – վա՜յ ինձ, ես չուզեցի էշի բեռն թեթևացնել, ապա պիտի համ թամամ բեռն, համ իշի կաշին էլ տանիմ»։

Խրատ

Ամէն օր կհանդպի, որ օվ որ չի յուզել մին քիչ ճաֆա քաշէ, մեծ ճաֆի մէջ կնկնի։ Որչանք գիտես ամէն մարդի շաֆախաթ արա. քանի որ մարդի լաւութիւն կանես, քեզ էլ շահ գլնի։

11. Առիուծ հիւանդ

Մին օր առիուծն հիւանդացաւ, եբոր ուրիշ անասունքն էն խապարն իմացան, ամէն բոլորվեցան, դաս-դաս էկին առիուծի բունն՝ իրանց թագաւորին տեսութիւն. աղուէսն իրանց հետ չէր. Գէլ, որ վաղուց հետեն աղուէսի հետն քէն էր, էն մահանայ բռնեց, որ քէն հանէ։ «Տե՛ս, վէլինամաթ, – ասաց, – տե՛ս աղուէսի հպարտութիւն, որչանք արժան չը տեսաւ, որ մեզ հետ գէր քո հրամնուց տեսութիւն, քո հալտ հարցանէր»։ Էն գէլի խօսքերն առիուծին բարկացուցին աղուէսին դէմ։ Էն վախտ աղուէսն կհասնի և առիուծն բառանչելօվ՝ «Հարամզատայ, – կասէ, – էտպէս քո թագաւորն կպատուես, կտեսնես, թէ ուրիշ ամէն կենդանիքն իմ առաչևն խոնարհեցան, դու միայն քո  թագաւորին անհնազանդութիւն էս անում»։ «Աստուած լաւութիւն և յերկար կեանք տայ իմ թագաւորին, – ասաց աղուէսն։ – Հավատա՛յ, վէլինամա՛թ, թէ էն կենդանեաց ոչ օվ քան զիս սրտացաւ չէ էլել վասն քո լաւութեան։ Ես ամէն հէքիմներն, ճառահներն և աթթէրներն տեսա, և էնչանք ման եկա, որ վերչն քո ցաւին դեղ գտա»։

«Բարօվ եկար, – ասաց աղուէսին առիուծն կակղացեալ, – ինձ թէզ ասա՛, որն ա դեղն, որ պիտի ինձ լաւացնէ»։

Աղուէսն ասաց. «Հէքիմներն բոլորվեցան մասլահաթ տեսնելո, հետև ողջուկ միաբանեցան, թէ քո հրամանուց լաւացնելոյ համար քան զայն լաւ դեղ չըկէր, որ թազա մօրթած գէլին մորթօվն պատատվիս»։

Էն վախտ առիուծն թռաւ գէլի վրէն, խեխտեց, մաշկեց և մորթօվ նորա զինքն պատատեց։

Ասում են, թէ եբոր գելն հառաչում էր, աղուէսն իրան վրա ռշխանտ անելօվ՝ «Սովրի՛ր, բիճ և անիրաւ, թէ բանպասօղ և կռուանի ախր-ախր փորձութեանց ընկնին, որ ուզում են ուրիշի վրայ գցել»։

12. Մին գէլ, մին պառաւ

Մին գէլ քաղցած չիմանիցն դուս ելաւ էկավ մին գեղ։ Մին գիշեր որ ման էր գալիս էստեղ-էնտեղ լսեց մին պառաւ կնիկն, որ սուս կացնելո համար մին էրեխա, որ լալիս էր, ասէր իրան. «Սուս կացի՛ր, թէ չէ քեզի գէլին կուտամ, որ ուտէ»։

Ուրախացեալ գէլն կուգայ տան մօտն, որ իրան որսն տանի։ Անկաճ դնելով՝ լսեց, թէ պառաւն ասում էր էրեխին իրան խտրտին խաղացնելօվ. «Մի՛ վախնալ, որդի՛, եթէ գելն գուգա՝ կսպանեմք»։

Էն չաղ գելն ամանչութենօվ գնաց՝ ասելով. «Էնտեղ իսկի ֆայտա չըկայ, ուր մին կերպ կասեն՝ ուրիշ կերպ անեն»։

Խրատ

Մի՛ հաւատալ էն մարդի, որ իրան լեզու և իր սիրտն միաբան չեն։

13. Աղուէս ու հաղող

Մին օր մին աղուէս քաղցեցած ման էր գալիս ուտելոյ համար, տեսաւ մին մեծ ճիթ հաղող, որ վազնի մին ճխքիցն կախ էր, շատ հետ վեր թռաւ, որ ափէ, ամա տեսնելօվ, որ նման չէր, որ ափէ, բաց եթող, ասելօվ. «Բաց թողումք՝ հասնի, դեռ ժուռ ա»։

Խրատ

Մարդ հպարտ համիշա մին մահանա կբռնէ, որ իր տկարութիւն յայտնի չը լինի։

14. Ագռաւ ու աղուէս

Մին ագռաւ մին ճոթ պանիր առեալ էր մին տան կտրիցն։ Ընկուզի ծառի ծայրին նստել էր, որ ուտէր։ Աղուէս իրան տեսաւ, որ բերանումն պանիր ունէր. «Այ պարոն ագռա՛ւ, – ասաց, – ինչ որ քեզ վրա ինձ ասացել էյին ողորդ ա. թէ ամէն հաւքի մէջ քանզ քեզ սիրուն չըկայ, քո թէպուրն ձնի պէս սպիտակ այ և թէ ձայն ունէյիր էնչանք քաղցր, որչանք քո թէպուռն սիրուն ա, իրաւի արժանի կլնէյիր անասնոց թագաւոր դառնալ»։

Ագռաւն աղուէսի թիթալն սրտի տաքութենօվ կլսէր և հպարտութենօվ ուռեալ, սկսաւ ձայն հանել։ Իր կտուցն բռանց բացել էր՝ պանիրն ծառի տակն վայր ընկաւ։ Աղուէսն հափեց և ագռաւի վրա ռըշխանտ անելոյ հետ և փախաւ գնաց։

Խրատ

Օվ որ քեզ հետ թիթալ կու խոսի և քեզ կգովէ շատ անգամ քեզ վրայ ռըշխանտ կանէ և ուզում ա քեզ խափէ։

15. Աղուէս ու լակլակ

Մին օր աղուէսն արագիլին պատիւ կանչեց բթուն պատուի, լակլակի առաջևն մին մեծ լանկառօվ խիստ ջրի ցիմա (՛) բերեց, լակլակն չէր գիտում ուտել, զայր ազ իր ձիգ-ձիգ կտցի ծայրօվն, ամա հաս հապաս էր կտցատում, քիչ-քիչ էր հափում, ամմա աղուէսն Բ. Գ. (երկու-երեք) թիքա արաց ողջուկն կուլ տուեց, ապայ արագիլն խիստ ամօթօվ մնաց, աղուէսի բնիցն քաղցած դուս ելաւ։

Մին քանի օր յետև արագիլն իր ամաչութենի քէնն հանելոյ համար աղուէսն պատիւել կու կանչէ և դոր ինքն առաջ արեր էր իրայ կուշտն կու բերէ մին խիստ ջրի ղալիյեայ պլօր շիշի մէջ. շիշի վիզն ձիգ-ձիգ էր։ Աղուէսն որ ղալիա տեսնում էր շիշի մէջն շիշի կշտերքն լիզում էր, ամա հապաս-հապաս, իսկի զատ չէր ափում։ Էն չաղն արագիլն ուր ձիգ կտուցն կոխելօվ շիշի վզի մէջն ողջուք ղալիայ կերաւ, ապայ աղուէսն շարմանտայ մնաց և խիստ քաղցած դուս գնաց։

Խրատ

Օվ որ ուզում այ ուրիշի խափէ, արժան է, որ ինքն խափուի։

16. Առիուծ ու մօծակ

Մէկ օր մօծակն առիուծի կուշտն իրան ասաց. «Ասում են, թէ դուն քան զամէն անասուններն ուժօվ էս, տեսնումք եթէ ողորդ է, եկել եմ քեզ հետն քուշտի բռնեմ»։

«Դու ո՞վ ես, – ասաց առիուծն։ – Եւ որչանք պիտի ըլնի էնչանք պստլիկ անասունին յուժ»։

«Յել տեսնեմք», – ասաց մօծակն։ Եւ նոյն ժուկն մօծակ թև առաւ թռաւ մտաւ առիուծի քիթն։ Առիուծն քիթն ճմռթում էր, որ մօծակն քթիցն հանէր, գետնին թաւալ-թաւալ էր գալիս, իր քինթն և իր դունչն ճանկօվ ճանկռատում էր, ամա հապաս-հապաս, ոչինչ չէր գիտել մօծակն քնթիցն հանել։

Էն ժուկն մօծակն առիուծի քնթիցն դուրս թռեալ, տեսել էս, ասաց, թէ՝ «Դոր ես քանզ քեզ էլ յուժով եմ»։ Եբոր թռչում էր իր յաղթութեան համար հպարտ. ահայ իր անբախտութենօվ կնկնի գործարարի գործի մէջն. էնտեղ բանտ կմնայ, գործարարն շուտ գուգայ, իր գործօվն մօծակին կպատատէ, կբռնէ կուտէ։

«Վա՜յ ինձ, – ասում էր հոգևար մօծակն, – առիուծին յաղթեցի, որ է անասնոց թագաւոր, և ահայ կերակուր դարձեալ եմ ճանավարին, որ քան զիս էլ փիս այ»։

Խրատ

Քո թշնամիցն հանապազ վախիր և իրանիցն պատրաստ կացիր, որչանք տկար լինի՝ գիտէ քեզ վնաս տայ։ Ինչ բարի գործ, որ գործես, և որչանք շնորհք, որ ունիս, մի՛ հպարտանալ։ Շատ անգամ դէմ կանգնիմք և յաղթեմք մեծ փորձութեանց մէջն, և թեթև փորձութեանց մէջ յաղթւիմք։

17. Գէլ ու գառն

Մին օր մին գառ ու մին գել մին առուիումն ջուր ին խմում. գէլն վերևն, գառն ցածն։ Գէլն գառին շլթաղ անելօվ՝ «Շան որդի, – ասաց, – ինչի՞ պղտորես ջուրն, որ ես խմում եմ»։

«Թողութիւն արա՛, պարո՛ն, – ասաց գառն՝ վախից դողալօվ։ – Դո՞ր ես գիտեմ պղտորել ջուրն, որ դու կխմես, չունքի դուն վերև ես, ես ցած»։

«Լաւ, – ասաց գելն, – էս բաց թողնեմք, ամա մտիտ չէ՞, – ասաց, – թէ մին տարի կայ, որ դու պատճառ ես եղել, որ շներն ինձ կծատեցին»։

«Ես մին տարի չկամ, – ասացն գառն, – հավատա՛, պարո՛ն, բռանց երեք ամիս ա, որ ես ծնել եմ»։

«Ինչ որ ըլնի, – ասաց գէլն, – քո հայրն կամ քո մայրն ինձ շատ անգամ շատ սիթամ են արել, պիտի քեզանից քէնն հանեմ»։ Գելն էն ասելով՝ գառի վրա թռնում ա, կտրում ա, ուտում ա։

Խրատ

Աստուած մեծատանց բռնութենիցն քեզ պահէ, որչանք անմեղ լինիս, եթէ գուզեն քեզ վատութիւն անեն, ամեն կերպ մահանա կբռնեն, որ իրանց անիրաւ կամքն կատարեն։

18. Քամի ու արեգակ

Մին օր արեգակ ու քամի մինտեղ գնացին շքար, հասան մին մեծ դուզ և մին սարի ծայրին տեսին մին մարդ, որ խոտի վրէն թեք էր ընկած, ասացին՝ «Տկլորացնեմք էս մարդուն»։ «Բաց թող, – ասաց քամին արևոյն, – ես անեմ»։

«Չէ, – ասաց արևն, – թող ես անեմ, կտեսնես թէ բանն գլուխ կտանեմ»։

Քամին կողին յընկաւ և սկսաւ ղայիմ վարար ուժով փչել, ամա ոչին չարեց, զրա էն մարդն, որ սարի վրէն էր, իր շորն դեն չը գցեց, ամա առաւել պատատվեց քամու դէմն, էն ժուկ արեգակն սկսաւ իր շառավիղօվներօվ շոքացնել։ Էն մարդն շոքումն փթաթած՝ շորն հանեց։

Խրատ

Ուժօվ բան չէ լինիլ. ամէն ինչ քաղցրութենօվ կլնի։ Հին առակ ա, թէ «Մեղրի կաթնօվն էլ շատ ճանճ կբռնւի, քան թէ քացախի կարասօվն»։

19. Աղուէս ու այծն

Մին օր աղուէս ու այծ խիստ ծարաւ էյին։ Երկուքն էլ մտան մին հորի մէջ խմելոյ համար. կուշտ խմելոյ յետև ուզեցին հորիցն դուս գալ, ամայ չը կարացին։ Էն ժուկ աղուէս էծին ասաց. «Խաթիոջամ կացի՛ր, ես ֆիքրեմ դոր պիտի էս տեղանց դուս ելնիմք, պիտի լա քո յետի ոտներին վրա կանգնիս և քո առաչի ոտներն հորի պատին դէմ դնես, քո կոտոշներն կեռացնես և գլուխտ ցածացնես սրտի դեմ, ես վեր ելնեմ և թռչելօվ հորիցն դուս կերթամ, և քեզ կհանեմ։ Էծն աղուէսին հաւատաց և դոր ասացեր էր այնպէս արաց, աղուէսն հորիցն դուս ելաւ, սկսաւ հորի եզրն պար գալ, էծի վրա ռըշխանտ անելօվ և սկի հոգ չքաշեց, որ էծն հանէր։ Էն ժուկ էծն բարկացաւ աղուէսին վրա և իրան երես տուեց, թէ անիրաւ էր և իր իրղարիցն դուս էր։ Աղուէսն իրան ճուղապ տուեց. «Օ՜վ իմար և անխելք, եթէ քո գլխուտ էնչանք ըկուղ կեր, որչանք քո միրուքտ մազ ունի, առաջ քան մտնել էս հորի մէջ միտք կանէյիր, թէ ինչպէս դուս ելանեմ»։

Խրատ

Առաջ քան սկսել մին իքմին, լաւ միտք արա՛, թէ էն իքմինին վերջն դոր գլնի։ Եթէ գուզես մին զարարի մէջ մտնուս, լաւ մտածէ՝ թէ դոր դուս գլնիս։

20. Որսարար ու վերի կօվ

Մէկ օր մէկ քանի որսարար գնացին որս, տեսին մին վերի կօվ, յետնէն վազ տուին։ Վերի կօվ իգու մէջ փախաւ գաղուեցաւ։ Որսարարներն մտան իգու մէջ, դէս-դէն, աս կուման այն կուման ման ին գալիս, ամա մոնչ ինչ չգտան, ապա բաց թողին գնացին։ Էն ժուկ վերի կօվն սկսաւ այգու տերևներն ուտել։ Որսարարք ձայնն իմացան, սկսան էլ նոր ման գալ և չունքի այգու տերևներն քիչացել էյին, թաք-թաք ին մնացել, որսարարքն վերի կօվ տեսին, մին թափանցըկօվ վեր գցեցին։ Վերի կօվն մեռանելու ժուկն ասում էր. «Վա՜յ ինձ, էս տերև ինձ կու պահեր, ես բի աղուհաց և նամեք հարամ, լաւի փոխարէն վատութին արարի։ Մեռնելու արժանի ելայ»։

Խրատ

Նոյն պատուհաս քեզ կհանդիպի, եթէ չարն հատուցանես փոխանակ բարոյն։

21. Վերի էշ ու տանու էշ

Մին վերի էշ տան էշն տեսաւ, որ ախոռի մէջն հանգիստ նստած էր, գարի դարման կուշտ ուտէր։ Նախանձեցաւ իրան վերա, և ասաց. «Էրնեկ էն իշուն, եբոր ես սարին վրա կկենամ խեղճ, քաղցած, ողորմելի, նա զօվղ է անում և կուշտ ա ուտում»։

Մին քան օր յետև վերի էշն տեսաւ տան էշն, որ մէչքի վրէն ծանտր-ծանտր բեռն է տանում և էնտուր տէրն ծեծելօվ, թակելօվ, բզելով քշում էր, էն ժուկ վերի էշն ասաց. «Էստուց հետև քեզ վրեն էլ չեմ նախանծիլ, իմ զովղն քանց քոնն լաւ ա, քո ճաֆէն քանզ քո սաֆէն էլ շատ ա»։

Խրատ

Ամէն օր մեք մեծատունն տեսնեմք, որ լաւ կուտեն, կուշտ խմեն, սիրուն հագնին, զօվղ ուրախութիւն անեն, ամա խապար չեմք, թէ իրանց նեղութիւն, ճաֆա, փորձութիւն որչանք այ։

22. Աքլորք ու կաքաւ

Մին մարդ հինգ ու վեց աքլոր ունէր, մին կաքաւ առաւ, բերեց աքլորների մէջ ցգեց։ Աքլորք ամէն օր կաքաւին հետ կռիւ կանէյին, թակէյին, կտըցատէյին։ Կաքաւն խիստ տրտմեցաւ և ինքն իրան մէջն ասում էր. «Հալպաթ թե ինձ հետն էնպէս կռիւ են անում, զրա ես ղարիպ եմ, էնտոնց զաթից չեմ»։ Մէկ օր տեսաւ, թէ որձագներն մէկ մէկու հետ կռիւ ին անում, ասաց. «Չունքի էնպէս ա, էստուց հետև էլ չեմ տրտմիլ։ Եթէ էնտոնք իրանց ազգի հետն կռիւ կանեն, ինչ զարմանք էն թէ ղարիպի հետն միաբան չեն»։

Խրատ

Ապայ դու ֆռանկ մի՛ զարմանալ, թէ հայոց մէջ գտնվին խռօվասէրք, հակառակք կռուանիութք, որը քեզ նեղացնեն, չունքի ամէն օր տեսնես թէ ինքեանք իրանց հետն պարիշ չեն։

23. Անասունք ու առիուծ

Մին առիուծ ուրիշ հայվաններին հետն ընկերացաւ, թէ գնամք որս։ Ղօվլ արարին, թէ ինչ որ որս կանեմք՝ բաժանեմք։ Գնացին, մին վայրի խոզ բռնեցին, ամէն անասունք եկին բոլորվեցան։ Մինն ասաց. «Էս իմ բաժին ա»։ Էն մէկէլ ասաց. «Էն ա իմ բաժին»։ Նոյնպէս և այլք։ Բարկացաւ առիուծն, վայրի խոզն բռնեց, չորս ճոթ արաց, ասաց. «Էս ճոթս իմն ա, զէրա ես քանզ ձեզ մեծ եմ, էն ճոթն էլ իմն ա, զրա ես քանզ ձեզ ուժօվ եմ, էն մէկէլ ճոթն էլ իմն ա, զրա ես շատ ճաֆա քաշեցի քանզ ձեզ, էս մնացած բաժինն օվ որ գուզէ առնու. ես իրան կկտրատեմ»։ Անասունքն վախեցան, որսն թողին, դարտակ գնացին։

Խրատ

Եթե գուզես ուրիշի հետն ընկերանաս, քո պէսին հետ ընկերացիր։ Թէ քանզ քեզ մեծի հետ ընկերութիւն անես, ինչ ղօվլ որ անէ, թէ քո հախն քեզ կուտամ, վերչ մին մահանա կբռնէ, որ քեզ զրկէ։

24. Սարն յըղի

Մին օր մին խապար էլաւ, թէ մին սարն ուզում էր ծնէր։ Ամեն ժողօվուրդ պօլուկ-բօլուկ բոլորվեցան գնացին սարի կուշտն՝ տեսնեն թէ վերչ ինչ գլնի։ Ողջ պաշարել էյին և սերկերտան, թէ էնչանք մեծ սարիցն ինչ կու ծնանի։ Սարի ցաւ բռնեց, ծնաւ, բերեց մին պստլիկ մուկն, ժողովուրդ, որ տեսան, ծիծաղեցան, գնացին։

Խրատ

Շատ մարդ կայ, որ ինքն զինքն կգովէ, թէ ես շատ հունար ունեմ, էնպես արարի, էնպես գիտեմ, անեմ, ամմայ ձեռից բան չի վեր կալ։ Էնպես մարդն արժանի ա, որ իրան ռըշխանտ անեն։

25. Գէլ ու կռունկ

Մին գէլ մին ոչխարն բռնել էր, ուտում էր, մին ոսկոր ծուռ գնաց, կուլին բանտ էլավ։ Խեղճ գէլն սկսաւ վայել, ամեն անասներին աղաղակել, թէ՝ «Աստուած կսիրեք էկէք մին ճար արէք, իմ կուլիցն ոսկրն հանեցէք»։

Վախեցան անասունք, ոնչօվ սիրտ չարեց, որ գէլին առաջ երթայ։ Էն ժուկն մին կռունկ անց էկաց, գէլն ողորմորաց, ասաց. «Կռո՛ւնկ, իմ քո՛ւրս, քեզ մատաղ էրթամ, ինձ օգնութիւն տո՛ւր, դեղ արա՛, խեխտըվում եմ։ Թէ էն ոսկրն իմ կուլիցն հանես, ինչ որ յուզես, էն քեզ կտամ»։ Կռունկն էկաւ, իր յէրկէն կտուցն կոխեց գէլի կուլն, ոսկրն հանեց։ Ասաց. «Գէլ ախպե՛ր, հրես ա պրծար, իմ հախն տուր»։ Գէլն բարկացաւ և [ասաց]. «Գնա՛յ, դու մուննաթ չես գիտել, թէ գլուխտ իմ բերանումն էր ողջ դուս էկաւ, էլ ի՞նչ հախ ես ուզում»։ Կռունկն էլ վախեցաւ, թռաւ, գնաց։

Խրատ

Շատ մարդ կայ, որ քանզ այն գէլն էլ զալում և բի աղուհաց են։ Թէ դուն իրանց լաւութիւն կանես՝ իրանք քո լաւութիւն չեն յիմանալ։ Եբոր դուն իրանց պէթքական ես, ողորմորան, խոնարհին քեզ առաջևն, եբոր իրանց շնորք արեցիր, քեզ էլ յ[էր]ես չեն տալ։

26. Դաշտի մուկն ու տան մուկն

Մին օր դաշտի մուկն էկաւ քաղաք, և տանու մկան պատիւ կանչեց։ Գնացին դաշտն։ Դաշտի մուկն ինչոր աղունք ու ազուղա պատրաստել էր, խոտ հատ և արմատ, ամէն առաջ բերեց։ Ծիծաղեցաւ տանու մուկն ասաց. «Ապայ էս ա որ ուտես, խեղջ ես, մեք քաղաքումն կուտեմք զմեղր, շաքար, հաց և շատ ուրիշ անուշ կերակուր»։ Դաշտի մուկն ասաց. «Ապա պիտի լա որ ինձ մին օր պատիւ կանչես, տեսնեմ ողորդ ես ասում»։ «Աչքիս վրա, – ասաց տանու մուկն, – էքուց վատայ ա»։

Էքսն դաշտի մուկն էկաւ քաղաքն։ Պատիւն թամամ հազիր էր և սկսում ին ուտել մին սիրուն օթաղի մէջն։ Եբոր տանտէրն դուռն կբանա, ներսն կմտնու, մկներն կվախենեն, և սոֆրից դողալօվ վեր կըկենան և կփախչեն իրանց բնի մէջն. տանտէրն օթաղիցն եբոր դուս էլաւ. տանու մուկն իր բնիցն դուս կուգա, և իր յընկերն կկանչէ, որ վախից դողալօվ իրան ասաց. «Ապայ դու էսենց կուտես, ես լաւ կուզեմ իմ խոտերն, իմ տակ... յիկներն անվախ, և թէ դաղտաղա ուտել, քան թէ ուտել հանապազ ձեր պատուական կերակրեր վախի և դաղտաղի մէջ»։

Խրատ

Մեծատանց վրա նախանձում ենք, եբոր մինակ իրանց մեծութիւն տեսնումք, ամմայ, ամա օվ որ իրանց տրտ[մ]ութիւն, իրանց ճաֆա կճանաչէ էնտուր խեղճ են գալիս։ Քիչ ապրանք առանց տրտմութեան լաւ է, քան շատ ապրանք տրտմութենի մէջ։

27. Մին կնիկ. մին հաւ

Մէկ օր մին [կնիկ] մին [հաւ] ունէր, որ ամէն օր մին ձու էր ածում, էն կնիկն իրան ֆիքիրի մէջն ասաց. «Չունքի իմ հաւն օրն մին-մին ձու ա ածում, էկէր իրան շատ կուտ կտամ, մէկի աբիլն երկու կածէ, ապայ շատ կուտ տվեց։ Հաւն էնչանք կիրացաւ, որ էլ ձու չածեց։

Խրատ

Ագահութեն[է] փախի՛ր։ Էն փոքր, որ աստուած քեզ տուել ա, էնտուց ռազի կացի՛ր։ Ով որ շատ գուզէ՝ ամէն կկորցնէ։

28. Մին կնիկ ագահ

Մին կնիկ մին հաւ ունէր, որ ամէն օր կածէր մին ոսկէ ձու։ Էն կնիկն ասաց. «Ալպէտ թէ իմ հաւի փորի մէջն պիտի մին ոսկէ մատան լինի, ապայ հաւն մօրթեց, փորն ճղեց, ամայ խև կնիկն ըսկի զատ փորի միչումն չը գտաւ, ապայ իր ագահութենիցն ամէն կօրուց և ըսկի զատ չշահեց։

Խրատ

Էրնեկ ընտուր, որ քիչ զատին ռազի ա։ Ագահ մարդ շատ հետ կկորցնէ ինչ որ ունի, եբոր ուզում այ ինչ որ չունի։

29. Մին շուն

Մին շուն, անունն Վավուշ, մին օր Սպահանա գետումն լող տալով անց էր կենում։ Բերանումն ունէր մին մեծ կտոր միս։ Էն մսի շւաքը ջրի մէջն երևում էր։ Շունն էն շւաքն տեսնելով՝ էնպես իմացաւ, թէ ալպէթ մսի կտոր էր, բերանն բացաւ, որ բռնէ, ամայ զատ չգտաւ։ Եւ էն միսն, որ բերանումն էր, ընկաւ, գետն տարաւ։

Խրատ

Ագահ մարդ էն շան պէս ա. ինչոր ունի հէրկիզ ռազի չէ։ Հանապազ ուզում այ իւել ունենայ, ամա շատ հետ ողջուկ էլ կկորցւէ։

30. Մին հալեւոր մարդ ու մահ

Մին հալևոր մարդ գնացէր էր ջանկալիցն փէտ բեռ բերէր իր տունն։ Շալակի վրա ծանար էր, ծանտրութենէն դադրաւ ընկաւ, մահ կանչեց իրան համար։ Մահն էն սահաթն իրան երևաց և ասաց, թէ՝ «Ի՞նչ բան ունիս ինձի հետ, որ ինձի կանչեցիր»։ Ասաց հալևորն, թէ՝ «Ես կանչեցի, որ ինձ օգնութիւն անես, որ էս բեռ փէտն վեր կալնես»։

Խրատ

Որչանք որ չարչարանք և ջաֆայ Ադամայ որդ ու յն շատ ըլնի, մահին սազի չի ըլնիլ։

31. Այծեամ ու կովեր

Ջէյրան որսարարի վախիցն փախաւ, մին գոմ մտաւ, էնտեղ կովեր կէր, աղաչեց իրանց թողնին մին սահաթ էստեղ պահուի։ Կովերն ասացին. «Էստեղ քու պահուելու տեղ չէ, ընտուր համար որ էս տանն նօքար կա, տէր կա, տղա կայ, ամէն սահաթ գուգան կերթան, քեզ կբռնեն»։ Այծեամն ասաց. «Եթէ դուք, նշանց չեք տալ, յահ չըկայ»։

Էն խօսքի վրա նօքարն եկաւ, այծեամն փախաւ խոտի տակն։ Նօքարն չիմացաւ, դուս յելաւ, դուռն ամրեց, գնաց։ Էն ժուկն ջէյրանին սիրտն պրկաւ, էլ չէր վախում։ Մեծ եգն ասաց այծէմին. «Անմիտք նօքարին խափելն հեշտ ա, ամա տանտէրն, որ աչքն բաց ա, ամէն տեղն կբնտռտէ, ամէն բանն կիմանայ, չէ յըլնիր, որ խափես իրան, կու բռնէ զքեզ»։ Մին սահաթից յետ տանտէրն էկավ մտաւ գոմն. էս դիհն էն դիհն ման գու գէր, էն խոտերին ձեռ տվեց, ջէյրանն գտաւ, բռնեց ու մորթեց։

Խրատ

Այծեամն, որ կփախչի, նման է մեղաւոր մարդին, որ իր մեխքիցն չի յուզեր փախնի, ամա Աստուած Աստուծոյ ճա ն փից ամէն օր իւել երկար լինի։ Էն նօքարն, որ ջեյրանն չի տեսնիլ, խոստովանահայր ա, եբոր խոստովանիս մէկ մեղքն մեծ, որ քեզ կտանի դժոխքն, ամոթօվ չես ասել խոստովանահօրն, նօքարի նման կխաբես, ամա տանտէրն, որ Աստուած ա, եբոր գու գայ ամէնն խապար այ, ընտուր համար Աստուծոյ իսկի բան չի պահուիր։ Աստուած չես կարեր խաբեր, գու գայ, կտեսնի, կու բռնէ կսպաննէ, դժոխք կու ցգէ։

ԱՌԱԿՆԵՐ ՔԱՂՎԱԾ «ՀՈՒՇԱՄԱՏՅԱՆԻՑ»

1. Ճգնաւոր մուկը

Մուկ մի շրջէր ամպարի միոջ, յորում կային բազում կաղապարս պանրից, որք էին շապկած ի մէջ արճըճից։ Զգաց մուկն այն ի հոգի իւր, թէ գոյին ի մէջ նոցա գիր ինչ վասն ապրելւոյ նորա։ Այնքան աստ և անդ շրջեցաւ մինչոր գտաւ կաղապար մի, որ վրայի շապիկն թոյլ էր ծալած։ Շատ աշխատեցաւ մինչոր կարաց գլուխն ի ներս մուծանել: Տեսաւ անդ իւր ցանկալի ապրուստն, որ որքան որ կենդանի էր բաւական լինէր ինքեան։ Զկնի ուրախութեան իւր կերաւ զնմանէ, յագ և ասաց.

– Քան զայս առաւել ի՞նչ կամի յանձն իմ, – ասէ, – բնակեցայց աստ և միշտ ուրախ եղեց։ – Դարձեալ խորհեցաւ և ասէ. – Աստ մնալս գուցէ վնաս առ բերէ, զի որոնեն զիս զազգն իմ և տեսնուն զայս բարիքս և լինին ընկեր բարեացս, զոր աշխատանօք գտայ ես զայս։ Գիտեմ զինչ արարից, – ասէ, – գնամ նախ հրաժարիմ ի ազգականացս և ապա գամ անհոգս բնակիմ աստ։

Այսպէս գնաց առ ազգականսն իւր, կոչեաց զնոսա զամենեսեանսն առ ինքն և ասէ.

– Ես կամիմ հրաժարիլ ի աշխարհէն և լինիլ կրօնաւոր և մտանել ի վասն ուրուք։

Լալով և սգալով բերին զնա առ կաղապարս պանրաց, տեսին նոքա այսքան արճըճապատ պանիրս, համարեցան թէ է կարկառս քարանց։ Զկնի լալւոյ և սգալւոյ մտաւ ճգնաւորն ի ծակ անդր և նոքա ողջունեալ դարձան ի տեղիս իւրեանց։

Անցաւ աւուրս բազումս, յարեաւ որսորդ կատու մի, որ սպառեալ կամէր զամենայն սերունդս մկանց, վասն որոյ ժողովեցան ամենայն մկունք խորհիլ վասն կատուին հնար ինչ։ Որ ոչ գտան ճար ինչ, ասեն.

– Գնացից առ հաւն (նախահայրն) մեր, որ եմուտ ի քարս, հարցցուք ի նմանէ, քանզի հնագոյն է ի մեզանէ։

Գնացին և կանգնեցան ի վերայ ծակին և ձայնս արձակեցին։ Երկեաւ մուկն, թէ մի գուցէ մտանէ ոք ի ներս և տեսանէ վայելչութիւն վանուցն այն, առժամայն գլուխն դուրս բերեց ի ծակէն, նւազ ձայնիւ հարցանէր ի նոցանէ, իբր թէ նւազեալ է ի կենաց՝ ի քաղց և ի ծարաւ մնալով։

– Վասն որո՞յ իրաց, – ասէ, – եկիք։

Նոքա բողոք բարձին և ասեն.

– Մեռանիմք ի սովու, քանզի յարեցաւ անօրէն կատու մի, որ ոչ կարեմք ելանել և գտանել կերակուր, որով ապրիցուք։

Պատասխանեց.

– Վասն այն հրաժարեցայ ես աշխարհէ, որ ոչ խառնակիմ այդպիսի իրաց։ Գնացէ՛ք, դուք գիտեք ձեր օգուտն։

Պատասխանեն.

– Որ ոչ կամիս օգնել մեզ, գոնէ տուր մեզ տեղի, զի մեք ճգնիցուք ընդ քեզ։

Պատասխանեց.

– Աստ ոչ գոյ բաւական տեղի մեզ և ձեզ։ Արդ եթէ կամիք լինիլ ճգնաւոր, ահա քարինք բազում կան առաջի ձեր, մտէք ի նոսա։

2. Անձնասէր կրօնաւորը

Կրօնաւորք երկու գնացին ի ճանապարհ, պատահեալ ի տեղի մի տեսանեն գունդ իր մի՝ կախեալ ի թելէ միոջ: Կամեցաւ կտրել կրօնաւորն զթելն այն։ Այր ոմն, որ անդ կայր, ասաց զկրօնաւորն.

– Այր դո՛ւ, զի՞նչ կամիս առնել։

Ասաց կրօնաւորն.

– Կամիմ զի հատից զթելն զայս։

Ասաց այրն.

– Ի թելէդ կայ ի կախեալ զամենայն աշխարհ, եթէ հատցես զդա՝ կորնչի ամենայն աշխարհ։

Պատասխանեց կրօնաւորն.

– Ինձ ոչ է փոյթ, եթէ կորնչի աշխարհ, այլ զայս թելս ինձ փոյթ է ունիլ, որով կարկատել կամիմ զհանդերձն իմ։

3. Սոված արջը

Արջն սօվի և ոչինչ գտանէ ուտելի, խորհի ուտել զզաւակն իւր, բայց ենթադատէ ի մտի և ասէ.

– Մեղադրեն զիս, թէ եկեր զզաւակն իւր։

Կալնու զքոթոթն իւր և թաւալեցուցանէ զնայ ի մէջ տղմից այնքան, որ այլակերպի։ Զկնի այնքան անարգութեան և չարչարանացն հայի դէպի նա և ասէ.

– Ո՞վ է սա։

Դարձեալ դառնայ և պատասխանէ ինքն իւրեան և ասէ.

– Քո զաւակն է։

Դարձեալ պատասխանէ.

– Քաւ լիցի. սա ամենայն իրօք ոչ նմանի ինձ։

Այնժամ սկսէ զնա պատառել և ուտել։

4. Գորտն ու կարիճը

Կարիճն ոմն եղբայրացաւ ընդ գորտի միոջ։ Աւուր միում եկաւ կարիճն առ ափն լճին՝ տեսանել զեղբայրն։ Զկնի բազում զրուցից, ասաց կարիճն ցգորտն, թէ՝

– Կամիմ, որ տանիս զիս ի ներքս ի լիճն զբօսնուլ։

Առաւ շալակն և խաղացոյց ի ներքս։ Զկնի զբօսանացն ասաց կարիճն գորտուն, թէ՝

– Եղբա՜յր, կամիմ խայթել զքեզ։

Պատասխանեց գորտն և ասաց.

– Ինձ հետ եղբայրացել ես և խոստացար ընդ իս բարեկամութիւն պահել, քեզ հակառակ ինչ ոչ գործեցի, յաւել առի քեզ ի շալակս և բերի աստ զբօսնուլ, փոխանակ բարութեանս կամիս տրիտուր տալ։

Պատասխանեց կարիճն և ասաց.

– Իրաւ որ եղբայրացայ ընդ քեզ և դուն ապիրատ ինչ որ գործեցիր ընդ իս, բայց իմ բնութիւնս այնպէս է՝ մինչոր ոչ խայթեմ՝ ոչ լինիմ։

Ի ասել բանին պօստվեց գորտն ի տակէն կարճին և լողաց, բայց կարիճն եղև խեղդամահ։

 

 

ԲԱՌԱՐԱՆ [15]

Աբիլ (27) – անստույգ նշ. բառ։

+ Ազուղա (26) (պարսկ. azuḳa ) – ուտելիք, պաշար։

+ Աթթէր (11) (արաբ., պարսկ. ‘aṯṯār ) – դեղավաճառ։

+ Ալմազթրաշ (1) (պարսկ. almastrash ) – ակնահատ, ադամանդագործ։

○ Ալպէթ (28), Ալպէտ (29) (արաբ. -պարսկ. albata ) – իհարկե, անտարակույս։ Տե՛ս և հալպաթ ։

Հալբաթ ձևով օգտագործվում է որոշ բարբառներում (Մալխասյանց, ԺՀԼԲԲ)։

○ Ախր (11) (արաբ. -պարսկ. a ḳ hr) – վերջ, ավարտ։

Ախր-ախր – վերջ ի վերջո։

Մալխասյանցը և ԺՀԼԲԲ ունեն ախար, ախըր, ախր որպես եղանակավորող բառ «Չէ՞ որ, ապաքեն, բայց դե» իմաստներով։

Ամա, Ամմա (1, 2... ) (արաբ. պարսկ. amma ) – բայց, սակայն։

○ Բանտ (25) (պարսկ. band ) – արգելք, պատնեշ։

Բանտ էլավ (25) – դեմ կանգնեց։

Մալխասյանցը և ԺՀԼԲԲ ունեն բանդ և բանտ «թումբ, կապ, հանգույց» իմաստներով։

+ Բթուն (15) (թուրք. būtu n) – ամբողջական։

+ Բի (20, 25) (պարսկ. bī ) – առանց, ան ժխտական նախածանց։

+ Բի աղուհաց – անաղուհաց։

□ Բռանց (17) – հազիվ հազ։

+ Բօլուկ, պօլուկ (24) (թուրք. buluk ) – խումբ։

□ Գլխըւել (3) – հատնել։

□ Գործ (16) – սարդոստայն։

□ Գործարար (16) – սարդ։

+ Դաղտաղա (26) (արաբ. -պարսկ. daghdagha ) – երկյուղ, սարսափ, վախ։

□ Եղուղ (9) – ուղեղ։

+ Զաթ (22) (արաբ. -պարսկ. dhāt ) – 1. ցեղ, տեսակ։ 2. բան։

Զատ (2, 5) – տե՛ս զաթ 2։

Զարար (4, 19) (արաբ. -պարսկ. ḍarar ) – վնաս։

+ Զէրա (6, 23), զրա (18, 22) (պարսկ. zīra ) – որովհետև, քանի որ։

○ Զուլմ (3) (արաբ. -պարսկ. zulm ) – բռնություն։

Մալխասյանցը և ԺՀԼԲԲ ունեն զուլում ձևով։

+ Զօվղ (6, 21) (արաբ. -պարսկ. dhok ) – հաճույք։

+ Էկէր (27) (պարսկ. agar ) – եթե։

□ Էղէքի (7) –եղեգ։

□ Էրես (2) – հրես, ահա։

□ Ըկուղ (19) – ուղեղ։

+ Թափանցըն (20) (պարսկ. tapanca ) – ատրճանակ։

+ Թիթալ (14) (պարսկ. tītal ) – շողոքորթություն։

□ Ժուռ (13) – խակ։

□ Իւել (16) – ավել, ավելի։

+ Իրղար (10) (արաբ. -պարսկ. īkrār. հայերենում ղր ետևառաջնությամբ) – համաձայնություն։

○ Լանկառ (15) (թուրք. lankar ) – տափակ ափսե (կավից կամ մետաղից)։

Մալխասյանցը ունի լանկարի ձևով։

□ Խիզան (4) – երեխա։

+ Խաթիրջամ (19) (արաբ. -պարսկ. khatirdjamʻ ) – վստահ, համոզված։

□ Կուլ (25) – կոկորդ։

○ Կուման (20) (պարսկ. gumān ) – կարծիք։

Աճառյանը (Բ, 302) ունի գուման ձևով։

+ Կռուանիութ (22) – կռիվ նյութող։

□ Հալողիկ (5) – ստամոքս։

Հախ (2, 14, 25) (արաբ. -պարսկ. hakh ) – իրավունք, հասանելիք։

+ Հապաս (15, 16) (արաբ. -պարսկ. ʻabath ) – զուր։

Հաս-հապաս – իզուր։

+ Հէրկիզ (29) (պարսկ. hargiz ) – երբեք։

○ Հունար (24) (պարսկ. hunar ) – շնորհք։

Մալխասյանցը դնում է որպես պահլավական փոխառություն։ Ուղղելի՝ պահլավ. փոխառություն է հնար, իսկ հունար նոր փոխառություն է պարսկերենից (տե՛ս Աճառյան, Դ, 335)։

Ղալիա. Ղալիյեա (15) (արաբ. ḳalīya ) – մսով պատրաստված կերակուր։

+ Ղայրազ (15) (պարսկ. ghayr-az ) – բացի։

○ Ղօվլ (23) (արաբ. -պարսկ. ḳūwl ) – խոստում, պայման։

Վկայված է XV դարից ղաւլ ձևով, Ադամգիրք 21, 255 (Աճառյան, Արմատ. բառ., Դ. 538)։

○ Ճառահ (11) (արաբ. -պարսկ. djarrah ) – վիրաբույժ։

Մալխասյանցը ունի ջառռահ ։

○ Մատան (28) (արաբ. -պարսկ. maʻdan ) – հանք։

Մալխասյանցը ունի մադան ձևով։

□ Մոնչ ինչ (20) – ոչինչ։

□ Մոնչ (մօնչ) ով (4) – ոչ ոք։

Մուննաթ (25) (արաբ. -պարսկ. minnat ) – երախտիք, շնորհ։

□ Յընել (2) – ընել, անել։

+ Նամէքհարամ (20) (պարսկ. namakharām ) – անաղուհաց, ապերախտ։

+ Շարմանտայ (15) (պարսկ. sharmanda) – ամոթխած, ամաչկոտ։

+ Շարմանտայ մնալ – ամոթով մնալ։

○ Շաֆախաթ (10) (արաբ. -պարսկ. shafaḳat ) – շնորհ, գութ։

Մալխասյանցը ունի շափաղաթ ձևով։

+ Շլթաղ (17) (թուրք. -պարսկ. shilfaḳ ) – ամբաստանություն։

+ Շքար (18) (պարսկ. shika r) – որս։

+ Չանէ (8) (պարսկ. cana ) – ծնոտ։

+ Չիման (12) (պարսկ. caman) – մարգագետին։

□ Չուտ (6)՝ հավանաբար չուստ – արագ-արագ։

Պլօր (15) (արաբ. -պարսկ. bilūr ) –բյուրեղ։

Պօլուկ (24) – տե՛ս բօլուկ։

+ Ջանկալ (30) (պարսկ. djangal ) – անտառ։

+ Ռըշխանտ, ռշխանտ (7, 11, 14, 19, 24) (պարսկ. r ī shkhand) – ծաղր, ծանակ։

+ Սաֆէ (21) (արաբ. -պարսկ. safā’ ) – հաճույք։

+ Սերկերտան (24) (պարսկ. sargardān ) – տարակուսած։

+ Սիթամ (17) (արաբ. -պարսկ. sitam) – անիրավություն, բռնություն։

Սոֆրա (26) (արաբ. -պարսկ. sufra ) – սփռոց։

Մալխասյանցը և ԺՀԼԲԲ ունեն սուփրա ձևով։

○ Վատայ (26) (արաբ. -պարսկ. wa‘da ) – ժամադրություն։

Մալխասյանցը ունի վադա ձևով։

□ Վերի (20, 21) – վայրի։

+ Վէլինամաթ (11) (արաբ. -պարսկ. walīni‘mat ) – բարերար։

+ Ցիմա (15) – անստույգ նշ. բառ։

+ Քանտարար (9) – արձանագործ։

○ Քուշտի (16) (պարսկ. kushtī ) – գոտեմարտություն։

Աճառյանը (Զ, 1526) քուշտիկ ձևով բառս վերցրել է Գաբամաճյանի բառարանից՝ նշելով, որ առանց վկայության է։

+ Ֆայտա (12) (արաբ. -պարսկ. fayda ) – օգուտ, շահ։

○ Ֆիքր (27) (արաբ. -պարսկ. fikr ) – միտք, մտածմունք։

Մալխասյանցը ունի փիքր, իսկ ԺՀԼԲԲ ֆիքր ձևերով։

+ Ֆիքրել (19) – մտածել, խորհել։

Կազմված է արաբ. -պարսկ. ֆիքր (տե՛ս) «միտք, մտածմունք» և հյ. ել լծորդությամբ։

+ Ֆօռթոնա, ֆօռթունա (7) (իտալ. -թուրք. fūrtūna ) – փոթորիկ։

 

ЕГИЯ МУШЕГЯН КАК БАСНОПИСЕЦ
Резюме

Среди материалов различного характера (коммерческие тетради, письма, официальные государственные документы, стихотворные рукописные сборники и т. д. ), хранящихся в деле купца XVIII века Егии Мушегяна (1689-1750?) в фонде «Сношения России с Арменией» Архива внешней политики России, сохранилась его тетрадь для изучения французского языка, где переписана 31 басня на армянском и французском языках. Всестороннее исследование этих басен подтверждает, что они являются каким-то вариантом французского перевода басен Эзопа, переведенных в 1720-1722 гг. на разговорный армянский язык в иранском городе Новая Джульфа Егией Мушегяном. В дальнейшем, спустя почти 25 лет, Егия в книге своих воспоминаний записал еще 4 басни, которые сами по себе имеют художественную ценность. Деятельность Егии в области баснописаиия является новой страницей в истории армянской литературы XVIII века и представляет интерес с точки зрения изучения армяно-европейских литературных связей.