ԵՐԿԵՐԻ ԺՈՂՈՎԱԾՈՒ, Հատոր Ա

ԳՐԻԳՈՐ ՄԱԳԻՍՏՐՈՍԸ ԱՐԱԲ ԲԱՆԱՍՏԵՂԾՈՒԹՅԱՆ ՄԱՍԻՆ !

Ազգային գրականությունների փոխադարձ կապերի և ազդեցությունների հարցի վերաբերյալ վերջին տարիներին մեզ մոտ գրված առանձին հոդվածներում ու աշխատություններում հաճախ վկայակոչվում են նաև հայ-արաբ մշակութային փոխհարաբերությունները։

Գրականագետները հայ-արաբ գրական կապերը շարադրելիս հիմնականում հիշատակում են Ագաթանգեղոսի պատմության սիրիական տարբերակը. «Աղվեսագրքի» հայերենից կատարված միջնադարյան արաբական թարգմանությունը. կամ հայերենի փոխադրված առանձին արաբ բժշկարաններ և մի քանի այլ հանրահայտ փաստեր։ Մինչդեռ գոյություն ունեն նույնքան արժեքավոր այլ նյութեր, որոնք գրական հասարակայնության մոտ լայն ճանաչում չեն գտել։ Նման փաստերից է 11-րդ դարի հայ անվանի գործիչ, գիտնական ու բանաստեղծ Գրիգոր Մագիստրոսի չափազանց սուղ, բայց միևնույն ժամանակ արժեքավոր հաղորդումները արաբ բանաստեղծության մասին։

Մագիստրոսը՝ Պահլավունյան տոհմի քաղաքական իշխանության վերջին շառավիղներից մեկը, միջնադարյան հայ աշխարհիկ մտավորականության ականավոր դեմքերից է։ Նա, հավատարիմ մնալով քրիստոնեական եկեղեցուն և անողոք պայքար մղելով թոնդրակյան աղանդավորական գաղափարների ու շարժումների դեմ. միաժամանակ որոշ խնդիրներում, հատկապես լուսավորության հարցերում. չէր բաժանում հայ կղերականության տեսակետները, նրանց վարքագիծը։

10-11-րդ դարերում Բագրատունիներն ու Պահլավունիները կրթության ու լուսավորության հարցերում ավելի լայնախոհ քաղաքականություն էին վարում։ Կրոնական ու եկեղեցական գիտությունների զարգացմանը նպաստող իրենց միջոցառումներին զուգահեռ նրանք դպրոցներում մտցնում էին նաև «արտաքին» գիտությունների՝ մաթեմատիկայի, երկրաչափության, բժշկության, ինչպես և օտար լեզուների ուսուցումը։ Գրիգոր Մագիստրոսը կրթվում է նման միջավայրում և իր հերթին հետագայում մեծ չափով նպաստում երկրի լուսավորության զարգացմանը։

Լավ տիրապետելով հունարեն, ասորերեն ու պարսկերեն լեզուներին, քաջատեղյակ լինելով քրիստոնեական մշակույթին, նա չի խուսափել մոտից հաղորդակից լինելու նաև իսլամական աշխարհում զարգացող գիտությանը, և ինչպես ինքն է ասում, «բազում ջանիւ» սովորել է արաբերենը, ծանոթացել արաբական բանաստեղծությանը, խորամուխ է եղել նրա պոետիկական առանձնահատկությունների մեջ և անկողմնակալ կերպով բարձր է գնահատել այն։

Մագիստրոսի ժամանակաշրջանը արևելյան մշակույթի, հատկապես բանաստեղծության համար բնորոշ էր բուռն վերելքով։ Նրա մեծ ժամանակակիցն էր Աբու-լ-ալա ալ-Մահարին։

Արաբ բանաստեղծության մասին Մագիստրոսը խոսել է մի քանի առիթներով։ Հայտնի է, որ 1045 թ. Կոստանդնուպոլսում գտնված ժամանակ արաբական տաղաչափության շուրջ նա բանավիճել է Մանուչե անունով ոմն արաբ մտավորականի հետ, որը «այր յոյժ հմուտ իսմայէլական (իմա՛ արաբական) դպրութեան, եւ ամենայն իմաստութեամբ պերճացեալ, եւ վարժեալ ի տաղասացութիւնս, եւ հռետորութիւնս, եւ ի բանաստեղծութիւնս հզօր գոլով». և որպեսզի ապացուցի, որ հանգավորումը դժվար արվեստ չէ (տվյալ դեպքում խոսքը Ղուրանի մասին է), մի քանի օրում գրում է իր «Հազարտողյանը»։ Սրա գրելու դրդապատճառների մագիստրոսյան բացատրության մեջ զգացվում է արաբ բանաստեղծական արվեստի ինչ-որ թերագնահատման երանգ։ Այս փաստը գրականագիտության մեջ ամենուրեք հիշատակվում է. մինչդեռ նվազ ուշադրություն է դարձվում արաբ դպրության մասին Մագիստրոսի հետաքրքիր հաղորդումներին, որը պահպանված է նրա «Մեկնութիւն քերականին» աշխատանքում։ Դիոնիսիոս Թրակացու այս մեկնության մեջ, որ հավանաբար Մագիստրոսը գրել է ավելի ուշ, թերևս Միջագետքում հաստատվելուց և արաբ գրականությանը ըստ ամենայնի ծանոթանալուց հետո, միանգամայն այլ վերաբերմունք է դրսևորված։

Հանրահայտ է, որ հայ եկեղեցին դեռևս շատ վաղ ժամանակներից բոլոր միջոցներով պայքարում էր ժողովրդական, այդ թվում գուսանական արվեստի դեմ։ Մինչդեռ Գրիգոր Մագիստրոսը համարձակ կերպով խոսել է հայ գուսանական երգերի մասին և ավելի բարձր գնահատել դրանք, քան հունական բանաստեղծությունը. «…ամենայն մրմունջք եւ երգք գուսանութեան. –  գրում է Մագիստրոսը. – …այժմ ի հայումս առաւել քան ի յունականին գտանեմք։ Քանզի չափ ու կշիռ բանի արուեստաւորեալ ներգործեն զայսոսիկ յոյժ չքնաղ եւ դժուարագիւտ եւ հրաշալի առասութիւնս։ Քանզի աւարտեն միով գծիւ բազում բանս. եթե գովասանութիւն եւ եթե պարսաւ. երբեմն երիս գիրս յաւարտին ունելով զմիմեանս բախելով եւ երբեմն երկուս եւ այսպէս ոտանաւորս ստեղծանին վեցոտանիս եւ քառոտանիս»։

Բանաստեղծական արվեստի այս չափանիշները, ինչպես ինքը Մագիստրոսն է ասում, սովորել է արաբներից. «Եւ թե ուստի այսմ արհեստիս եղեաք տեղեակք, յիսմայելականացն գտեալ զսա բազում ջանիւ կրթեցաք նախ գրոյն եւ լեզուին եւ ապա արհեստին»։

Սակայն Պահլավունի իշխանի գիտանքները արաբ գրականության մասին սրանով չեն սահմանափակվում. նա քաջատեղյակ է նաև արաբական աշխարհի ժողովրդական գրական բարքերին ու սովորություններին, որոնց մասին հետևյալ հետաքրքիր տեղեկություններն է հաղորդում. «Իսկ նոքա (արաբները) հմուտ գոլով արուեստին, ամենայն գրեթէ բոլորն Արաբիա սովաւ վարին։ Եւ թե ոչ մանկունք նոցա ստեղծանեն նորագոյնս ինչ եւ կատարեալս պատկանաւոր շարամանութեամբ զչափ եւ զկշիռ, ոչ նոցա հրամայեն տալ ամուսին»։

Դեռևս V դարում քերթողահայր Մովսես Խորենացին հայ իշխանավորներին կշտամբանքի ծանր խոսքեր է ասել գիր ու գրականութիւնը ըստ հարկին չհովանավորելու և չխրախուսելու համար։ Գրիգոր Մագիստրոսն էլ կարծեք լռելյայն նման երևոյթին հակադրվելու համար սիրով արձանագրում է արաբ իշխանավորների՝ բանաստեղծության նկատմամբ ցուցաբերած նախանձախնդրությունն ու հոգատարությունը. «Եւ բազում խնդիր եւ պատուասիրութիւն առ նոսա ցուցանեն թագաւորք եւ պետք նոցա, որ եւ ասեն իսկ եթե միոյ ներբողանի առաւել քան զհնգետասան հազար դենարի տալով արքային Բաբելոնի»։

Եվ ահա այստեղ նա հիշատակում է Բենի Խոսրով արքային, որ հովանավորել է «պւետիկոսին Մութանաբի»։

Հետաքրքիր երևույթ է, որ միջնադարյան հայ մատենագրության մեջ չափազանց հազվադեպ է «մուսուլման» բանաստեղծների անունների հիշատակումը։ Նման բացառություններից և ուշադրության արժանի փաստերից է արաբ դասական այս բանաստեղծի՝ Մութանաբիի (Աբու-թաիր-Ահմադ, 915-965 թթ. ) անվան վկայակոչումը Մագիստրոսի մոտ։

Հայ գրականության մեջ Մութանաբին ո՛չ անցյալում և ո՛չ էլ մեր օրերում ծանոթ հեղինակ չի եղել։ Նրա անվան միակ հիշատակությունը վերոհիշյալն է։

Մութանաբին ծնվել է 915 թ. Կուֆայում։ Հայրը եղել է ջրկիր։ Ավարտելով իր ուսումը Դամասկոսում, ըստ ավանդության, նա իրեն հայտարարել է մարգարե, որից և նրա «մութանաբի» («կեղծ մարգարե») մականունը։ Սակայն նրա «մարգարեական» գործունեությունը երկար չի տևում. նա բանտարկվում է, իսկ հետևորդները ցրվում են։ Բանտից ազատվելուց հետո Մութանաբին դառնում է թափառական բանաստեղծ, որոշ ժամանակ ապաստանում է Հալեպի Սեյֆ էդ-Դովլեի արքունիքում, ապա մի քանի տարի՝ Եգիպտոսի տիրակալ Գաֆուրի մոտ. այնտեղից էլ անցնում է Բաղդադ և այնուհետև Շիրազ։ 965թ. հայրենի քաղաք վերադառնալու ճամփին սպանվում է բեդվին ավազակների կողմից։

Մութանաբիի բանաստեղծությունները, ըստ Ա. Կրիմսկու, չափազանց հնչեղ են ու երաժշտական, աչքի են ընկնում նուրբ լիրիզմով, դիպուկ սատիրայով։ Նրա ստեղծագործությունը իր իսկ դարաշրջանում մեծ հռչակ է ունեցել և բարձր գնահատականների է արժանացել։

Ոմանք նրան համարել են ազատամիտ, հակաիսլամ մտածող և ոմանք էլ՝ հոռետես ու խորհրդածող։ Այս ավանդական կարծիքները շարունակվել են մինչև մեր օրերը։ Ռուս հայտնի արաբագետ Ի. Կրաչկովսկին վերջին տեսակետին է եղել։

Մութանաբիի նկատմամբ խոր ակնածանք է ունեցել Աբու-լ-ալա ալ-Մահարին (979-1057), որը նրա ստեղծագործությունների մեկնիչներից է։ Աբու-լ-ալայի մեկնությունների խորագիրը՝ «Մորջեզ Ահմադ» («Ահմադի հրաշքը»), ինքնին խոսում է հռչակավոր բանաստեղծի՝ իր նախորդի նկատմամբ ունեցած մեծ համարումի մասին։ Աբու-լ-ալայի բանաստեղծությունների վրա, ինչպես դիտել է Ի. Կրաչկովսկին, ակնհայտ է Մութանաբիի ազդեցությունը։

Արաբ բանաստեղծության մասին Մագիստրոսի սուղ տողերը, Մութանաբիի անվան հիշատակումը ինքնին չափազանց արժեքավոր ու նշանակալի են ոչ միայն միջնադարյան հայ մտածողի հետաքրքրության սահմանները գծելու, նրա ստեղծագործության առանձին կողմերը հետազոտելու տեսակետից, այլև դարաշրջանի հայ մշակույթի կապերի ուսումնասիրման համար։

Հայտնի է, որ Մագիստրոսի չափածո ստեղծագործության մի զգալի մասը գրված է բարդ ու հանելուկային լեզվով և այն հասկանալու համար մեկնություններ են անհրաժեշտ։ Ինքը Մագիստրոսը գիտակցել է այդ և որոշ բանաստեղծությունների համար մեկնություններ է գրել գրաբար հասկանալի լեզվով. այդպիսիներից առայժմ հայտնի են «Գամակտական» ոտանավորի առաջին երկու տան մեկնությունները, որ ժամանակին հայտնաբերել է Ն. Բյուզանդացին, իսկ մնացած հատվածները մեկնել է Գ. Մենևիշյանը։ Պրոֆ. Հր. Աճառյանը նույնպես զբաղվել է Մագիստրոսի չափածո որոշ գործերի մեկնությամբ և կարողացել է լուծել «Մրգուզ Փանաքը»։ Մագիստրոսի ոճի այս խրթնաբանությունն ու ճոռոմաբանությունը հավանաբար պետք է ենթադրել, որ գալիս է արաբական բանաստեղծության մեջ երկար ժամանակ իշխող լեզվի ու ոճի մանվածապատությունից։

Ամեն պարագայում այս փաստերը խոր միջնադարում հարևան արաբ ժողովրդի գրականության հետ հայ գրականության սերտ աղերսների ու կապերի պերճ վկայություններից են և արժանի լուրջ ուշադրության։