ՊԱՐՍԿԵՐԵՆՈՒՄ ԱՐԱԲԵՐԵՆԻՑ ՓՈԽԱՌՅԱԼ ԲԱՌԵՐԻ ՀԱՅԱՏԱՌ ՄԻՋՆԱԴԱՐՅԱՆ ՄԻ ԲԱՌԱՐԱՆ !

Բանասեր Հայկ Ամալյանը մի քանի տարի առաջ Մատենադարանի № 7151 ձեռագրում հայտնաբերել էր արաբերեն-պարսկերեն-հայերեն հայատառ բառարանի մի հատված, որի մանրամասն նկարագրությունը նա տվեց իր «Միջնադարյան Հայաստանի բառարանագրական հուշարձաններ» աշխատության մեջ [1], իսկ բնագիրը, երկու ձեռագրերի համեմատությամբ, 1969 թ. հրապարակեց Մատենադարանի «Բանբերի» 9-րդ հատորում (էջ 391-399)։

Պրոֆ. Հ. Աճառյանը Հ. Ն. Ակինյանից ստացած մի տեղեկության հիման վրա «Արմատական բառարանում» [2] նոհ բառի կապակցությամբ վկայակոչում է XIII-XIV դարերի եռալեզվյան մի բառարան, որ պատկանել է Գ. եպս. Հովսեփյանին [3] ։ Բերված տվյալները նույնությամբ համընկնում են քննվող բառարանի 136-րդ բառահոդվածին։ Այս փաստը ուշագրավ է և ինքնըստինքյան թելադրում է մի երրորդ օրինակի առկայություն։

Հ. Ամալյանը ժամանակին մեր ուշադրությունը հրավիրել էր եռալեզվյան այդ բառարանի վրա, որը առաջին պահ մեզ հետաքրքրել էր հայ-պարսկական առնչությունների, մասնավորապես պարսկերեն բառերը հայերեն այբուբենով տառադարձելու օրինաչափությունների բացահայտման տեսանկյունից։

Թռուցիկ ծանոթությունը բառարանին, բառերի հայերեն իմաստների ճշգրտությունը, հետևողական ու օրինաչափ տառադարձումները մեզ բերել էին այն եզրակացության, որ գործ ունենք եռալեզվյան թարգմանական մի բառարանի հետ, որի անանուն հայ թարգմանիչը, ավելի ճիշտ բառարանագիրը, ունեցել է լեզվաբանական կուռ գիտելիքներ և քաջ տիրապետել է այդ լեզուներին [4] ։

Բառարանի հետագա ավելի մանրակրկիտ ուսումնասիրության հետևանքով մեզ ակնհայտ դարձավ, որ դա պարսկերենում արաբերենից փոխառյալ բառերի բառարան է, որով ավելի արժեքավորվում և կարևորություն է ձեռք բերում ամբողջական բառարանագրական մի հուշարձանից մնացած այս բեկորը, մանավանդ եթե նկատի ունենանք, որ միջնադարյան պարսկական մատենագրությունը այնքան էլ հարուստ չէ արաբերենից փոխառյալ բառերի բառարաններով։ Բավական է ասել, որ ՍՍՀՄ արևելագիտության ինստիտուտի լենինգրադյան բաժանմունքի արևելյան ձեռագրերի հավաքածուի մեջ, որը հայտնի է արաբերեն-պարսկերեն երկլեզվյան բառարանների հարստությամբ, Ս. Ի. Բաևսկին նկարագրել է նման մեկ բառարան միայն՝ կազմված 1510 թ. ոչ ուշ [5], իսկ Ուզբեկստանի գիտությունների ակադեմիայի արևելյան ձեռագրերի հավաքածուում փոխառյալ բառերի բառարաններ կան XIX դարի սկզբից [6] ։ Պարսկերենում արաբերենից փոխառյալ բառերի բառարաններ կան նաև Բրիտանական թանգարանում, որոնցից հնագույնը, ըստ Ռիոյի կազմած ձեռագրացուցակի, թվագրված է 1664-1672 թթ. [7] ։ Այս մի քանի փաստերն իսկ բավական են ընդգծելու մեր Մատենադարանի խնդրո առարկա բառարանի կարևորությունը։

Բառարանի առաջին օրինակի (ձեռ. № 7151=a) գրչության ժամանակը, ելնելով հնագրական տվյալներից, Հ. Ամալյանը համարում է եթե ոչ XIV, ապա ամենայն հավանականությամբ XV դարը, իսկ երկրորդ օրինակը, որը տարբեր նյութերի ժողովածու է (ձեռ. № 1770=b)՝ թվագրված է. Աստվածատուր դպիրը այն արտագրել է 1589 թ. Հայրապետ Ջուղայեցու պատվերով։ Այս վերջին օրինակը առաջինի նկատմամբ ունի այն առավելությունը, որ ավելի լավ վիճակում է, և դրա օգնությամբ ընթերցվում են առաջին ձեռագրի սկզբի մաշված էջերի անընթեռնելի բառերը։

Բառարանի երրորդ օրինակը, որը, ինչպես ասվեց սկզբում, հիշատակում է Հ. Աճառյանը, ըստ նրա XIII-XIV դարերի է եղել։

Առկա երկու ձեռագրերի բաղդատությունը ցույց է տալիս, որ գոյություն է ունեցել մի նախօրինակ բառարան, որից կատարվել են ընդօրինակությունները։ Բառարանի համակողմանի քննությունը վկայում է, որ նախօրինակը եղել է չափազանց գրագետ, կուռ տառադարձությամբ պատրաստված աշխատանք, իսկ հետագայում, արտագրությունների ժամանակ գրիչները կատարել են խմբագրական ուղղումներ, մուծելով իրենց բարբառային տարրը, երբեմն էլ թույլ են տվել վրիպումներ, որոնք վկայում են ընդօրինակողների արաբերեն ու պարսկերեն լավ չիմանալու մասին. այսպես, օրինակ, պարսկերեն դրուղ բավթըն դարձել է դրասլ բավթըն. սխալը հետևանք է հայատառ ուղ վերջավորությունը ասլ կարդալու. կամ րանդըն դարձել է բրանդըն և այլն։ Տառադարձման օրինաչափությունների նկատելի որոշ խախտումները ևս պետք է վերագրել հետագա գրիչների միջամտությանը։

Անանուն հայ բառարանագիրը իր առաջաբանում հայտնում է, որ ինքը ձեռքի տակ ունեցել է արաբ-պարսկերեն մի բառարան «յալիֆէ սկսեալ մինչև ցիէ», որը ինքը թարգմանել է «յաղագս ուսումնասէր հասակաց»։ Այս իսկ արտահայտությունը արդեն վկայում է, որ բառարանը ունեցել է ուսուցողական նպատակներ։ Իսկ բառարանի նյութը, ինչպես ասված է հայ բառարանագրի առաջաբանում, հիմնականում «անուանք և բայք» են։

Ողջ բա ռա րա նից պահ պան ված է միայն ա ռա ջին պրա կը՝ 10 թերթ, և կց ված է № 7151 ձե ռա գրին։ Բա ռա րա նը ու նի ըն դա մե նը 204 գլխա բառ և ընդգր կում է ա րա բե րեն այ բու բե նի ա, բ, թ ( ا، ب، ت ) տա ռե րը, ըստ ո րում յու րա քանչ յուր տա ռի մեջ բա ռե րը դա սա վոր ված են բա ռա վեր ջի տա ռե րի այբ բե նա կան կար գով, ո րը սա կավ դեպ քե րում է խախտ ված։

Իրանագիտության համար բառարանը կրկնակի հետաքրքրություն է ձեռք բերում իր հնչյունաբանական կողմով։ Հայտնի է, որ արաբական այբուբենով հնարավոր չէ հստակ որոշել ֆաթհե, քասրե, զամմե (զաբար, զիր, փիշ) ձայնավորների և մի քանի բաղաձայնների հնչումները։ Մինչդեռ հայերեն և հատկապես տվյալ բառարանում կիրառված հետևողական տառադարձությունը նպաստում է պարզելու պարսկերեն բառերի միջնադարյան որոշ հնչումներ։ Դժբախտաբար մեզ հայտնի չէ հայ բառարանագրի ինքնությունը, այլապես կարելի էր պարզել, թե լեզվական ի՛նչ միջավայրում է թարգմանվել բառարանը և պարսկերենի ու հայերենի բարբառային ինչպիսի՛ նրբերանգներ են արտացոլվել այստեղ։ Ամեն պարագայում մի բան ակնառու է, որ բառարանում բերված բառերի գերակշռող մասի տառադարձությունը համընկնում է տվյալ բառերի ավանդական այն արտասանությանը, որը հարատևել է մինչև այսօր և բնորոշ է ժամանակակից գրական պարսկերենին։

Մյուս կողմից բառարանը հետաքրքրություն է ներկայացնում հայագիտության համար նախ այն առումով, որ վկայում է հայկական դպրոցներում պարսկերենի դասավանդման մասին, այնուհետև ցույց է տալիս տվյալ ժամանակաշրջանում հայ լեզվաբանական մտքի զարգացման աստիճանը (այս բառարանում առաջին անգամ մեր մատենագրության մեջ հանդիպում ենք տառադարձման պայմանական նշանների, ինչպես, օրինակ, ů արաբ.   ض -ի համար, և կամ արաբ. ت և ط որոնք թ հնչումը ունեն, այս բառարանում տարբերակված են համապատասխանորեն թ և տ հնչումներով), և ի վերջո արաբերեն ու պարսկերեն բառերի հայերեն տառադարձությունը օգնում է հայկական հնչյունական համակարգի ուսումնասիրմանը. լեզվաբան Հ. Դ. Մուրադյանը, որ վերջերս հանդես է եկել միջին հայերենի բաղաձայնական համակարգի քննությամբ, միջին հայերենի մեջ առանձնացնում է եռաստիճան անտեղաշարժ բաղաձայնական համակարգ, «որի մեջ հին ձայնեղների, խուլերի և շնչեղ խուլերի շարքերը պահպանվել էին անփոփոխ» և որպես բնորոշ օրինակ բերում է այս բառարանի պարսկերեն բառերի հայերեն տառադարձման օրինաչափությունները [8] ։ Հայտնի է, որ Արևելյան Հայաստանի մի քանի նահանգներում է, որ հայերենի բաղաձայնական համակարգը տեղաշարժեր չի ունենում, հետևաբար պետք է եզրակացնել, որ անանուն հայ բառարանագիրը այդ վայրերից է եղել։ Հավանաբար սա ի նկատի ունենալով է Հ. Ամալյանը ձեռագրի գրչության վայրը Սյունիքը համարել. ենթադրությունը հավանական է, սակայն կարոտ է ավելի համոզիչ կռվանների։

Բառարանում առկա արաբերեն բոլոր բառերը, բնականաբար, բերված են փոխառյալ լեզվի՝ պարսկերենի արտասանությամբ։

Բառարանի տառադարձման համակարգը ուսումնասիրելու նպատակով մենք կազմեցինք նրա բառերի նույնականությունների աղյուսակը (Identifikationstabelle), հայատառ արաբերեն ու պարսկերեն բառերի դիմաց տալով նրանց արաբատառ գրությունը, իսկ յուրաքանչյուր բառի տակ՝ նրա լատինատառ տառադարձումը։

***

Հայատառ արաբերենի ու պարսկերենի համար օգտագործել ենք հայերենի գիտական հետևյալ տառադարձությունը.

 

ա – a

ժ – z

ճ – č

ռ – ṙ

օ – aw

բ – b

ի – i

մ – m

ս – s

ֆ – f

գ – g

լ – l

յ – y

վ – v

ու – u

դ – d

խ – x

ն – n

տ – t

 

ե – e

ծ – c

շ – š

ր – r

 

զ – z

կ – k

ո – o

ց – c‘

 

է – ē

հ – h

չ – č‘

ւ – w

 

ը – ǝ

ձ – j

պ – p

փ – p‘

 

թ – t‘

ղ – ł

ջ – ǰ

ք – k‘

 

 

Արաբատառ պարսկերենի համար օգտագործել ենք Շտեյնգասի պարսկերեն-անգլերեն բառարանում [9] կիրառված տառադարձությունը.

  ﹶا – a

ج – j

غ – gh

ا ﹺ – i

چ – ch

ف – f

اُ – u

ح – h

ق – q

آ – ā

خ – kh

ک – k

او – ū, o, au

د – d

گ – g

ای – ī, e, ai

ذ، ز، ض، ظ – z

ل – l

ب – b

ر – r

م – m

پ – p

ژ – zh

ن – n

ت، ط – t

ش – sh

و – v

ث، س، ص – s

բառամիջի ع և անշարժ համզե – ‘

واومعدول – w

 

 

ی – y

 

Բառարանում արաբա-պարսկական հնչյունների հետևյալ հայկական տառադարձությունն է կիրառված (տրվում են հիմնական օրինաչափությունները).

1. Համզեն սույն բառարանում դիտված է որպես արաբական այբուբենի առաջին տառ. բառերի ներքին այբբենական դասավորությունը սկսվում է համզեով։

Վ. Ռաստորգուևայի «Պարսից լեզվի քերականության համառոտ ակնարկի» մեջ համզեի կիրառման նշված դեպքերից մի քանիսը հանդիպում են այս բառարանում [10].

ա) Արաբերենից պարսկերենում փոխառյալ բառերի վերջում համզեն դրվում է, բայց չի արտասանվում, հետևաբար հայ բառարանագիրը այն ուղղակի կրճատում է. օրինակ՝

1 *. իբթիդա (ibt ‘ ida) –   ابتداء (ibtid ā ’)

7. ահսա (ahsa) – احصاء (ihs ā ’ )

բ) Գրական պարսկերենում, երբ համզեն գրվում է ձայնավորի և բաղաձայնի միջև, վանկաբաժան դեր է կատարում և հնչում չի ունենում. ինչպես՝

146. բսատ (bsat) – بذاءت (baza ʼ t)

182. թաքիդ (t ‘ak‘id ) – تأکید (ta ʼkī d)

Համզեն այս նույն դիրքում խոսակցական պարսկերենում ունի հայերենի յ -ին մոտ հնչում, որը մերթընդմերթ արտացոլված է սույն բառարանում յ տառադարձումով. օրինակ՝

25պ. ֆայիդը (fay i d ǝ ) – فا ﺋده (f āʼida )

113պ. հր այինըյ (hr ayin ǝ ) – هرآ ﺋ نه (har- āʼina )

գ) Համզեն երկու կից ձայնավորների միջև ոչ մի հնչում չի ունենում. օրինակ՝ پا ﺋ ین -փաին. այս օրինաչափությունը իր անդրադարձը ունի և քննվող բառարանում. օրինակ՝

97պ. նեքաւի (nek ʻ aw(o)i) – نکو ﯹ (niku ʼī )

132պ. բէնաի (b ēnai ) –   بینا ﯹ (bin āʼī )

Խոսակցական պարսկերենում այս նույն դիրքում համզեն ունի հայերենի յ հնչումը, որը և տառադարձված է յ -ով.

119պ. զէբայի (z ēbayi ) – زیبا ﯹ (z ībāʼī )

183. թայյիդ (t ʻ ayyid) – تا ﺋ ید (t ʻ ay īd )

2. اّ (a)-ալիֆը ֆաթհեի հետ բառասկզբում տառադարձվում է ը ( ǝ )։ Միջնադարյան հայկական բնագրերում դիտել ենք, որ պարսկերենից փոխառյալ բառերում բառամիջում ֆաթհեն, երբեմն նաև քասրեն, տառադարձվում են հաճախ ը. իսկ այս բառարանում թե՛ բառասկզբում, և թե՛ բառամիջում հետևողականորեն միայն ֆաթհեն է տառադարձվում ը ( ǝ ). օրինակ՝

58. ըխբար ( ǝxbar ) – اخبار (axb ār )

93. ըքսըր ( ǝkʻsǝr ) – اکثر (aksar)

94. ըսխըր ( ǝsxǝr ) – اصغر (asghar)

111. ըրքան ( ǝrkʻan ) – ارکان (ark ā n)

2պ. րըսիդըն (r ǝsidǝn ) – رسیدن (ras īdan )

10պ. րըվթըն (r ǝvtʻǝn ) – رفتن (raftan)

15պ. ըզ ( ǝz ) – از (az)

40պ. մադըր (mad ǝr ) – مادر (m ā dar)

Այս օրինաչափությունը չի գործում հետևյալ դեպքերում.

ա) Երբ ֆաթհեով ալիֆին հաջորդում է ع օրինակ՝

9. ա՜դա ( a՜da ) –   اعداء ( aʻdāʼ )

66. արազ ( araz ) – اعراض ( iʻrāz )

109. այան ( ayan ) – اعیان ( aʻyān )

բ) Երբ ֆաթհեով ալիֆին հաջորդում է ه կամ ح օրինակ՝

36. ահլիըթ ( ahliǝtʻ ) – اهلیت ( ahlīat )

37. ահդաս ( ahdas ) – احداث ( ahdās )

գ) Երբ ֆաթհեով ալիֆին հաջորդում է ی օրինակ՝

106. այամ ( ayam ) – ایام ( aiyām )

114. այադի ( ayadi ) – ایادی ( ayādī )

Կան և մի քանի բացառություններ.

61. ասաս ( asas ) – اساس ( asās )

68. իթաս ( itas ) – اتاث ( asās )

84պ. աբլահ ( ablah ) – ابله (ablah )

3. Ֆաթհեն առաջին վանկում հայերեն տառադարձման ժամանակ հիմնականում սղված է, որից և կարելի է ենթադրել, որ այս հնչումը տվյալ դիրքում հայ բառարանագրի համար լրիվ գիտակցված չի եղել. օրինակ՝

124. բրըքըթ ( brǝkʻǝt‘ )– برکت ( barakat )

128. բշարըթ ( bšarǝt‘ ) – بشارت ( bashārat )

165. թրբիըթ ( t‘rbīǝtʻ ) – تربیت ( tarbiya t)

167. թհնիըթ ( tʻhniǝtʻ ) – تهنیت ( tahniyat )

10պ. քսէ ( kʻcē ) –   کسی (kas ī )

121պ. գնդում ( gndum ) – گندم ( gandum )

130պ. մրդի ( mrdi ) – مردی ( mardī )

135պ. դրիահ ( driah ) – دریا ( daryā )

4. Ֆաթհեն բառավերջի փակ վանկում տառադարձվում է նույնպես ը ( ǝ ). օրինակ՝

13. իջաբըթ (iǰabǝtʻ ) – اجابت (ijābat )

30. իշարըթ ( išarǝt‘ ) – اشارت (ish ā rat)

33. իսթիրահըթ ( istʻirahǝt‘ ) – استراحت ( istirāha t)

84. ահմըղ ( ahmǝ ł ) – احمق ( ahmaq )

1պ. քրդըն ( kʻrdǝn ) – کردن ( kardan )

7պ. շմուրդըն ( smurden ) – شمردن ( shumurdan )

23պ. դադըն ( dadǝn ) –   دادن (dādan )

115պ. մադըր ( madǝr ) – مادر (madar )

Այս օրինաչափությունը խախտված է մի երկու դեպքում.

24. ամանաթ ( amanatʻ ) – امانت ( amanat )

153. բլաթ ( blatʻ ) – بلد ( balad )

5. ا ( ī ) ալիֆը քասրեով բառասկզբում տառադարձվում է ի ( i ) և ը ( ǝ )։

Առաջին ձևը համապատասխանում է արաբ-պարսկական դասական արտասանությանը, իսկ երկրորդը օրինաչափության խախտում է։ Պետք է ենթադրել, որ այս բառերը ժամանակին արտասանվել են ֆաթհեով՝ ը ( ǝ ). օրինակ՝

1. իբթիդա ( ibtʻida ) – ابتداء ( ibtidāʼ )

23. իջաբըթ ( iǰabǝtʻ ) – اجابت (ijābat )

25. իֆադըթ ( ifadǝtʻ ) – افادت ( ifāda t)

30. իշարըթ ( išarǝtʻ ) – اشارت ( ishārat )

5. ընհա (ǝnha ) – انهاء ( inhāʼ )

45. ըմսաք ( ǝmsakʻ ) – امساک (imsāk )

105. ըլզամ ( ǝlzam ) – الزام ( ilzām )

112. ըքրահ ( ǝkʻrah ) – اکراه ( ikrāh )

Եթե քասրեով ալիֆին հաջորդում են ع կամ ح ապա տառադարձվում է ա.

7. ահսա ( ahsa ) –   احصاء ( ihsʼā )

60. ազազ ( azaz ) – اعزاز (iʻzāz )

6. Քասրեն առաջին և երկրորդ վանկերում հիմնականում սղվում է.

119. բհա (bha ) – بها ( bih a)

136. բսատ ( bsat ) – بساط ( bisāt )

103. ըզդհամ ( ǝzdham ) – ازدحام ( izdihām )

Քասրեն մասդարի استعمال տիպի բառերում տառադարձվում է ի ( i ).

14. իսթիաֆա ( istʻiafa ) – استعفاء ( istiʻfaʼ )

15. իսթիադա ( istʻiada ) – استعاذة ( istiʻāzat )

7. Զամմեն ամենուրեք՝ բառասկզբում, բառամիջում և բառավերջում տառադարձվում է ու. օրինակ՝

40. ումըլխբաս ( umǝlxbas ) – ام الحبایث ( ummu ʼĺkhabaʼis )

141. բուխթան ( buxtʻan ) – بهتان ( buhtān )

203. թդարուք ( tʻdaruk ) – تدارک (tdāruk )

169. թըվըզու ( tʻǝvǝzu ) – تواضع ( tawāzuʻ )

17պ. ջումբիդըն (ǰumbidǝn ) – جنبیدن ( jumbīdan )

23պ. փասուխ ( pʻasux ) – پاسخ ( pāsukh )

8. آ ( ā ) բառասկզբում և ا ( a ) բառամիջում ամենուրեք տառադարձվում են ա ( a )։

Ինչպես մի այլ առիթով գրել ենք [11], Կարստը իր «Կիլիկյան հայերենի պատմական քերականություն» աշխատության մեջ դիտել է, որ միջին հայերենում արաբերենից փոխառյալ բառերում ֆաթհեով ալիֆը ( a ) և ազատ ալիֆը՝ ا ( ā ) տառադարձվում են ա, ինչպես՝ խաբար – خبر ( xabar ), պազար – بازار ( bāzār ) [12], մինչդեռ այս հնչումները սույն բառարանում տարբերակված են համապատասխանորեն ը ( ǝ ) և ա ( a ) տառերով։ Օրինակ՝

28. ավըթ ( avǝtʻ ) – آفت ( āfat )

83պ. արզումընդի ( arzumǝndi ) – آرزومندی ( ārzūmandī )

16. ըրբաբ ( ǝrbab ) – ارباب ( arbā b)

63. ըջնաս ( ǝǰna s ) – اجناس ( ajnās )

56պ. նազիդըն ( nazidǝn ) – نازیدن ( nazīdan )

59պ. նիգահ ( nigah ) – نگاه ( nigāh )

9. ب ( b ) ամենուրեք տառադարձվում է բ ( b ). օրինակ՝

1. իբթիդա ( ibtʻida ) – ابتداء ( ibtidā )

152. բէզարի ( bēzari ) – بیزاری ( bīzārī )

Երեք դեպքում (121, 122, 123) բ -ի վրա կետ է դրված (բ . ), որը մեզ հասկանալի չէ։

10. پ ( p ) ամենուրեք տառադարձվում է փ (p). օրինակ՝

2պ. փայան ( pʻayan ) – پایان ( pāyān )

23պ. փասուխ ( pʻasux ) – پاسخ ( pāsukh )

Բայց մի դեպքում ունենք բ, որը հավանաբար արաբատառ բնագրի կետերի բացակայության հետևանքով پ -ն ب -ով շփոթելու արդյունք կարող է լինել.

142պ. բյդիդ ( bydid ) – پدید ( padīd )

11. ت (t) ամենուրեք տառադարձվում է թ (t ʻ ). օրինակ՝

23. իջաբըթ ( iǰabǝtʻ ) – اجابت ( ijābat )

105պ. գրֆթըն ( griftʻǝn ) – گرفتن ( griftan )

203. թդարուք ( tʻdaruk ) – تدارک ( tadāruk )

204. թքըլուֆ ( tʻkǝluf ) – تکلف ( takalluf )

Մեկ դեպքում միայն ունենք դ (d).

26. իսթիֆադըդ ( istʻifadǝd ) – استفادة ( istifādat )

12. ث ( s ) հիմնականում տառադարձվում է ս ( s ). օրինակ՝

37. ահդաս ( ahdas ) – احداث ( ahdās )

93. ըքսըր ( akʻsǝr ) – اکثر (aksar )

Մեկ դեպքում ունենք դ (d ).

133. բահդ ( bahd ) – بعث ( baʻs )

Իսկ մի դեպքում էլ թ ( tʻ )

68. իթաս ( itʻas ) – اثاث ( asās )

Այս վերջին ձևը հանդիպում ենք նաև միջնադարյան այլ փոխառություններում, օրինակ, Ֆրիկի մոտ՝ «Ոչ ի հօրէ առեր միրաթ » [13] ։

13. د (d) հիմնականում տառադարձվում է դ (d). օրինակ՝

25. իֆադըթ (ifad ǝ t ʻ ) – افادت (if ā dat)

42պ. շադի ( šadi ) – شادی (sh ā d ī )

Մի քանի դեպքում նաև թ (t ʻ ).

74. իբայըթ (ibay ǝ t ʻ ) – ابعد (ab ʻ ad)

153. բլաթ (blat ʻ ) – بلد (balad)

Նման երկվությունը կարող է գրչի միջամտության արդյունք լինել. ձայնեղ դ -ն խլացման հետևանքով տառադարձվել է թ ։ Սրանով իսկ պիտի բացատրել բդայեթ բառի նաև դ -ով տառադարձումը.

123. բ թ այըթ (bt ʻaye t ʻ )

   بدایت ( badāyat )

147. բ դ այըդ (bday ǝ t ʻ )

14. ذ (z) հանդիպում է չորս բառում, որից երկուսում տառադարձված է դ (d), մեկում՝ ս (s), իսկ մյուսում՝ թ (t).

6պ. գու դ ըշթըն ( gudǝšt‘ǝn ) – گذشتن (guzashtan )

15. իսթիա դ ա ( ist‘iada ) – استعاذة ( isti‘āzat )

146. բ ս ատ ( bsat ) – بذاءت ( bazā’t )

184. թլմիը թ ( t‘lmiǝt‘ ) – تلمیذ ( talmiz )

Արաբերեն ذ ( z )-ի դ հնչում հանդիպում ենք միջին հայերենում արաբ-պարսկերենից կատարված և այլ փոխառություններում, օրինակ՝ ադաբ ( adab ) – عذاب ( azāb ) [14] կամ գուդըշթ ( gudǝšt‘ ) – گذشت ( guzasht ) [15].

ذ -ի դ հնչում հանդիպում է նաև պարսկերենի որոշ բարբառներում, ինչպես մեզ հայտնեց իրանագետ Օրանսկին։

15. ض (z)-ն տառադարձելու համար հայ բառարանագիրը օգտագործել է հայերեն ս տառը՝ վրան կետ դնելով՝ ů, ինչպես արաբերենում է։ Սա, ինչպես ասվեց վերը, եզակի երևույթ է միջնադարում և գիտական տառադարձման առաջին պայմանական նշանը՝ կիրառված հայերեն այբուբենի մեջ.

17. ի ů տիրաբ ( iṡt‘iab ) –   اضطراب ( iztirāb )

49. իդթի ů ա ( iłt‘iṡa ) – اقتضاء ( iqtizā’ )

75. ը ů իաֆ ( ǝṡiaf ) – اضعاف ( az‘āf )

156. թղա ů ա ( tłaṡa ) – تقاضا ( taqāzā )

Երեք բառի մեջ ض -ի դիմաց ունենք սոսկ ս.

6. ըմսա ( ǝmsa ) – امضاء (imzā’ )

65. ընղբաս ( ǝnłbas ) – انقباض ( inqibāz )

126. բսայըթ ( bsayǝt‘ ) – بضعة ( baz‘at )

Հավանաբար սա հետևանք է ընդօրինակության ժամանակ գրչի անուշադրության, մանավանդ, եթե նկատի ունենանք, որ 1586 թ. օրինակում դուրս են նետված բոլոր պայմանական նշանները. գրիչ Աստվածատուր դպիրը չի գիտակցել բառարանագրի միտումը։

Երեք բառում ض -ն տառադարձված է ուղղակի զ (z).

66. արազ ( aṛaz ) – اعراض ( i‘rāz )

169. թըվըզու ( t‘ǝvǝzu ) – تواضع ( tawāzu‘ )

192. թայրուզ ( t‘ayruz ) – تعرض ( ta‘arruz )

16. ط (t) հետևողականորեն ամենուրեք տառադարձված է տ ։ Չնայած արաբական այբուբենի ت և ط տառերը միևնույն թ հնչումը ունեն, հայ բառարանագիրը հավանաբար ուղղագրական տարբերությունը ընդգծելու համար ت տառադարձել է թ, իսկ ط -ն՝ տ. օրինակ՝

78. էտրաֆ ( ētraf ) – اطراف ( atrāf )

110. ըվտան ( ǝvtan ) – اوطان ( autān )

136. բսատ ( bsat ) – بساط (bis āt )

140. բատիլ ( batil ) –  باطل   ( bātil )

17. ع ( Ꜥ ) կոկորդային հնչյունը տարբեր դիրքերում տարբեր տառադարձումներ ունի.

ա) երբ բառասկզբի ալիֆին հաջորդում է ع, տառադարձվում է ա (a).

9. ա՜դա ( a՜da ) – اعداء ( aʻdāʼ )

60. ազազ ( azaz ) – اعزاز ( iʻzāz )

66. արազ ( araz ) –   اعراض ( iʻrāz )

109. այան ( ayan ) – اعیان ( aʻyān )

Երկու բառում խախտված է այս օրինաչափությունը.

34. իայդըթ ( iaydətʻ ) – اعادت (iʻādat )

99. իալամ ( ialam ) – اعلام (aʻlām )

բ) բառամիջում մասդարի استعمال տիպի բառերում ع տառադարձվում է ա (a).

14. իսթիաֆա ( istʻiafa ) – استعفاء ( istiʻfāʼ )

15. իսթիադա ( istʻiada ) – استعادة ( istiʻāzat )

91. իսթիամալ ( istʻiamal ) – استعمال ( istiʻmāl )

100. իսթիալամ ( istʻialam ) – استعلام ( istiʻlām )

գ) բառամիջում մասդարի تفعل տիպի բառերում տառադարձվում է այ.

162. թայջուբ ( tʻayǰub ) – تعجب ( taʻajjub )

168. թայզիըթ ( tʻayziətʻ ) – تعزیت ( taʻaziyat )

դ) բառավերջում տառադարձվում է հ ( h ).

69. ըղտահ ( əłtah ) – اقطاع ( aqtāʻ )

71. իջթիմահ ( iǰtʻimah ) – اجتماع ( ijtʻimāʻ )

Բառավերջում, եթե նախորդում են ع և ء, տառադարձվում է ի ( i ).

137. բըյի ( bəyi ) – بیع ( baiʻ )

138. բայի ( bayi ) – با ﺋﻊ ( bāiʻ )

ե) վերոհիշյալ օրինաչափությունները խախտված են հետևյալ բառերում.

12. իսթիըդա ( istʻiəda ) – استعادة  ( isteʻādat )

193. թաըրուֆ ( tʻaəruf ) – تعرف ( taʻarruf)

144. բուդ ( bud ) – بعد ( buʻd )

150. բուղի ( bułi ) – بقعه  ( buqʻa )

48. իյթիմադ ( iytʻimad ) – اعتماد  (iʻtimād )

46. իթիրաֆ ( itʻiraf ) – اعتراف  (iʻtirāf )

52. իթիղադ ( itʻiład ) – اعتقاد  ( iʻtiqād )

18. غ  ( gh ) տառադարձվում է ղ ( ł ) և խ ( x )

123պ. աղազ ( ałaz ) – آغاز  ( āghā z)

141պ. դրաւղ ( draw(o)ł ) – دروغ  ( durogh )

94. ըսխըր ( əsxər ) – اصغر  ( asghar )

130. բալիխ ( balix ) – بالغ  ( baligh )

19. ف ( f ) հիմնականում տառադարձվում է ֆ ( f ), բայց և մի քանի դեպքում բառամիջում դառնում է վ ( v ).

39. իֆթիրա ( iftʻira ) – افتراء ( iftirāʼ )

64. ընֆաս ( ənfas ) – انفاس  ( anfās )

10պ. րըվթըն ( rəvtʻən ) – رفتن  (raftan )

39պ. բավթըն ( bavtʻən ) – بافتن  (bāftan )

124 պ. ըվզունի ( əvzuni ) – افزونی  ( afzunī )

20. ق  ( q ) ամենուրեք տառադարձվում է ղ ( ł ).

19. ինղիլաբ ( inłilab ) – انقلاب  ( inqilāb )

92. ըղըլ ( əłəl ) – اقل  ( aqall )

21. ک  ( k ) ամենուրեք տառադարձվում է ք (k ).

45. ըմսաք ( əmsakʻ ) – امساک  ( imsak )

57. ինքար ( inkaʻr ) – انکار  ( inkar )

Բայց մի բառում ունենք գ ( g ).

202. թըրգ ( tʻərg ) – ترک  ( tark )

Այս բառը զուտ պարսկերեն օգտագործելիս գրվում է گ ( g )-ով, մինչդեռ հայ բառարանագիրը կամ հետագա գրիչը գ տառադարձությունը օգտագործել է արաբական բառի համար և արաբական սյունակում, որը ճիշտ չէ։

22. گ  ( g ) հիմնականում տառադարձվում է գ ( g ).

127պ. նագահ ( nagah ) – ناگاه  ( nā-gāh )

152պ. գունահ ( gunah ) – گناه  ( gunāh )

Երկու բառում տառադարձվում է ք ( kʻ ).

133պ. բր ընքէխդն ( br ənkʻēxdn ) – برانگیختن ( bar-angekhtan )

162պ. շքուֆդ դաշթըն ( škʻufd daštən ) – شگفت داشتن ( shiguft dāshtan )

23. و ( o, u, ū, w ) տառադարձվում է աւ, վ, ու, ւ ( aw, v, u, w ) և մեկ դեպքում էլ՝ ֆ ( f ).

8պ. դ աւ սթան ( daw(o)stʻan ) – دوستان ( dostān )

35. ը վ ղաթ ( əvłatʻ ) – اوقات ( auqāt )

108պ. ազմ ու դըն ( azmudən ) – آزمودن ( āzmūdan )

196. թջա ւ ուզ ( tʻjawuz ) –   تجاوز ( tajāwuz )

171. թը ֆ ջու ( tʻəfǰu ) – توجه ( tawajjuʼ )

24. ه և ح ( h ) ամենուրեք տառադարձվում են հ ( h )։ Միայն մի դեպքում տառադարձվել է խ ( x ).

141. Բուխթան ( buxtʻan ) – بهتان ( buhtān )

Բուխթան բառը «չարախոսություն, զրպարտություն» իմաստով գործածված է մեր միջնադարյան գրականության մեջ և բարբառներում [16] և հավանաբար բարբառային տառադարձումը անցել է քննարկվող բառարանին։

25. ای ( ai ). յայի հնչումն է ֆաթհեից առաջ, որը այս բառարանում ը ( ə )-ից և ա ( a )-ից հետո տառադարձված է յ ( y ).

114. ա յ ադի ( ayedi ) – ایادی ( ayādī )

28պ. ա յ բ ( ayb ) – عیب ( ʻaib )

90պ. փը յ ուըսթըն ( pʻəyuəstʻən ) – پیوستن ( paiwastan )

118պ. փայինդըգի ( pʻayindəgi ) –   پایندگی ( pāyandagi )

26. ی պարսկերենում տարբեր դիրքերում տարբեր հնչումներ ունի, հետևաբար հայերեն տառադարձվելիս տարբեր հնչյուններ է ստանում.

ա) երբ բառասկզբում պարսկերենում նախորդում է ā -ին (երկար ա ), արտասանվում է ինչպես հայերեն յ -ն. այս բառարանում տառադարձվում է ի ( i ).

18պ. իարան [17] ( iaran ) – یاران (y ā r a n)

22պ. իարի ( iari ) – یاری (y ā r ī )

բ) ی -ն բառի առաջին վանկում ունի ի (ī ) հնչումը, որը քննարկվող բառարանում տառադարձված է է ( ē ).

41պ. բէրուն ( bērun ) – بیرون ( bīrūn )

93պ. բէշթըր ( bēštʻər ) – بیشتر ( bīshtar )

Բառի վերջում եղած ی -ին, եթե եզակիություն ( یای وحدت ) է արտահայտում, տառադարձվում է նույնպես է ( ē ).

1պ. քարէ ( kʻarē ) – کاری ( karī )

2պ. չիզէ ( čʻizē ) – چیزی ( chīzī )

Իսկ եթե ی -ն հանդես է գալիս որպես գոյականակերտ վերջնածանց, ապա տառադարձվում է ի ( i ).

36պ. սիզավարի ( sizavari ) – سزاواری ( sazawārī )

42պ. շադի ( šadi ) – شادی ( shādī )

գ) ی -ն բառամիջում, երբ նախորդում է ā -ին և a -ին, տառադարձվում է ի (i ).

8. ըվլիա ( əvlia ) – اولیا ( auliyā )

43. իհթիաջ ( ihtiaǰ ) – احتیاج ( ihtiyāj )

165. թրբիըթ ( tʻrbiətʻ ) – تربیت ( tarbiyat )

166. թզքիըթ ( tʻzkiətʻ ) – تزکیت ( tazkiyat )

27. Իզաֆետը, որ ժամանակակից պարսկերենում հայկական է -ին մոտ հնչում ունի, իսկ տաջիկերենում՝ պարզ ի, սույն բառարանում տառադարձված է ի ։

77պ. փիդըրանի գուդըշթը ( pʻidərani gudəštə ) –   پدران گذشته ( pidarāni guzashta )

115պ. մադըրի ֆրզընդան ( madəri frzəndan ) – مادر فرزندان ( madri farzandan )

Ստորև ներկայացվում է բառարանի բնագիրը ըստ Հ. Ամալյանի հրատարակության. նախ տրվում է առաջաբանը նույնությամբ, իսկ բառարանը՝ նույնականությունների մեր կազմած աղյուսակով։

Բ. Լ. ՉՈՒԳԱՍԶՅԱՆ