Գիրք Պատմութեան

  Բան առ ընթերցող եղբարս մեր։

Ամենազօր եւ քաջ հովուին Քրիստոսի ընտրեալ հօտիդ, եւ սրբոյն Գրիգորի մերոյ Լուսաւորչին ուղղափառ երամիդ, եւ սրբոյս Երուսաղէմի մեծահաւատ եւ ըստ շնորհաց հոգեւոր զաւակացդ՝ սիրովն Աստուծոյ զպատճառ հաւաքման Գրքոյս այսմիկ յայտ առնեմ։

Յայտ իսկ է աստուածասէր բարեպաշտութեան ձերում զի մարդկային բնութիւնս բնական ունի յինքեան նախանձախնդիր գոլ բարեհռչակել եւ գովել զսեռն եւ զազգն իւր. եւ ըղձայ ստէպ զի ազգն եւ ցեղնիւր շքեղս եւ պայծառս երեւեսցի ՚ի մէջ բոլոր ազանց։Եւ յայնժամ յուրախութենէ գովութեան ազգին իւրոյ պարարի սիրտն, եւ շնորհակալ լինի զԱստուծոյ։ Եւ որ խընդակից ո՛չ լինի ՚ի վերայ պայծառութեան անուանազին իւրոյ եւ քամահէ՛ անհաւան լինելով նախնեացն իւրոց, ըստ առաքելոյն որ ընտանեաց իւրոց խնամս ո՛չտանի, ՚ի հաւատոցն ուրացեա՛լ է։ Եւ թէ՝ որ քակէ զցանկ հայրենի՝ հարցէ զնա օձն անապատի։ Քանզի եւ յանբան անասունս եւս տեսանի նախանձակրութիւն ՚ի վերայ միմեանց, եւ զայս՝ քաղաքականութեան կերպն խնդրէ՛ հարկիւ։ Իսկ հոգեւոր նախանձն որ վկայեալ է յառաքելոյն սրբոյն Պօղոսէ թէ՝ Նախանձաւո՛ր լերուք շնորհացն որ լաւն են։ Սա՛ գերագոյն է համարեալ առաւել քան զվերոգրեալն, որպէս հոգին առաւե՛լ էքան զմարմինն։ Այսպէս հոգեւոր բարեգործութիւնն եւ լաւ շնորհաց նախանձն առաւե՛լ է քան զմարմնականն։ Ուստի ՚ի խնամոցն Աստուծոյ յաւուրս աղէտալի ժամանակին, յորում տեղիս պարծանաց ազգիս Հայոց սուրբ Աթոռս սրբոյն Յակոբայ անկեալ կայր ՚ի միջի մեծի տագնապի եւ դառնագոյն պարտուց ՚ի ձեռն դերապետից վարձկանաւորաց արանց, որ ՚ի ՌՃԿԴ թուիս, որ զանօթս եւ զզգեստս, զկահս եւ զկարասիս ցիր եւ ցան ծախեալ եւ հալեալ, եւ ամենայնիւ մերկ ՚ի մօրէ արարեալ էին։ Եւ մանաւանդ թէ զմիաբանս որք սրտացաւ էին եւ ծառայէին սրբոյ Տանս՝ զրպարտեալ բանադատ առնէին։ Յորոց ոմանք վտարանդի եղեն. եւ կէսք ելեալք փախստականք գնացին։ Որպէս եւ բազմաշխատն սրբոյ Աթոռոյս Յօհաննէս Աստուածաբան վարդապետն եւ այցելուն Սրբոյ Տեղեացս, ներկայ այժմուս արքեպիսկոպոսն Բիւզանդիոյ, որ յառաջագոյն առաքեալէին ազգն մեր իբր զլրտեսն Յեսու ՚ի սուրբ քաղաքս, առ ՚ի հաւաստապէս իմանալ զամենայն որպիսութիւնն սրբոյ տանս. եւ տեղեկանալ զորքանութիւնն պարտուցն դիզաբարդելոց։ Նաեւ ճանաչել զվնասակարս նորին, եւ հաւատարմապէս ծանուցանել զվերոգրեցեալսն առհասարակ ամենայն ազգիս մերոյ։ Եւ մինչ էր վերոգրեցեալ բազմաշխատ պատրիարգն ՚ի սուրբ քաղաքս՝ թէ ո՞րքան դառնութիւն եւ նեղութիւն կրեաց՚ի մերայնոց եւ ՚ի պարտատիրաց՝ ՚ի տեղւոջն իւրում ասիցի։ Որ եւ արտասուաթոր աչօք եւ հատակսկիծ աղէտիւ, յուսալով ՚ի կարողութիւնն Աստուծոյ դիմեաց ՚ի մեծ քաղաքն Բիւզանդ. զի թերեւս գտանիցի ճար անհնարին ցաւոյ սրբոյ տանս, եւ թափիցի ՚ի լափլիզողաց անխղճից, որ եւ անհնարից հնարաւորՀոգին Սուրբ Աստուած, շարժեցոյց զսիրտս քրիստոնէից. որք միաբանեալք Աստուծով, զվնասակարսն արտասահմանեալ հերքեցին ՚ի սրբոյ Աթոռոյս. եւ զնոր Հովիւ եւ Առաջնորդ սրբոյ քաղաքիս Երուսաղէմայ Հոգւովն Սրբով հրաւիրեցին, զմեծն ՚իվարդապետս, եւ զընտիրն ՚ի մէջ խաչակրօնից, զսրբութեամբ հռչակեալն, եւ աստուածաբանութեամբ ծանուցեալն, զառաքինին եւ զուղղափառութեամբ զարդարեալն, զտէր Գրիգոր Աստուածաբան վարդապետն, բերեալ բազմեցուցին ՚ի սուրբ Գահս աստուածային եւ յԱթոռս Ամենայն Հայոց, փոխանորդ սրբոյն Յակոբայ Տեառնեղբօրն։ Ջատագովութեամբ վերոգրեալ Յովհաննէս վարդապետին, համահաճութեամբ Ամենայն Հայոց, հաստատութեամբ սրբազան կաթողիկոսի տեառն Աստուածատրոյ երանեալ հայրապետի. եւ թագաւորական հրամանաւ։

Որոյ գալստեամբն Աստուծով, եղեւ շինութեան սկիզբն, եւ պարտազատութեան հիմն. եւ ՚ի խաղաղութեան եկաց եկեղեցին սուրբ։ Քանզի երկոքինարքս վսեմականք, Գրիգոր եւ Յովհաննէս վարդապետքս գերազանցք՝ իբրեւ զլուծս պատուական եզանց աշխատին բազմակերպ դառնութեամբ ՚ի յանդաստանս աստուածային Սրբոյս Սաղիմայ. որոց Տէր Քրիստոս վարձատրօղն բոլորից վարձահատոյց լիցի ինքեանց, եւ պատճառ լինողաց եւ ՚ի միաբանութիւն պահողաց զազգս մեր վասն շինութեան սրբոյ տանս. նաեւ բարեպէս եւ միամիտ ծառայողաց եւ զբարին կամեցողաց Սրբոյս Յակոբայ։ Ա՛րդ՝ ՚ի ժամ այնմ աղէտի որ վերոգրեալ եղեւ, ստրուկս ՚ի մէջ միաբանից սրբոյ տանս եւ վերջինս ՚ի ծառայից սրբոյ Աթոռոյս, ո՛չ կարացի տեւել՝ զխանգարումն տեսանելով սրբոյ մօրս իմոյ հարսին Քրիստոսի կաթողիկէ եկեղեցւոյ Սրբոյն Յակոբայ. ծնեալս եւ սնեալս եւ յարգանդէ մօր իմոյ առ՚ի սա՛ անկեալս. մտի ՚ի Սուրբ Յարութիւնն Քրիստոսի ողբալ զտարաբախտիկ եւ զվատաշուեր զկեանս իմ ՚իդուռն Սրբազնասուրբ Գերեզմանի Աստուծոյ մերոյ։ Եւարարեալ իմ անդ մերձ հինգ ամիս անարժանապէս, ընդեղբարսն սպասաւորաց սրբութեան տեղեաց։ Տեսի զայլասեռսն որք ունէին ՚ի ձեռս իւրեանց զգիրս պատմութեանց սրբոյս Երուսաղէմի ընդարձակապէս գրեալ ուրոյն ուրոյն։ Ուստի յոյժ գովութեան վարկայ զնոցայն քան զմերն։ Արդ՝ եթէ ժպրհիմ ասել, նախանձեցայ շնորհաց լաւագունից, եւ գործոց հոգեւորաց. երկնչիմ մի՛ գուցէ պարտական գտանիցիմ սուրբ շնորհացն. զի թափուր գոլով իմ ՚ի բարեգործութեանց, եւ ունայն ՚ի գիտութեանց՝ իբր զհող եւ զփոշի առաջի ամենայն առաքինեաց եւ գիտնոց ճանաչեմ զիս արդարեւ։ Վասն սրբոյ ո՛չ ետու զիս բոլորովիմբ ՚ի վհատութիւն տկա՛ր գիտութեան անձինս՝ այլ բորբոքեալ վառեցաւ նախանձն բարի ՚ի սիրտ եղկելւոյս, յորդորմամբ ոմանց եղբարց անդ բնակողաց. մանաւանդ ունելոյ զջատագովութիւն ազգիս՝ ապաւինեցայ ՚ի Հոգին Սուրբ Աստուած՝ եւ ՚իշնորհս Սրբոյ Գերեզմանի Փրկչին մերոյ։ Յայցելութիւն Սրբոյ Կուսին Մարիամու Աստուածածնին, եւ յոգնադիմի արդիւնս սրբոց Տնօրինական Տեղեաց, եւ յօգնութիւն սրբոյն Յակոբայ Տեառնեղբօրն առաջին եպիսկոպոսապետի սրբոյ քաղաքիս, եւ սրբոյն Յակոբայ որդւոյն Զեբեթեայ մեծի առաքելոյն։

Որովք հաւաքեալ ժողովեցի յամենայնազգաց, հարցմամբ եւ որոնմամբ զճշմարտութիւն հաւաստութեան սրբոց տեղեաց, եւ ծրեցի զհամառօտ տետրակս առ անձուկ սրտիս. թէպէտ եւ յանդգնութիւնեւս է ինձ ձեռնամուխ լինիլ այսպիսեաց իրաց. սակայն յօժարութիւն կամացս պարաւանդեցոյց զտկար միտս իմ ձեռնարկել ՚ի գործս պտղաբերս հոգւոց, հաւատով ընթերցողաց։ Որ եւ ողորմութեամբ մարդասիրին յանգտարեալ եզրակացուցաւ. թէպէտ ո՛չ բոլորն բոլորովիմբ, այլ մասնաւորապէս աւարտեալ Տերամբ։

Եւ արդ՝ պարունակէ՛ սա զորպիսութիւն քաղաքիս. եւ զոր ինչ գտանի ՚ի սա ՚ի սրբութեան տեղեաց։ Վիպէ՛ զգովութիւն սրբոյ երկրիս վկայութեամբ Աստուածաշունչ Գրոց։ Հարկաւորէ՛զամենայն քրիստոնեայս նուիրել զողորմութիւն, զգանձանակ եւ զնուիրակութիւն վասն պայծառութեան Սրբոց Տեղեացս, եւ վասն աղքատացն՝ Քրիստոսի սպասաւորաց այս օրհնեալ վայրաց. աւանդութեամբ մարգարէից եւ առաքելոցն սրբոց։ Հրաւիրէ՛զքրիստոնեայս գալ յերկրպագութիւն եւուխտաւորութիւն աստուածահոտ Տնօրինականացմարդացելոյն վասն մեր Տեառն մերոյ Յիսուսի Քրիստոսի, քարոզութեամբ աստուածաբան վարդապետաց սուրբ Եկեղեցւոյ։ Զգուշացուցանէ զքրիստոնեայս յատելոյ զսուրբ Երուսաղէմ. ՚ի խոռելոյ եւ վնաս հասուցանելոյ իրաւանց, գանձանակաց, նուիրակութեանց, եւ արգիլելոյ զոք յուխտաւորութենէն սուրբ Երուսաղէմայ. զի մի՛ ոք անիծաբանութեանց նահապետաց եւ մարգարէից տեղիք ունիցի։ Ուրեմն ընկալարո՛ւք զարդիւնս աշխատանաց իմոց. զոր ՚ի պատիւ Սրբոց Տեղեաց, եւ ազգիս Հայոց ընծայեմ ՚ի զբօսանս ընթերցողաց. եւ զօգուտ ինչ ՚իսմանէ շահողաց։ Եւ խնդրեմ յո՛յժ աղերսիւ անմեղադիր գոլ անյարմար շարադրութեանս, եւ ներել իմոյս սխալանացս։ Հուսկ յետոյ եթէ արժան համարիք զմի՛բերան ողորմիս տալ բազմամեղ հոգւոյս ողորմելւոյ։ Զի Աստուծոյ, եւ սրբոյ տանս ձերոյ եմ ծառայ, Յովհաննէս Հաննայ կոչեցեալ անարդիւն պաշտօնեայ ծնունդ եւ սնունդ Երուսաղէմայ քաղաքին Յիսուսի գերակայ։