Գիրք Պատմութեան

Յաղագս անցիցն անցելոց ՚ի վերայ սրբոյ Երուսաղէմի Աթոռոյն Քրիստոսի։

Զգերազանցութիւն ողորմութեաննԱստուծոյ ամենայն արարածք լռաբար հռչակեն. մինչ զիիբր մատամբ զստեղծօղն եւ զպատճառն իւրեանցցուցանեն։ Եւ ամենայն աստուածային գրեանք զնոյննմեզ հրատարակեալ վերապատմեն. վասն զի գոլով անհունեւ անսահման գթութիւն մարդասիրութեան իւրոյ, միշտեւ յաւէտ սփռեալ տարածէ անխնայաբար զողորմութեանխնամս յիւրական ստեղծուածս ըստ չափոյընդունակութեան իւրեանց։ Որպէս եւ առնէրզողորմութիւն առ հարս մեր զանազան եւ պէսպէսեղանակօք յանցեալ դարս եւ ՚ի ժամանակս։ Եւ զի թէպէտվասն մեղաց եւ անօրէնութեանց որք գործեին ՚ինոցանէ՝ երբեմնապէս խրատէր պատժիւ եւ պատուհասիւդառնալ առ ինքն ՚ի սրտէ. եւ մերթ եւս դրդէր առ ՚իզարթնուլ ՚ի նիրհմանէ մոլութեանց ձախորդութեամբեւ անյաջողական դիպուածովք. զի գոնէ յայնցանէշարժեսցին խնդրել զՏէր։ Զի ըստ Դաւթի՝ Յորժամսպանանէր զնոսա յայնժամ դառնային եւ առաւօտ առնէինառ Աստուած։ Որպէս եւ այլ ուրեք նման սմին ասէ՝Յաճախեսցի՛ն հիւանդութիւնք նոցա յետ այսորիկ ապավաղվաղեսցին։ Զի ըստ վարդապետաց սրբոց՝նեղութիւնն որ աստ զմեզ չարչարէ, առ Աստուած դիմելստիպէ։ Քանզի ըստ մեղացն զորս մեղաք առաջիԱստուծոյ մերոյ եւ ո՛չ հաւատացաք ապստամբեալք ՚ինմանէ. զի անհնազանդք եղաք նմա եւ ո՛չ լուաք ձայնիՏեառն Աստուծոյ գնալ ըստ հրամանաց նորա զոր ետառաջի մեր. վասնորոյ եւ պատմեցան զմեօք չարիք ըստասելոյն բարուքայ։ Սակայն զհայրական խնամսն իւրո՛չ բնաւին վերացոյց, եւ զամէնառատ ողորմութիւնսիւր ո՛չ իսպառ արգելեաց. որպէս եւ ասէր Դաւթիւ՝Հարից գաւազանաւ զանօրէնութիւնս նոցա եւ տանջանօքզանիրաւութիւնս նոցա. բայց զողորմութիւն իմ ո՛չարգելից ՚ի նոցանէ։ Զի ըստ բնական գթոյն եւ սիրոյնոր առ մարդկայինս բնութիւն, եւ մանաւանդ առհաւատացեալս եւ ընդ գինս արեան Միածնի իւրոյ՝թէպէտ երբեմն հարկանէ, սակայն կրկին վաղվաղակիբժշկէ։ Որպէս եւ ասէր մարգարէիւն առ հինն իսրայէլ՝Վասն մեղաց ձերոց յուղարկեցի զձեզ լալով եւ սգով՝այլ վասն ողորմութեան իմոյ դարձուցից զձեզուրախութեամբ եւ խնդութեամբ։ Եւ որպէս տեսինպանդուխտք Սիօնի զգերութիւն ձեր, նոյնպէս տեսցենընդ հուպ զփրկութիւն ձեր որ եկեսցէ ՚ի վերայ ձերփառօք մեծաւ եւ լուսաւորութեամբ յաւիտենականի։ Որեւ կատարեաց զբանն խոստման իւրոյ ՚ի ժամանակիմերում մինչ պատրա՛ստ է առնել զկամս երկիւղածացիւրոց եւ լսել ձայնի հեծեծանօք պաղատողաց։ Ուստիփառք իւրոյ անբաւ մարդասիրութեանն եւշնորհակալութիւն անհուն ողորմութեան իւրոյ. զիո՛չ ըստ մեղաց մերոց արար մեզ Տէր, եւ ո՛չ ըստանօրէնութեան մերում հատոյց մեզ. այլ յիշեացզքրտունս եւ զարիւնաներկ վաստակ, սրբոց առաքելոցնԹադէոսի եւ Բարդուղիմէոսի։ Նա եւ փոխանորդի նոցին, Տեառն Գրիգորի առաքելապատիւ Լուսաւորչի հօրնհաւատոյս մերոյ եւ նորոյս Աբրահամու եւ ծայրագոյնքահանայապետի ազգինս Հայոց, որ վասն անուանն Տեառնհամբերեաց բազմազան տանջանաց սարսռելեաց։Վասնորոյ ՚ի նեղ եւ ՚ի վշտակոծ յետին ժամանակիսյայսմիկ, յորում տապիմք եւ նեղիմք ներքին եւարտաքին կրիւք, հանդիսապէս ՚ի կիր էարկ զանսպառներգործութիւնս ողորմութեան իւրոյ. զի եթէ փոքրմիւս եւս չէր օգնեալ մեզ՝ լինէաք իբրեւ զո՛չ եղեալ։Զի զորօրինակ եթէ ոք զընկղմեալն ՚ի յանդունդսխորոց ծովուց մազապուրծ արարեալ ՚ի խեղդմանէնյայնմանէ ազատեսցէ, եւ կամ որպէս բազմահնար բժիշկոք արագ վերաժամանեսցէ հիւանդին յուսահատեցելոյյետին տուր եւ առութեան շնչոյն մերժելով զցաւսնորին մահաբերս եւ տալով զբարեկենդանութիւնսզուարճալիս։ Ա՛յսպէս եւ ՚ի ժամանակս այս յետինս ՚իսպառիլ սիրոյ եւ ՚ի բառնիլ խորհրդական արանցյազգէս մերմէ՝ հանդիպեցաւ դառնաշունչ հողմոցփորձութեանց ամենավայելուչ աթոռն ամենայն Հայոցոր ՚ի սուրբ քաղաքն Երուսաղէմ. այսինքն ցանկալինսուրբ Յակօբ, որ նաւաբեկ եղեալ ընկեցիկ արարինզամենայն զարդարանս նորա եւ ընկղմեցին զնա ՚ի մէջանհուն խորոց ծովակուտակ պարտուցն բազմութեանկապեալ յաղքատութեան որպէս յերկաթս։ Յորում կայրողորմելաբար որպէս զհիւանդս որ իցէ հասեալ ՚իյետին հոգեվարութիւնս։

Եւ գլխաւորագոյն պատճառն ամենայնիցասացելոցս՝ եղեւ այս. զի չարաճճիկ եւ անխիղճ ոմանքանւամբ եւեթ քրիստոնեայք որք թելադրեալք ՚ի նախնիթշնամւոյն, այսինքն ՚ի հօրէն իւրեանց սատանայէ եւ՚ի կամարարաց նորին՝ զերկու աթոռոց սրբոցԱռաջնորդութիւնն այսինքն Երուսաղէմի եւԿոստանդնուպօլսոյ, մի առաջնորդութիւն արարին. եւյայսմանէ բազում եւ պէս պէս չարիք պատճառեցանզորոց գրով պատմելն գրէթէ ո՛չ է հնար։ Զի եղեւ ըստմարգարէին սրբոյ որ ասացն, բարձան ձայնք ցնծութեանեւ ուրախութեան ՚ի սրբոյ տաճարէս, եւ յարձակեցան՚ի վերայ մեր սատակիչք եւ տապար ՚ի ձեռինս. եւանխղճապէս կոտորեցին զընտիրս ընտիր մայրից եւարկին ՚ի հուր։ Եւ բնաւին ո՛չ ընտրեցին զիրաւունսընդ Աստուած եւ ընդ տունն իւր սուրբ։ Յիրաւի տգէտքհովիւք ցրուեցին զվիճակ Տեառն ցանկալի. եւ դէտքխելացնորք ապականեցին զվայելչագեղ այգինԱստուծոյ։ Ուստի սկսան այնմհետէ առաջնորդք ոմանքո՛չ ընտրութեամբն Աստուծոյ եւ ո՛չ համակամութեամբբոլոր ժողովրդոց, այլ իւրեանց փառամոլչարութեամբն խլել ՚ի ձեռանէ միմեանց բազմածախկաշառօք զպատրիարգութիւնն երկուց սրբոց աթոռոց։Ուստի լինէր բազմիցս զի ՚ի մէկ տարին երկու եւ երեքպատրիարգ փոփոխիւր։ Եւ գրէթէ յայնժամպատրիարգութիւնն Հայոց ՚ի նախատինս եղեալ էր ՚իմէջ ամենայն ազգաց։ Բայց եթէ հարցանիցի ՚ի ձէնջ, թէայնքան պատրիարգաց փոփոխման դրամն որ գնայր ՚իդրունս արքունեաց եւ կամ ՚ի ձեռս կաշառակուր նոցինհետեւողաց, ուստի՞ տրեցեալ լինէր. ՚ի կալէ՞ թէ ՚իհնձանէ։ Ասեմ սիրելի ընթերցողիդ։

Զի յորժամ բարեպաշտօն ուխտաւորքնԿոստանդնուպօլսոյ ըստ իւրեանց հայրենիսովորութեանց կու գնային յուխ եւ յերկրպագութիւնսրբազան տեղեացն, նախքան ՚ի գնալն նոցա ներկայպատրիարգունք եւ առաջնորդքն զդարպասն զոր պարտ էրյԵրուսաղէմ առնուլ ՚ի Կոստանդնուպօլիս առնուին. եւ ՚ի ձեռս նոցա մին գիր տային թէ, առեալ եմք լրապէսզդարպասն, զքառասնիցն, եւ զայլս։ Եւ ուխտաւորքնիբրեւ զթալանեցեալ ոք գնային ՚ի քաղաքն սուրբ։

Եւ երբեմն զպարտս փոլիցայից առնուին ՚իվերայ սրբոյ տանն, եւ զթէմէսիւքն յղէին անդ, զիանտանօր եղեալ վէքիլքն տայցէին ՚ի յայլուստեքէեկեալ ուխտաւորաց դրամովն։ Վասնորոյ օր ՚ի վերայաւուր պարտքն լեռնացեալ բարդակուտիւր ՚ի վերայտանն սրբոյ։ Եւ յամենայնում ամի, թէ պատրիարգունքնեւ թէ այլ անաստուածք ոմանք յղէին զազգականսնիւրեանց եւ զծանօթսն, որք իբրեւ զարաբացի լափլիզօղգայլս, եւ որպէս զկատաղի շունս արեան ծարաւեցեալս՝գային ՚ի յաթոռն սրբազան, վէքիլ եւ ղապզիմալ եւպապա անուամբ. եւ մտանէին ՚ի սուրբ տունսդատաստանի իբրեւ զՆաբուզարդան եւ զՆաբուգոդոնոսորառ ՚ի յաւար առնուլ զտաճարն սուրբ։ Յորոց ոմանք եւստանէին ընդ ինքեանս զկանայս եւ զորդիս, որք իբրեւզքուրմսն Բահաղու որդւովք եւ դստերօք ուտէինզգանձս տաճարիս սրբոյ։ Իսկ այսպիսի առնօղքն՝այսպիսի ոմանք էին որք երբեմն ՚ի զնտանս եւ մերթբազմիցս յաքսորանս կացեալք էին սակս իւրեանց բնիկզարութեանցն զոր յաւէտ սովորք էին գործել։ Նաեւքահանայք ոմանք եւս եկեալ իշխէին ՚ի սուրբ աթոռս, եւ ձեռնամուխ լինէին պատրիարգական գործոյ սրբոյաթոռոյս. որ ըստ կանոնաց սրբոց հարց նզովեալք եւբանադրեցեալք են քահանայք որ այնպիսի պաշտօնժպրհիցին մատչիլ։ Եւ առ ՚ի ծածկել զչարութիւնսիւրեանց, գտանէին ամ յամէ ոմն սեւագլուխ ՚իԿոստանդնուպօլիս որք ելեալք ՚ի յատեան որպէս զսուտմարգարէս՝ զսուտ բարութիւնս աւետարանէին ռամիկ եւպարզամիտ ժողովրդեանն։ Ասէին թէ, ահա այս տարիայսպէս եւ այնպէս Վէքիլ եւ Ղապզիմալ կարգեցաք եւայսքան բարութիւնս արարաք սրբոյ տանն։ Որք եւերբեմն եւս զի առաւել հաստատեսցեն զստութիւնսիւրեանց, աստուստ ՚ի վէքիլներաց եւ ՚ի նազրներացիւրեանց զորս կարգեալ յղէին, իւրեանց ծանուցմանմիւճիւպովն կոնտակունք պահանջէին զի ընթեռնուցուն՚ի յատեանն հանդիսապէս։ Սակայն այն ամենայն էրպատրանք եւ խաբէութիւնք, ըստ մեծի մարգարէինԵսայեայ որ ասէր ՚ի դիմաց Աստուծոյ՝ Ժողովուրդ իմորք երանեն զձեզ՝ խաբեն զձեզ։ Եւ զվերոգրեալպապայսն եւ ղապզիմալսն ո՛չ կամիմ աստ յանուանէգրել, զի Տէր եւս ջնջեալ է զանուանս նոցա ՚իդպրութենէն կենաց։

Արդ ՚ի գալն իշխանաբար եւ ՚ի մտանելնգոռոզաբար այնպիսի ոմանց ՚ի սուրբ տունս՝ սկսանէինայնուհետեւ նուաճել զբնաւ միաբանս ՚ի ներքոյ կամացիւրեանց չարաց, իշխելով ՚ի վերայ եպիսկոպոսաց, վարդապետաց, աբեղայից, եւ ծերունի միաբանմահտեսեաց։ Նաեւ աղքատ եւ խեղճ կրօնաւորաց։ Քանզիզծերսն ՚ի բանտ մաշեցուցանէին, եւ զերիտասարդսնյաքսորս եւ ՚ի կալանս կեղեքէին. եւ զճշմարտաքարոզրաբունի վարդապետսն ոչ թողութիւն բնաւ ՚ի սուրբտունս մնալ։ Եւ եթէ համարձակիւր ոք ՚ի սրտացաւմիաբանից ջատագով լինել տանս սրբոյ, իսկոյն զնավատահամբաւական անուանակոտրութեամբերկեցուցանէին. զոր եւ բազմաց իսկ արարին։

Եւ այսպիսի աղետալեաւ դառնութեամբխաղայր գնայր անկարգութեան գնացս, մինչեւ ցՌՃԿԴթիվն Հայոց։ Բայց այնմհետէ լո՛ւր դու առաւել եւսզարմանալիս. զի սկսան վատնել եւ վաճառել զկահ եւզկարասիս սրբոյ տանս։

Զպղնձեղէնսն ՚ի միում գիշերի գաղտաբար՚ի Յոպպէ իջուցեալ յղեցին յԵգիպտոս զի անդհամարձակ վաճառեցին. եւ զայլս՝ յա՛յլ ուրեք։ Զորեւ լուսաւորեալ հոգի Գրիգոր Պարօնտիրին յիշատակմեծագոյն խալկինսն ՚ի քաղաքապետն տուեալ, ո՛չգիտեմ թէ ո՞րպիսի տուգանաց պատճառաւ. դեռեւս կան՚ի հայր Աբրահամ ՚ի տեսիլ չարութեանց իւրեանց։

Իսկ զտունս եւ զպարտէզս եւ զայլմիւլքերս, առ աչս իբր թէ ՚ի գրաւ եդեալ, սակայնծածկապէս վաճառէին։ Եւ սրբազնական զանօթսն սրբոյեկեղեցւոյ, այսինքն զխաչս, սկիհս, բուրվառս, տապանակս, քշոցս, եւ զկանթեղս. թէ զոսկեղէնս եւկամ թէ զարծաթեղէնս՝ կոտրատեալ եւ հալեալ վաճառէինայլազգեաց. եւ գողունի գոլով, զհազար ղուռուշիզիրն հազիւ թէ երկու հարիւր ղուռուշ վաճառէին սակսիւրեանց չար ագահութեանցն։ Նաեւ զհոգեպահկերակրիկն խեղճ միաբանից՝ կամաւ աղքատացելոցնվասն Քրիստոսի, համարեա՛ թէ իսպառ հատանէին. եւզտնտեստունն նա եւ զսեղանատունն ամսօք փակէին. եւայսպիսաբար կելով ողորմելի միաբանքն, զընկալեալզարդիւնս ողորմութեան իւրեանց զորս առնուինյուխտաւորացն, ՚ի տուգանս տային հանապազորդ՝պատճառաւ վերոգրելոցն. զի յաւէտ մաքառմամբ եւբանակռուութեամբ, նորեկքն ընդ հնոց վրէժխնդիրք եւհինքն ընդ նորոց քինառուք լինէին. եւ յերկոցունցկողմանց զդարանս որոգայթից առ միմեանս լարէին. եւզարդար ողորմութիւնս քրիստոնէից ՚ի կորուստվատնէին. որ ո՛չ բնաւ լինէր շահ. ո՛չ ըստ հոգւոյ եւո՛չ ըստ մարմնոյ։ Իսկ զպարտատեարսն ո՞ կարէ թուել. զի այնքան բազումք էին, մինչ զի գրէթէ ՚ի մէջ սրբոյԵրուսաղէմի դժուարաւ գտանիւր ոք որ չիցէր փոխատուեւ թարց առնլեաց ՚ի վերայ սրբոյ Աթոռոյս։ Եւօրըստօրէ աւելանայր պարտքն եւ դիզանայր տոկոսին. եւ այնքան թշուառացան ՚ի ներքոյ բազմազան պարտուցեւ անհաւատարիմք գտան պարտատիրացն, մինչ զիայնուհետեւ ո՛չ ոք գրաւով եւս հաւատայր նոցազդրամս, վասն որոյ նոքա եւս կաշառէին զոմանս զիերաշխաւորք լինիցէին զկնի տրեցեալ գրաւոյն, մինչեւ ՚ի գալ նոր ուխտաւորաց. որ սակայն զնոսա ՚իԿոստանդնուպօլիս մեծ գայլքն թալանէին։

Ուստի զայս տեսեալ պարտատիրացն բողոքբարձեալ աղաղակէին թէ՝ Կորեաւ դրամն մեր։ Վասնորոյ սկսան այնմհետէ հանել զգրաւունս ՚ի հրապարակսփողոցին. այսինքն զսրբազնական անօթս եկեղեցւոյնծանակէին եւ այպանէին զմեզ։ Եւ ՚ի վերայ այսրամենայնի երթեւեկութիւնք պարտատիրացն հանապազորդո՛չ պակասէին ՚ի սուրբ վանքս. յորոց ոմանքզպախուրց ձիոց իւրեանց սակս առաւել անարգանաց ՚իյօղս դրան սրբոյ եկեղեցւոյն կապէին. ո՛չ թոյլտալով մտանողաց եւ ելանողաց. թէ կարգաւոր եղբարց, եւ թէ աշխարհականաց։ Զժամակարգութիւնս եւզպատարագս խափանէին։ Եւ զի՞նչ ապա ասացից որ ՚իյանարգանս համարեալ լինէր ազգս մեր ՚ի մէջ սրբոյքաղաքիս առաջի այլասեռ քրիստոնեայ եղբարց։

Քանզի կարգ եւ սահման վանականութեան եւկրօնաւորութեան իսպառ բարձեալ էր. զի վերակացուքմեր որք յայնժամ իշխէին աստ՝ որդւովք եւ դստերօքպանծային, գիտելով յիմարքն հոգւովք թէ այն իսկ իցէկրօն վանականութեան։ Իսկ նոցայն ոմանք եպիսկոպոսքելով եւ այլք կուսակրօն աբեղայք եւ կարգաւորք. եւզիա՞րդ կարէ հաւասարիլ ստորեւ գրեցեալսվերոգրեցելոյն։ Եւ եւս, ՚ի գգիտութենէ եւյաստուածային օրինաց եւ կարգաց կարի օտարացեալք. նաեւ զարարողութիւնս եկեղեցականս, եւզկարգաւորութիւնս հանդիսաւոր թաբօրից՝ լրապէսմոռացեալք։ Եւ յիրաւի եղեն նուաստագոյնք առաւելքան զփոքրիկ քրիստոնեայ ազգսն որք աստ գտանին։ Եւմի՛ զանց առից յասել զապտակն եւ զթուքն, զծեծն եւզյիշուցն, զմորուս փետելն եւ զհայհոյանս. զմտանելն զինուորաց ՚ի խցերն կարգաւորաց, եւզխլելն զինչս նոցա։ Եթէ աստ դիպեալ էիր, տեսանէիրո՛վ սիրելի ընթերցօղ զխորտակումն դրանցն խցից եւզջարդումն լուսամտից. եւ զգիշերն ՚ի բուն խցէ ՚իխուց շրջագայիլն պարտատիրաց. եւ ՚ի տանիսն ՚իգիշերի գաղտագողի ղօղիլն. եւ ՚ի մէջ սրբոյեկեղեցւոյ կօշկօք մտանելն եւ ՚ի բեմն մերձ ՚իժամարարն ելանելն։ Այսոքիկ գրեցեալքս եւ կամ թէտասնապատիկ քան զայս ՚ի ձեռն բարբարոս պարտատիրացնգործեցեալ լինէին հանապազ։ Եւ զիա՞րդ երկարեցիցզայնս զորոց ծածկելն եւ լռելն լաւագոյն է։ Բայցեզրափակեցից միով աւաղելի բանիւ. զի այնքանթշուառութեան էհաս սուրբ տունս այս եւգերերկնապանծ աթոռս, որ ամաչէր ոք ասել զինքն գոլյազգէն Հայոց քաղաքիս։

Եւ այսպիսի եղանակաւ կայաք բնաւքս ներմեծի յուսահատութեան եւ աղքատութեան կապեալքորպէս յերկաթս։

Այլ արդ՝ յիրաւի ըստ ասացելոյ սրբազանվարդապետաց թէ, յորժամ աշխարհ հրաժարի յօգնել, յայնժամ Աստուած արագապէս ՚ի թիկունս հասանէ. որպէս եւ արար զայս յայտնապէս ՚ի մեզ։ Զի մինչկայաք ՚ի մէջ անմխիթար տխրականութեան, յայտնեացՓրկիչն մեր Յիսուս Քրիստոս զանհուն ողորմութիւնմարդասիրութեան իւրոյ առ ազգս Հայոց. եւ գթացաւըստ անհուն գթոյ իւրոյ ՚ի վերայ յաբեթեան տոհմիս. եւ յիշեաց զերկս աշխատանաց եւ վաստակոց սրբոյ հօրնմերոյ Գրիգորի Լուսաւորչի։ Եւ հայեցաւ քաղցր ակամբյաթոռն սրբոյն Յակոբայ եղբօրն իւրոյ ըստ մարմնոյարդարոյն Յակոբայ եւ առաջին եպիսկոպոսին սրբոյքաղաքին. եւ մեծարեաց զարիւնաթաթախ զսուրբԳլխադիրն սիրելի աշակերտին իւրոյ։ Եւ եւս խնայեացզայգի իւր զոր գնեաց արեամբ իւրով ՚ի վերայ խաչին։

Վասնորոյ անհուն շնորհիւն իւրովշարժեաց եւ քաղցրացոյց զսիրտս ոմանց բարեպաշտօնքրիստոնէից, որ յազգէս մերմէ այց առնել եւ օգնելիւրոյ սուրբ Աթոռոյն, եւ մանաւանդ իւր ՍուրբՏնօրինական Տեղեացն։ Վասնորոյ եզականապէս քանզամենեսեան տնկեաց զշնորհս եւ զսէրս իւր ՚ի սիրտտեառն Յօհաննիսի աստուածաբան վարդապետիԲաղիշեցւոյ, եւ էառ զնա ՚ի ձեռս իբր գործիայցելութեան. որ ըստ վերին տեսչութեան ՚իժամանակին յայնմիկ եկեալ էր ՚ի Տարօնոյ ՚իԿոստանդնուպօլիս վասն ժողովարութեան սրբոյԿարապետի շնորհաբաշխ շիրմի, զոր շինեցեալ եղեւ ՚իսրբազան հօրէն մերմէ Գրիգորէ Լուսաւորչէ ՚ի Տարօն։Ուստի պատրիարգն սրբոյն Սաղիմայ եւԿոստանդնուպօլսոյ էր ՚ի ժամանակին յայնմիկ Սահակվարդապետն. զոր կարի սիրով ընկալաւ զվերոգրեցեալվարդապետն վասն առաքինի բարուցն. եւ եւս վասնանհամեմատ քարոզութեանն. զոր գրէթէ, էր ազգիսմերոյ նոր Ոսկեբերան եւ կրկին աստուածաբան։ Զոր եւտնօրինմամբն Աստուծոյ եւ համակամութեամբ ամենայնժողովրդոց եւ իշխանաց Հայոց՝ առաքեցին զնաաթոռակալ եւ վէքիլ անուամբ ընդ տէրունականուխտաւորսն ՚ի սուրբ քաղաքս Երուսաղէմ, չափաւորարդեամբք. եւ ուխտ եդին բնաւ իշխանք եւ ժողովուրդքՀայոց ընդ սա թէ՝ Զոր ինչ եւ գրեսցես մեզ ՚ի սրբոյնՍաղիմայ՝ մինչեւ ցհասանիլ մահուան եւս Տերամբօգնական եմք քեզ։ Ուստի ելեալ ՚ի Կոստանդնուպօլսոյդառն արտասուօք եւ հեծեծմամբ յանձնելով զինքն ՚իխնամս Աստուծոյ եւ ՚ի բարեխօսութիւնս սրբոց նորին, եկն եւ էհաս ՚ի քաղաքս սուրբ մեծաւխանդակաթութեամբ եւ ըղձակաթ սիրով։ Եւ յիրաւի ասեմսոսնծապէս մակրդեցաւ եւ կապեցաւ անլուծանելիպնդութեամբ ընդ սրբոյ տանս դատաստանի, եւ ընդամենայն Տնօրինական Տեղեացն Քրիստոսի Աստուծոյմերոյ. եւ սրտացաւ հոգաբարձութեամբ սկսաւ առնելզզանազան բարերարութիւնս սրբոյ տանս։ Որ եւ ՚ինոյն ամի զմի փոքրիկ վանք ազատեաց ՚ի վաճառմանէ։ Նաեւ զկանթեղունս մեր արծաթեայս որ ՚ի վերայ սրբոյԳերեզմանին Քրիստոսի. նաեւ զպարտէզն այն որ է ՚իմէջ վանուց որ ասի Սուրբ Հրեշտակապետու։ Բայցզայսոսիկ ո՛չ առանց վշտալիր ցաւոց. քանզի ՚իբարբարոս պարտատիրացն կրեաց զրպարտութիւնսբազումս. եւ ՚ի դերապետաց ընկալաւ զթուքս եւզնախատինս ո՛չ սակաւս. եւ եւս ՚ի մերայնոց եւսլափլիզողաց կրեաց զանազան եւ յոգնակուտակնեղութիւնս. որովք հնարէին մեկնել զնա ՚ի սիրոյ եւ՚ի կարեկցութենէ սրբոյ տանս։ Բայց նա զամենայնձախորդական դիպուածս զայսոսիկ ո՛չ ինչ համարէր, ըստ մարգարէին սրբոյ՝ Տէր լոյս իմ եւ կեանք իմ, եսյումմէ երկեայց, եւ այլն։ Այլ միայն յուսալովյԱստուած եւ ՚ի բարեխօսութիւնս սրբոց Յակոբեանց, ակն ունէր ՚ի Տեառնէ աներկբայ յուսով ազատիլսրբազան տունս այս յայսպիսեաց նեղութեանց եւ լինիլըստ մարգարէին, վերջինն տանս այսորիկ պայծառ քանզառաջինն. որ եւ եղեւն իսկ։

Զի մինչդեռ էաք ըստ առաքելոյն եւ ծփէաք՚ի հանգրին յանդունդս, այսինքն ՚ի մէջ ծովակուտակպարտուց եւ ալեսարաս նեղութեանց՝ յայսմ միջոցիսփոխեցաւ երկուց աթոռոց պատրիարգութիւնն ՚ի Սահակվարդապետէն այ ա՛յլ իմն։ Ուստի ՚ի կողմանէ նորին՝եկին երեք չորս արք ժանկռոտեալք հնագոյնամբարշտութեամբ, եւ նեխեալք վաղեմականոխակալութեամբ. որ իբր թէ ո՛չ էին բաւական նախապէսհասուցեալ չարութիւնքն իւրեանց տանս սրբոյ. այլյայսմ ամի զոր կրկին եկին որոց գալուստն ըստազդեցութեան սատանայի էր. որպէս զգազանն Դանիէլիզմնացեալ սակաւ իրսն ուտէին, մանրէին, եւզմնացեալն առ ոտն հարկանէին. ըստ մարգարէին՝Զմնացեալն թրթրոյ եկեր մարախ։ Իսկ իբրեւ տեսինպարտատեարքն զի օր յօրէ միշտ ՚ի նուազիլն եւ ՚իչքաւորիլն էր տունս սուրբ ՚ի ձեռն այնպիսեացգազանաբարոյից, եւ հատաւ յոյս նոցա վասն իւրեանցառնլեաց. զի մինչ նոքա եկին ոչ ոք էր որ յաղագսպարտուց մին փող տայր. զի գրէթէ հազիւ իւրեանցբաւականանայր։ Վասնորոյ ՚ի միասին եկեալ բնաւքնզհնարս որոնեցին զի առցեն զդրամս իւրեանց, եւգտին։ Քանզի թագաւորական ֆէրման ետուն բերել ՚իմեծ Պօլսոյն թէ՝ Հայոց ամենայն միւլքերն ծախուիցի, եւ իւրեանց պարտքն տրիցի։ Որ եւ նախքան զամենայն ՚իմիասին եկեալ վէքիլքն վերոյ ասացեալք, խորհեցանվաճառել զգեղեցիկ վանքն Սուրբ Փրկչի։ Եւ մինչլուան զայսպիսի անհանդուրժելի բօթալի լուրսմիաբանք սրբոյ մենաստանիս, իսկոյն յարտասուսհարեալ ողբով եւ հեծեծանօք անկան ՚ի դրունսպարտատիրաց, թէ կարգաւորք եւ թէ աշխարհականք, աղերսանօք աղաչէին զնոսա ասելով՝ Վասն Աստուծոյլինիցի խնայեցէք ՚ի յաղքատութիւնս մեր, եւողորմեցէք խղճութեանս մերում. եւ որպէս որ այս քանտարի համբերեցիք, նմանապէս եւս այս մէկ տարիսհամբերեցէք։ Եւ նոքա տեսանելով զարտասուս աղքատմիաբանիցն, ասացին նոցա՝ Որովհետեւ այսքան կուկողկողաք, լսեմք աղաչանաց ձերոց. սակայն մեզ մինհաւատարիմ երաշխաւոր տուէք որ եւ մեք նորահաւատալով տացուք ձեզ սակաւ ինչ ժամանակ։ Ուստիլսելով զայս պատասխանիս ՚ի պարտատիրացն միաբանքն՝նոյն ժամայն դիմեցին ՚ի խուցն վերոյիշեցեալՅօհաննէս վարդապետին Բաղիշեցւոյ, եւ առեալ զնա ընդինքեանս իջին ՚ի դատարանն. որ եւ անդ էին բնաւպարտատեարքն. եւ ասացին միաբանքն՝ Զայրս զայսկամի՞ք ընդունիլ երաշխաւոր եւ քէֆիլ վասն ձերպարտուցն։ Եւ քաղցրացոյց Աստուած զսիրտսանողորմիցն այնոցիկ, որք ասացին թէ՝ Եթէ ինքնյօժարութեամբ կառնու յանձն, մեք զդա կնդունիմքերաշխաւոր վասն մեր պարտուցն։ Քանզի գիտէին եւտեսանէին զսրտացաւութիւնն նորին ՚ի վերայ սրբոյտանս, եւ մանաւանդ զօգուտն որ ձեռամբ նորա յաւէտներգործէին։ Առ որս պատասխանեաց նոցա ասելով, արդորովհետեւ զանարժանութիւնս իմ ընդունեցիք լինիլերաշխաւոր վասն պարտուց ձերոց, կաղաչեմ զձեզհամբերեցէք մինչեւ ՚ի չորս ամ. զի ծանուցից զայսազգին իմոյ. եւ լինի թէ Աստուծով մինչեւ ՚ի չորսամն, ամէն տարի զմի մասն պարտուց ձերոց հատուցիցձեզ։ Իբրեւ լուան զբանս զայս ՚ի բերանոյ նորա, ասացին բնաւքն, որովհետեւ դու յանձն առեր լինիլերաշխաւոր պարտուց մերոց՝ եղիցի ըստ բանի եւ ըստաղաչանաց քոց։ Վասնորոյ եւ զայս պայմանադրութիւնսեւ դաշինս հիւճէթ արարին ՚ի մէջ բազմութեանպարտատիրաց առաջի դատաւորին. զոր եւ կնքեացն իսկզի մինչեւ ՚ի պայմանադրեալ ժամանակն հատուսցէ՛նոցա զպարտս։ Եւ զկնի անցիցս այսորիկ, պարտատեարքնեւ միաբանքն առեալ զվարդապետն տարան առաջի փաշայինեւս. եւ ցուցանելով նմա զարարեալ հիւճէթն, պատմեցին եւս զդաշինս զոր արարին. որ եւ կարիհաւանեցաւ փաշան եւս. որոյ սակս՝ արզ արարթագաւորին ՚ի մեծ Պօլիսն։ եւ յետոյ խիլայեալզՎարդապետն յուղաւորեաց զնա։ Եւ նա առեալ զմիաբանս(յորոց եւ ես մի էի ՚ի նոցանէ) գնաց ջերմեռանդսիրով ՚ի դուռն սրբոյ Յարութեան, անկանելով առաջիսրբոյ Գողգոթային, աղօթեաց առ Աստուած այսպիսիբանիւք։ Տէր Աստուած Իսրայէլի, հնոյ եւ նորոյս. անձամբք նեղելովք եւ հոգւովք ձանձրացելովքաղաչեմք զբարեգութ մարդասիրութիւնդ քո. լո՛ւր Տէրձայնի խնդրուածաց մերոց, եւ նայեա՛ց ՚ի տառապանսծառայից քոց. եւ տե՛ս յերկնից ՚ի սրբութենէ քումմէզխղճութիւն տաճարի փառաց սրբութեան քոյ. զի զքեզառաւել ճանաչեմք, Աստուած ողորմած քան արդար։ Եւզի թէպէտ մեք մեղաք առաջի հանդիսավեհութեան քոյ, սակայն դու մի՛ յիշեր զմեղս մեր զառաջինս, այլվաղվաղեսցէ՛ առ մեզ ողորմութիւն քո զի աղքատացաքյոյժ. եւ յիշեա՛ զչարչարանս Միածնի Որդւոյ քոյսրբոյ, եւ զանպարտական արիւնս նորա որով գնեցաքյորդեգրութիւն Հօրդ երկնաւորի. որ եւ աստչարչարիլով վճարեաց զպարտս բնութեանս մերոյ։Ներգործեա՛ եւ դու ինքնին Տէր զհրաշս զայս ՚իտառապեալ ազգս մեր, եւ ՚ի տաճարս քո սուրբ. զի դուես Աստուած մեր եւ բաց ՚ի քէն զայլ ոք ո՛չ գիտեմք։Եւ զայլ այսպիսի աղօթական մաղթանս ասելով, դարձաւանտուստ ՚ի սուրբ տունս. եւ ժողովեալ զսրտացաւմիաբան եղբարս՝ մխիթարեաց զնոսա բազմօք բանիւքյուսադրականօք, յանձնելով զինքն ՚ի ջերմեռանդաղօթս նոցին։ Եւ յետոյ խորհրդակցութեամբ ոմանցգլխաւոր միաբանից, ընդ որոց եւ յետնեալս էի ՚իմիջի, կոտրատեաց զհասարակ կնիքն սրբոյ վանուցսորով ամենայն վէքիլ եղեալքն զմուրհակս պարտուցկնքէին. եւ կնիքն այն Օրթայի կնիք կանուանէր. յորոյ վերայ գրեալ էր անուն սրբոյ Աթոռոյս. որնովաւ բազում վնաս հասուցանէին տանս սրբոյ. զիանխըտրապէս նովաւ զբազում թէմէսիւքս մօհրէին. որովհետեւ ՚ի կնքողաց փող մի չէր գնայր։ Եւ յետայսքանեաց կրից եւ նեղութեանց՝ դիմեաց վարդապետնվերոգրեցեալ ՚ի Կոստանդնուպօլիս առ ՚ի ծանուցանելազգին մերոյ զյետին թշուառութիւնն Աթոռոյս սրբոյոր ծփայր ՚ի մէջ անհուն տառապակրութեան։ Ուստիմինչ ժամանեաց ՚ի Պօլիսն մեծ՝ ծանոյց լրապէսզորպիսութիւնն տանս սրբոյ ամենեցուն առհասարակ ՚իմէջ յոգնախումբ հանդիսի։ Եւ լսելով զայսպիսիաղետալի համբաւս բարեպաշտօն անձինք որ յազգէսմերմէ, խղճային եւ յոգւոց հանեալ հառաջէին. եւհնարս որոնելով ջանային յամենայն սրտէ զի գո՛նէճար իմն լինիցի տանս սրբոյ։ Իսկ անխիղճ եւանԱստուածք ոմանք, որ գրէթէ արտաքին կերպարանօքմիայն երեւէին քրիստոնեայք, ստէին զբան նորա եւզրպարտէին զնա. կամելով զի դերեւս եւ ընդունայնառնիցէին զպտղալիր զաշխատանս նորա։ Այլ Աստուած որյամենայնի գործակից է ՚ի բարիս, եւ լսօղ ձայնիբարեսիրաց՝ ո՛չ անտես արար զաղաչանս երկիւղածացիւրոց. վասնորոյ էհաս յօգնութիւն եւ ՚ի թիկունսվարդապետիս մերոյ երջանկի, քաղցրացուցանելովզսիրտս ժողովրդոց, եւ բանալով զմիտս նոցա անսալխրատուց վարդապետին. եւ արար զնոսա համակամս, ՚իմի սիրտ, ՚ի մի բան, եւ ՚ի մի հոգի. որք արիապէսյոտին կանգնեալք աշխատէին վասն շինութեան եւպայծառութեան սրբոյ աթոռոյս Երուսաղէմի։ Յորմէեւս զօրացեալ վարդապետն մեր գերապայծառ, աներկեւանաբար քարոզէր զվարդապետութիւն սրբոյԱւետարանին. մանաւանդ ասէր առ ամենեսին՝ Ո՛վբարեպաշտօն ժողովուրդք Քրիստոսի, եւ երամքԼուսաւորչածին հօտին. եթէ կամիք զշինութիւն եւզպայծառութիւն սրբոյ Երուսաղէմի եւ քրիստոսականԱթոռոյն, բաժանեցէք ՚ի միմեանց զերկու աթոռոցպատրիարգութիւնն, այսինքն զԵրուսաղէմինն ՚իԲիւզանդիոյ, զի չարն խափանեսցի. քանզի անհնա՛ր էազատիլ սուրբ տունն ՚ի պարտուց, մինչեւ վարի միովդիտապետիւ։ Ապա թէ ոչ՝ ընդ վայր եւ ՚ի նանիրհամարեալ լինի աշխատութիւնն ձեր զորս կրելոց էք։Եւ լսելով զայսպիսի զգօնական խրատս ՚ի բեանոյնորին, յոյժ կարի հաճեալ հաւանեցան. քանզի արքբարեպաշտօնք, ոգեսէրք, երկիւղածք, եւ ազնուականքէին։ Եւ ուխտեցին դաշամբ ՚ի մէջ սրբոյ եկեղեցւոյ զիառնուցուն յանձինս իւրեանց զվիշտս զնեղութիւնս եւզտուգանս մինչեւ ՚ի մահ վասն ցանկալի սրբոյԱթոռոյս։ Եւ ՚ի լսելն զայսպիսի միաբանական հաստատուխտադրութիւնս բոլոր ժողովրդեանն, ամենեքեանքն՚ի միասին հրճուեալ ուրախացան ՚ի հոգի եւ ՚իմարմին. զի էին իբրեւ զոչխարս որոց ո՛չ իցէ հովիւ, ցրուեալք ՚ի յանապատս նեղութեան. բայց ընդ գտանելնիւրեանց զայսպիսի քաջալանջ եւ արիական հովիւս՝բնաւքն ժողովեցան ենթհնազանդութեան քաղցրասնոյցհովուիս այսորիկ։ Բայց թէ ո՞յք էին վերոգրեալուխտադիր պարօնայքն որք եղեն պատճառք անթուելեացբարութեանց սրբոյ Աթոռոյս, ասացից, որք ենայսոքիկ։ Յապուչեխու գիւղէն, մահտեսի Մուրատիորդի մահտեսի Յարութիւնն, եւ ՚ի նոյնոյ երկրէնթէվէքելեան մահտեսի Յարութիւնն։ Կեսարացի մահտեսիՍարգիսն, Կոստանդնուպօլսեցի մահտեսի Իսրայէլն, մահտեսի Լութվին, եւ այլ բազումք։ Եւ սոքաամենեքեան հանապազորդեալք էին յօգտակարխորհուրդս. սակայն բանն դեռեւս ո՛չ յառաջանայր, քանզի չարքն յարաժամ խիզախէին։ Յայնժամվերոգրեցեալ մահտեսի Յարութիւնն Մուրատեան, կոչեաց զակնցի Երեւանենց մահտեսի Սեղբեստրոսն, եւզայլս բազումս ՚ի բարեպաշտիցն ՚ի խորհուրդմատնելով ընդ նոսա։ Իսկ Աստուած որ ներշնչօ՛ղ էբարեաց խորհրդոց եւ վերակացու գործոց բարեպաշտից, տնօրինեաց զխորհուրդս սրտից նոցա. որ եւհնարաւորէ՛ զամենայն անհնարս. զի միաբանութեամբքաղցրացան սիրտք ժողովրդոցն դէպ ՚ի վարդապետն մերվեհափառ, որք ասացին ցնա թէ՝ Եկ, եւ դո՛ւ լեր մեզպատրիարգ եւ առաջնորդ Կոստանդնուպօլսոյ Աթոռոյս. եւ յետոյ զո՛րն եւ կամիս, գիտութեամբ բոլորիշխանացս զա՛յն արա պատրիարգ մեծի Աթոռոյն ՍրբոյԵրուսաղէմի. եւ մեք բնաւքս, Աստուծով կամք ՚իյոտին առ ՚ի յօգնել քեզ վասն այսր իրի։ Եւ նա թէպէտպատճառեաց զբազումս, եւ այնու չոգաւ յետս, սակայնյետոյ խոնարհեցաւ ՚ի խնդիրս նոցին վասն բազումանգամ աղաչելոյն նոցա։ Եւ մինչ հաւանեցաւ լինիլպատրիարգ մեծին Կոստանդնու՝ առ ժամայն նստուցինզնա յԱթոռն Կոստանդնուպօլսոյ, լինել փեսայարժանաւոր հարսին սրբոյ, ՚ի սեպտեմբերի ԺԲ, յօրնուրբաթ։ Եւ ՚ի սեպտեմբերի ԺԳ-ին որ էր օրն շաբաթ եւտօն սրբոյ Յարութեան եւ Գողգոթային, հաւանութեամբամենից քահանայից եւ ժողովրդոց, ծանուցմամբհանդերձ յամենայն եկեղեցիս, ետ ՚ի պատարագնյիշատակել սուրբ Երուսաղէմի պատրիարգ զտէր Գրիգորաստուածաբան վարդապետն։ Որք իբրեւ լուանամենեքեան, արտասուօք հանդերձ գոչեցին առ Աստուածթէ՝ Տէր օգնեսցէ սոցա։ Եւ զկնի այսր ո՛չ դադարեցանդեռեւս, այլ եւ գնացին յԱնդրիանուպօլիսն եւ կրկինարզ արարին թագաւորին. եւ արքունական հրամանաւ եւոստիկանաւ զվարդապետն հանդերձ ժողովրդովք տարին՚ի դուռն արքունի։ Բայց զօրացեալքն եւ օրհնեալքնյԱստուծոյ վերոգրեալ արքս այսոքիկ կոչեցինզկեսարացի մահտեսի Մելիտոնն, որ էր այր երեւելի ՚իդուռն արքունի. եւ բազում քահանայիւք եւժողովրդովք գնացին։ Անդ էր եւ հովուէնց որդիազնուամեծար մահտեսի Յարութիւնն. եւ մահտեսիՍեղբեստրոսի ընկեր միւս մահտեսի Յարութիւնն։ նա եւնոյնոյ քաղաքի վերատեսուչ ծերունի Աբրահամվարդապետն հանդերձ քահանայիւք եւ ժողովրդովք ընդնախ եկելոցն բողոքեցին առաջի արքային. որ եւամենաքաղցր Տէրն քաղցրացոյց զսիրտ արքայինկատարել զխնդրուածս նոցա։

Եւ Յօհաննէս վարդապետի գնալն աստուստ ՚իԿոստանդնուպօլիս, եւ մինչեւ ցասացելոց անցիցլրումն եւ ՚ի լինիլն նորին պատրիարգ՝ եղեւ Ա տարիեւ Ը ամիս։ Բայց թէ վարդապետն եւ մանաւանդվերոգրեցեալ բարեպաշտօն իշխանքն, զո՞րպիսինեղութիւնս եւ անձկութիւնս կրեցին, եւ զո՞րքանդրամս յինքեանց ցրուեցին ՚ի դրունս արքունեաց՝զայնոսիկ զամենեսեանն մի՛ կորուսցէ Տէր, այլ ՚իփառս իւրոյ բարերարութեանն համարեսցի. եւլուսաւորեսցէ՛ զհոգիս ծնողաց նոցին, մանաւանդզինքեանս եւ զորդիս նոցին յաւէտ վերափառականպերճապատուութեամբ շքեղազարդեսցէ, օրհնելովզտունս եւ զբնակութիւնս նոցին որպէս զԱբրահամունեւ զՅօբայն։ Զի որպէս ինքեանք բարեպաշտօրէնկենցաղավարեցան, այսպէս եւ որդիք նոցին ըստճանապարհի հարց իւրեանց ընթանայցեն. լինելովբարեպաշտ ծնողաց բարեպաշտագոյն զաւակք, եւ ՚իբարձրուղէշ բարունակաց օրհնութեան պտուղք, ամէն։

Բայց արդ՝ յետոյ իշխանքն որք գնացեալէին ընդ վարդապետին յԱնդրիանուպօլիս, դարձան ՚իԿոստանդնուպօլիս, մնալով վարդապետին անդ յԷտիրնէ, մինչեւ որ արքունական հրամանաւ բաժանեացզպատրիարգութիւնն սրբոյն Սաղիմայ ՚իԿոստանդնուպօլսոյն. զոր գրէթէ այս գործսնախապետագոյն սկիզբն եղեւ պայծառութեան տանսսրբոյ. զի որպէս յառաջն ասացաք թէ, առաջին պատճառաւերման աթոռոյս սրբոյ՝ էր միութիւննպատրիարգութեանց. այսպէս եւ բաժանումն սոցինյիրերաց՝ մեծագոյն օգտութիւնս պատճառեաց. որպէսեւ նկատողա՛ց է այս յայտնի ճշմարտութիւն։ Եւ յետորոյ մինչ էառ զարքունական հրամանն վարդապետնսրբազան, դարձաւ ՚ի Կոստանդնուպօլիս եւ արարմեծահանդէս Սիւնհոդոս ՚ի սուրբ եկեղեցին, որ կայկառուցեալ յանուն ամենասրբուհւոյ Կուսին ՄարիամուԱստուածածնի։ Եւ ամենայն քահանայք եւ իշխանք եւժողովուրդք արզ արարեալ գրեցին առ սրբազանքահանայապետն ամենայն Հայոց տէր Աստուածատուրկաթողիկոսն, որ է ծայրագոյն քահանայապետ եւգահակալ սրբոյ Աթոռոյն Էջմիածնի. զիզհրեշտակակրօն արհիեպիսկոպոսն եւ առաջնորդն սրբոյԿարապետի շնորհաբաշխ շիրմի զտէր Գրիգոր սրբաքարոզվարդապետն, առաքեսցէ ՚ի Կոստանդնուպօլիս իւրովամենաբարձր հրամանաւն, զի նստցի յԱթոռն սրբոյնՍաղիմայ. լինելով պատրիարգ սրբոյ լերինն Սիօնի, եւմանաւանդ այցելու սրբոց Տնօրինականաց Տեղեաց, զորս ունի ազգս մեր աստ ՚ի սուրբ քաղաքս։ Եւ ընդ այսգրոյս եդեալ եւ զթագաւորական հրամանն եւս զորասացաք, նաեւ զայլ բազմակերպ զաղերսական գրեանս՝յղեցին ՚ի ձեռն վարդապետի միոյ առ վերոգրեցեալսրբազան քահանայապետն զի կատարեսցէ զխնդիրսիւրեանց։ Վասնորոյ եւ սրբազանն այն ընդ այս յոյժուրախացեալ բերկրեցաւ. զի ճանաչեաց իւրովուշիմութեամբն զբազմազան օգտութիւնս որ յայսմանէպատճառիլոց էին սրբոյ տանս դատաստանի։ Ուստի իւրովհարկեցուցիչ հրամանաւն հարկադրեաց զսրբազանվարդապետն Գրիգորիոս զի յօժարաբար առցէ յանձնզծառայութիւն սրբոյ Աթոռոյս, եւ կամաւ մատուսցէզինքն ենթ ծանրագունի եւ անտանելոյ բեռանսայսորիկ։ Քանզի սրբազան քահանայապետն եւս վկայէրինքնին ՚ի միտս իւր վասն սորին արժանաւոր լինելոյնայնպիսի սրբազան Աթոռոյն փեսայանալ։ Քանզի այրսայս ներժամանակի իւրում փայլէր հրեշտակականվարուք որպէս զարեգակն ՚ի մէջ անթուելեաց աստեղաց. եւ մանաւանդ լուսաւորէր իւրով աստուածաբանքարոզութեամբն զբոլոր լուսաւորչածին ազգս Հայոց։Եւ մինչ ետես երանելիս այս զաննահանջելիհարկադրութիւնն ծայրագոյն քահանայապետին իւրոյ, եւ եւս զանհամար աղերսանս բոլոր քահանայից եւիշխանաց՝ խոնարհեցաւ ՚ի խնդիրս նոցին, առնլովյանձն զլուծն ծառայութեան սրբոյ տանս դատաստանի, եւ լինիլ սպասաւոր սրբոց Տնօրինական ՏեղեացնՔրիստոսի Աստուծոյ մերոյ։ Որոյ վասն ելեալ ՚իՏարօնոյ դիմեաց ՚ի մեծն Բիւզանդիա, ՚ի ՌՃԿԶթուականութեանս Հայոց, ՚ի յաւուր տօնի վերափոխմանՍրբուհւոյ Կուսին Մարիամու։

Իսկ արդ՝ մինչ ետես ամէնիմաստ վարդապետնՅօհաննէս զիւր հայր մեծ վարդապետն Գրիգորիոս՝մեծաւ սիրով փարեցաւ զնովաւ, արտասուելով զմեծժամս, ասելով զերգս զայս. Ո՛վ Սուրբ Տեղեացնպսակադիր, խոնարհեցար եւ եկիր, երեսս ՚ի հող եւմոխիր, ճանապարհիդ որ եկիր խնդրելով ՚ի Տեառնէզօգնութիւն ձեռնամխեցելոյ գործոյ իւրեանց։

Եւ ա՛րդ՝ յոյժ հարազատք գտան երկու արքսայսոքիկ յամենայն գործառութիւնս սրբոյ տանսյամենայն կողմանէ. այսինքն, Գրիգոր եւ Յօհաննէսարհիական պետքս։ Յիրաւի նոր լրտեսք որք բերինլծակաւ նեղութեան յերկրէն աւետեաց զուրախարարպտուղն ցնծութեան։ Նոր Բեսելիէլք եւ Ելիաբք, լցեալք ՚ի շնորհաց Հոգւոյն Աստուծոյ որովքզարդարեցին զճշմարիտ խորանն Աստուծոյ։ Եւ կրկինարեգակունք որ ծագեցան ՚ի մեզ, փարատելովզգիշերատիպ մութն տխրութեան յորում կայաք ՚ի մէջբազմատխուր վարանմանց։ Եւ յաջողմամբն Աստուծոյնախապէս սկսան հոգալ զհարկաւոր պակասութիւնս տանսսրբոյ. թէ ՚ի կողմանէ թագաւորական հրամանաց, եւ թէա՛յլ պիտանացու եղելոց պէս պէս հրովարտակաց։ Եւեւս՝ առ ժամայն գրեալ զյուսադրական գրեանս առմիաբան եղբարս որք աստ ՚ի սուրբ տունս կայինբնակեալք. եւ զամենայն գործակալս սորին մարզէինխրատական բանիւք ՚ի յուղղութիւն եւ ՚իհաւատարմաբար ծառայութիւն։ Իսկ յետ սակաւժամանակի առաքեցին զկոնտակ իմն աթոռակալութեան ՚իվերայ անարդիւն ծառայիս յետնեցելոյ. այսինքն, որկոչիմ Յօհաննէս վարդապետ Երուսաղէմացի. եւարաբացւոց լեզուաւ Հէննէ վարդապետ։ Որ եւ ըստտկարիմաց կարողութեան մտացս՝ զայս գիրքսպատմագրաբար շարադրեցի ՚ի յօգուտ ազգին իմոյ եւ ՚իխրատ ապագայ վարդապետ եղբարց։ Եւ զի թէպէտ հայելովինքնին ՚ի յիս, գտի զիս յամենայն կողմանէ անպատկանայսպիսւոյ ծանրագունի գործակալութեան. ուստիզանազան պատճառս հնարելով կամէի ՚ի բաց կալյայնմանէ հարկադրեալ գործոյ աթոռակալութեան. զիդեռեւս յայնժամ անհնար թուիւր մեզ այսպիսւոյանակնունելի պայծառութեան ժամանելն սրբոյաթոռոյս։ Վասնորոյ մինչ առաւելապէս ստիպեցայ ՚իսրբազան պետացն իմոց, յուսալով յԱստուած եւ ՚իՍուրբ Յակոբեանքն, ստոր արկի զիս ենթ լծոյծառայութեան գերագահ սրբոյ աթոռոյս։ Իսկբազմերջանիկ սրբազան Հայրապետն սրբոյն Սաղիմայարթուն անունն մնաց ՚ի Կոստանդնուպօլիս, առընթերսիրելւոյն իւրոյ Տեառն Յօհաննիսի արժանաւորպատրիարգին նոյնոյ Պօլսոյ, յար եւ յաւէտ դեգերելով՚ի դրունս բարեպաշտօն քրիստոնէից, առ ՚ի հնար իմնգտանել թեթեւութեան լեռնակուտակ պարտուց սրբոյԱթոռոյս։ Որոյ վասն եւ եդ ՚ի պարանոցն իւր զանուրսերկաթիս գերեսարաս. եւ փակեաց զայն ախիւքամրագունիւք, ուխտելով ընդ Աստուած ո՛չ հանել զայն՚ի պարանոցէն իւրմէ, մինչեւ այց արասցէ նոյն ինքնտառապեցելոյ ազգիս Հայոց, եւ սրբեսցէ զարտօսրյամենայն աչաց, եւ բարձցէ զնախատինս յազգէս մերմէ, թեթեւացուցանելով զլեռնակուտակ բարդումնծովասարաս պարտուց։ Եւ մինչ այսու դիտաւորութեամբհանապազ դեգերեալ աշխատէին, յայսմ միջոցիս ելհրաման յարքունուստ այլոց ազգաց քրիստոնէից, այսինքն Յունաց եւ Լատինացւոց զի նորոգեալշինեսցեն իւրաքանչիւր ազգ զիւր բաժինն զոր ունին՚ի մէջ սրբոյ Յարութեան տաճարին։ Եւ թէ ո՞րպէս եղեւնորոգութիւնն բաժնի ազգիս մերոյ, եւ ո՞րպիսաբարօգնեաց մեզ Աստուած իւր բացարձակ կարողութեամբն ՚իկարգ սրբոյ Յարութեան տաճարի պատմեցից։ Նաեւ յայսմմիջոցիս վասն ծովացեալ մեղացն մերոց մեծհրակիզութիւն եղեւ ՚ի Կոստանդնուպօլիս, եւայրեցաւ բազմահաւաք եկեղեցին, որ յանունՍրբուհւոյ Կուսին Մարիամու։ Զոր գրէթէ իսպառյուսակտուր եղեալ լքան երկոքին Պետքն սրբազանք։Քանզի՝ ա՛յն է աւագ Եկեղեցի եւ պատրիարգարանԿոստանդնուպօլսոյ։ Ընդ հովանեաւ որոյ բազումիշխանք Հայոց բնակէին. ուստի բնաւքն ցրուեցան եւեղեն տրտմազգեացք։ Բայց մայրն ողորմութեան ո՛չեթող զհաւատարիմ ծառայս իւր ՚ի մէջ տխրապատշվարմանց, այլ կարի զօրացոյց զնոսա որք ձեռնարկինկրկին ՚ի շինումն սրբոյ եկեղեցւոյն. որոյ վերջինպայծառութիւնն ըստ մարգարէին սրբոյ, եղեւտասնապատիկ քան զառաջինն։ Որ եւ ինքեանք իսկ Պետքնսրբազանք որպէս զյետին մշակս ՚ի մէջ փայտի եւ քարիաշխատէին մինչեւ ցլրումն երկնահանգէտ տաճարինայն. եւ ՚ի լրանալն՝ արարին զտօն նաւակատեացտեառնագրական։ Եւ ո՛չ է պարտ զանց առնել զքրտնաջանաշխատասիրութիւնսն վերոգրեցեալ պերճաշուքիշխանացն մերոց, այսինքն մահտեսի Սեղբեստրոսին, եւ մահտեսի Մելտոնին. մահտեսի Յարութենին, եւմահտեսի Սարգիս խալֆային, զորս կրեցին յօժարաբար՚ի շինումն այս սուրբ եկեղեցւոյս. եւ յամենայնիրս, Աստուծով օգնէին սրբազան Պետացն մերոց։ Որոցզփոխարէնն ՚ի Տեառնէ ընկալցին, ամէն։

Եւ ՚ի սոյն ժամանակիս այս երկոքինսրբազանքս մեր, ՚ի Յոպպէ առին զբազում մուլքերս. այսինքն, զօտաներս եւ զխանութս եւ զմաղազայս. նաեւ զփուռն, եւ զայլս, եւ խառնեցին ՚ի միւս հինվանքն մեր։ Եւ եթէ ո՞րպէս նորոգեաց զվանքս զայսերանաշնորհ Հայրս սրբազան Գրիգոր վարդապետն, յիւրում պատշաճ տեղւոջն ճառեսցի։ Իսկ յետ այսուամենայնի ելեալ ՚ի Կոստանդնուպօլսոյ բազմերջանիկպատրիարգն եւ արժանավայել փեսայն Գրիգոր սրբափայլվարդապետն գնալ ՚ի ցանկալին Սուրբ Յակոբ, առ ՚ի այցառնել շքեղազարդ հարսին իւրոյ մերկացելոյ։ Եւ ՚իգնալն իւր հանդիպեալ ՚ի քաղաքն Բերիա որ է Հալէպ, անդ եւս բազում միւլքեր էառ վասն սրբոյն Սաղիմայ. եւ զհոգետունն ուխտաւորաց մերոց որ կայ անդշինեցեալ ՚ի սրբազան նախնեաց մերոց՝ սա՛ կրկինշքեղազարդեաց շինելով զայլ բազում խցներս. զորտեսողաց յոյժ յայտնի երեւին. եւ մանաւանդ նոցա որքընթեռնուն զյիշատակարան վէմն փորագրեալ որ կայեդեալ ՚ի ճակատ նորաշէն խցերուն։ Եւ յետոյ ելեալ ՚իԲերիոյ առաջնորդութեամբն Աստուծոյ էհաս ՚ի սուրբքաղաքս Երուսաղէմ, ՚ի ՌՃՀ թուականութեանս մերոյ, ՚ի փետրվարի ԺԲ։ Ընդ որոյ եւ էին բազում տէրունականուխտաւորք։ Եւ մեծաւ փառօք եւ շքեղութեամբ, նաեւառաւել հանդիսիւ եմուտ ՚ի քաղաքս սուրբ. որոյամենայն ազգ հիացեալ զարմանային։ Եւ ո՛չ եթէ ինքնսիրօղ էր այսպիսիեանց պերճապատուութեանց, որոյսակս հնարեցաւ այս հանդէսս, այլ բնաւքն լուեալ էինզհրեշտակակրօն վարս նորին, եւ զսքանչելի դէմսնորին գոլ առաւել քաղցրատեսիլ. որոյ սակսխրախուսեալ քաղաքացիքն ամենայն ընդ առաջ եղեն նմա. թէ քրիստոնեայ ազգք, եւ թէ այլազգիք. վկայելովբնաւքն ՚ի սիրտս իւրեանց, թէ Աստուած առնելոց էր ՚իձեռն որպէս մեծագոյն այցելութիւն ազգիս Հայոց։ որեւ այսպիսեաւ շքեղազարդ փառօք նստուցին զնա ՚իսուրբ Աթոռս ցանկալի։ Իսկ Յօհաննէս վարդապետնայսինքն պատրիարգն Կոստանդնուպօլսոյ, մնաց ՚իԲիւզանդիա պարապելով յար եւ յաւէտ ՚ի քարոզութիւնսրբոյ Աւետարանին Քրիստոսի։ Խրատէր եւ ուսուցանէրզամենայն ժողովուրդն ՚ի սէր եւ ՚ի միաբանութիւն. եւ մանաւանդ ՚ի ցաւակցութիւն սրբազան տեղեացնՔրիստոսի. եւ եւս՝ սրբոյն Յակոբայ ցանկալիաթոռոյն։ Յիրաւի երանեմ զայնպիսի ժողովուրդն որայնպիսի հրածորան վարդապետս ունէին, այսպիսիյետնեալ ժամանակիս։ Եւ այնքան, մինչ զի նրբամիտազգն Լատինացւոց զարմացեալ հիանային հրաբորբոք եւաստուածաբան քարոզութեանն նորին. զի յոյժկատարեալ ունէր զփիլիսոփայական եւզաստուածաբանական գիտութիւնն։ Բայց ժողովուրդքնեւս՝ քաղցրութեամբ լսէին ձայնի քարոզութեաննորին. եւ օրըստօրէ ջերմանային ՚ի սէրԱստուածապաշտութեան. եւ յամենայնում ամի զնաւնտէրունական ուխտաւորացն, զի՛ ուխտաւորօք եւզանազան յիշատակօք եւ ողորմութեամբ յղէին ՚իսուրբն Սաղիմ։ Եւ ՚ի սոյն ժամանակիս եւս, թէպէտ ո՛չպակասէին յեկեղեցւոյն Քրիստոսի արք ամբարիշտք եւչարագործք, որք բանիւ եւ արարողութեամբզկծեցուցանէին զվարդապետն. զդառն քաղցր ասելով, եւ զքաղցրն դառն. եւ որպէս զԳերեզմանս հոտեալսբանալով զբերանս իւրեանց. եւ իբրեւ զծուխս հնոցիարձակէին զդառնաշունչ ձայնս իւրեանց, որովքխաւարեցուցանէին զերրորդ մասն աստեղաց երկնից, այսինքն զմիտս ռամիկ մարդկանց։ Սակայն օրհնեալիշխանքն եւ ժողովուրդքն փախչէին ՚ի նոցանէ իբրեւ՚ի թունաւոր քարբից, եւ որպէս ՚ի վնասակար կարճաց. եւ մանաւանդ սաստէին եւս այնպիսի վայրաղօղանջլինողացն։ Ուստի օր ՚ի վերայ աւուր սկսաւ պարտքնսրբոյ աթոռոյն թեթեւանալ. եւ պայծառանայրյիշատակօք, եւ չքնաղանայր մեծաւ կարգաւորութեամբ։Եւ ժողովրդոցն տեսեալ զայս ամենայնբարերարութիւնս յերկոքին սրբազան վարդապետացս, առաւել ջերմանային ՚ի սէր նոցին։ Եւ խնամքնԱստուծոյ էին ՚ի վերայ վարդապետաց եւ ժողովրդոց։

Իսկ երանաշնորհ սրբազան պատրիարգնսրբոյն Սաղիմայ որպէս ասացաք, նստեալ յաթոռնսրբոյն Յակոբայ, սկսաւ այնուհետեւ կարգաւորելզամենայն միաբան եղբարս. զստահակս ՚ի նոցանէ՝սիրով խրատելով, եւ զկատարեալսն ըստ արժանւոյնպատուելով։ Եւ յետոյ արար զսկիզբն ազատութեան գրաւեդեալ իրացն սրբոյ աթոռոյն։ Նախապէս ազատեաց ՚իՅոպպէու մաղազայս, ՚ի Ռէմլէու տունսն։ Եւ զպարտէզսեւ զտներս որք ՚ի մէջ սրբոյ քաղաքիս էին, յառաջնոց՚ի գրաւ եդեալք։ Սակայն ասեմ թէ, լաւագոյն լինէր թէեւ ծախեցեալք լինիցէին ՚ի նոցանէ. զի շահն առեցեալդրամոցն՝ կրկնապատիկ անցանէր քան զոր արժէրն։ Նաեւզխաչս ոսկեղէնս եւ արծաթեղէնս, զթագս եւ սաղաւարտսզջահս եւ զաշտանակս, զտապանակս եւ զկանթեղս. եւգրէթէ զա՛յլ անթիւ կահս սրբոյ տանս։ Զորս առեալ ՚իգրաւատիրացն տայր զդրամս նոցին։ Եւ եւս՝ սակաւ առսակաւ զչոր պարտքն եւս սկսաւ տալ այլազգեացն։ Եւառեալ զձեռագիր մուրհակս ՚ի ձեռաց նոցին, պատառեալդնէր ՚ի գանձարանն սրբոյ աթոռոյս, օրհնելով զազգսՀայոց։ Իսկ բարեպաշտօն ազգս մեր օրըստօրէ յաւէտջերմանային ՚ի սէր սրբոյն Յակոբայ, եւ ՚ի սէրվարդապետիս սրբոյ. եւ գային մեծաւջերմեռանդութեամբ յամենայն կողմանէ յուխտ եւյերկրպագութիւն սրբոց Տնօրինական ՏեղեացնՔրիստոսի. եւ նուիրէին յոյժ առատապէս զտուրսողորմութեան ՚ի ձեռն հրեշտակակրօն սրբոյ հօրսմերոյ. եւ զնոյն ինքն զՔրիստոս ՚ի նմա տեսանելովվասն սրբութեան անձին եւ ճգնութեան վարուցն եւաստուածաբան վարդապետութեանն. եւ եւս՝ հոգեխառնխրատուց զոր հանապազ բղխէին ՚ի բերանոյ նորա։ Եւառաւել քաղաքականութեան նորա. ո՛չ միայն ազգնՀայոց։ Այլ եւ ա՛յլ ազգ քրիստոնեայք. եւ եւս՝բարբարոսք եւ հեթանոսք սիրէին զնա։ Քանզի խոնարհեւ հեզ էր յամենայնի, ՚ի բանս եւ ՚ի գործս իւր. եւառաւելապէս պատուէր զբնաւսն մեծաւընդունելութեամբ. եւ ոչ ոք էր որ ներհակ գտանէրկամաց նորա։ Նաեւ յետոյ բարձրացոյց զպարիսպ սրբոյվանուցս. եւ նոր ՚ի հիմանէ շինեաց զխցերն վասնտէրունական ուխտաւորացն։ Եւ ՚ի մէջ սրբոյնՅակոբայ, կառոյց զՍուրբ Նշանի խորանն սեղանպատարագամատոյց։

Եւ զաւանդատունն մեծացուցեալ յորում էսուրբ խորանն Լուսաւորչին մերոյ սրբոյն Գրիգորի. եւ անդրափոխեալ զերկու խորանն յաջակողմն սրբոյնՍտեփաննոսի, կամարակապ բեմիւ եւ աստիճաւյօրինեալ։ Եւ զաւագ աւազանն սրբոյն Կիւրղիհայրապետին՝ ահեակ կողման սրբոյն Ստեփաննոսիխորանին հաստատեաց։ Եւ զոսկէզօծ բազմարուեստխաչկալն աւագ խորանին, յոգնահանճար փորուածովճախարակեալ գեղեցկացոյց, զարմանալի աստիճանաւ եւկաթողիկէիւք։ Եւ Բ ոսկեներկ խաչկալ եւս, միննսրբուհւոյ Աստուածածնի, եւ միւսն սրբոյ Կարապետիխորանացն։ Նաեւ նոյնասարաս խաչկալ մի եւս սրբոյՅարութեան երկրորդ Գողգոթայի։ Հաստատեաց եւս ՚իսուրբ Բեթղէհէմ զսուրբ վանքն ծննդեանն Քրիստոսի, առնելով զայն մենաստան եւ անապատ. եւ ժողովեալ անդզբարեկրօն ճգնաւոր միանձունս՝ սրօբէաձեւկարգաւորութեամբ եւ անտանելի ծանր կրօնիւկարգաւորեաց զնոսա. զի յաւէտ ճգնելով աղօթեսցենվասն ամենայն աշխարհի, եւ մանաւանդ վասն ազգիսՀայոց։ Որ եւ արդէն փայլի սուրբ վանքն ծննդեանն, ճգնութեամբ սրբոց հարց անդ առանձնացելոց ՚իպարծանս ազգիս մերոյ. զոր Տէր Յիսուս մաքուրաղօթիւք նոցին մեզ ողորմեսցի, եւ զսրօբէավարբարեկարգութիւնս նոցին անխափանս պահեսցէ։ Եւ ՚իՌՃՀԴ թուականութեանս մերում, շինեաց զսուրբ վանքննաւահանգստեան Յոպպէու, կառուցանելով ՚ի նմա Ըկամարս սրբատաշ քարիւ. եւ հաստատեաց անդ եկեղեցիյանուն սրբոյն Նիկողայոսի Սքանչելագործհայրապետին։ Եւ շինեաց վերնատունս փայտեղէնս ՚իվերայ ընդ կամարացն. եւ նոր ՚ի նորոյ նորոգեացզվանքն, լայնացուցանելով զիջեւանս տէրունականուխտաւորաց։ Յետ այնորիկ նորոգեաց զՍուրբՀրեշտակապետու վանքն, սպիտակացուցանելովզեկեղեցի նորին, եւ մեծացուցանելով զաւանդատունն, եւ կանգնելով անդ եւս զխորան իմն յանունսրբուհւոյն Հռիփսիմէի. եւ զամենայն խցներն եւզտանիսս նոցին բովանդակապէս նորոգելով։

Իսկ ՚ի ՌՃՀԵ թուականութեանս մերում, տեսեալ սրբազան կաթողիկոսն ամենայն Հայոց ՏէրԿարապետ նորապսակ քահանայապետն որ էր ՚իԿոստանդնուպօլիս, եւ եւս Յօհաննէս աստուածաբանվարդապետն այցելուն Կոստանդնուպօլսոյ, որ հանապազտապիւր եւ տագնապիւր երանելի վարդապետն Գրիգորիոսվասն երկաթոյն զոր ՚ի պարանոցի իւրում կրէր։ Իխորհուրդ մտեալ ընդ ամենայն իշխանս Հայոց, ասացին՝Ահա գոհութիւն եւ փառք Աստուծոյ զի պարտքն սրբոյնՅակոբայ թեթեւացաւ. եւ սուրբ տունն օր ՚ի վերայաւուր նորոգի եւ պայծառանայ պէս պէսշքեղազարդութեամբ. եւ ո՛չ է ճահ զի Սրբազանն այն ՚իմէջ այն երկաթեայ անրոյն չարչարիցի։ Վասնորոյզնամակ իմն սիրոյ գրեցին նմա սրբազան կաթողիկոսնեւ մեծապատիւ պատրիարգն, հանդերձ ամենայնժողովրդովք. ընդ որոյ եւ եդին արդիւնաւորզիմտատիէս. եւ բազմազան աղերսանօք աղաչեցնի զնա, զի գոնէ խոնարհեսցի ՚ի խնդիրս նոցա եւ հանցէզերկաթն ՚ի պարանոցէն իւրմէ։ Քանզի ընդ ամ կրեացզերկաթն զայն յիւրում պարանոցին։ Արդ՝ մինչ ետեսբազմերջանիկ հայրս մեր զգիրն ողջունի ծայրագոյնքահանայապետին, եւ պատրիարգին, եւ բոլորժողովրդոց՝ զիջեալ ՚ի խնդիրս նոցին, բազումարտասուօք էհան զերկաթն զայն ՚ի պարանոցէն իւրմէ։Եւ զի շնորհակալ լինիցի զսրբազան կաթողիկոսէն եւպատրիարգէն եւ ամենայն ժողովրդենէն, յաղագս այնրշինեաց ՚ի Սուրբ էջմիածին զսեղան իմն ՚ի վերայ երիցքարանց անուանակոչութեամբ սրբոյն Սինայի ՚իյիշատակ ազգիս Հայոց։ Եւ յետոյ գրեաց գիր սիրոյ ՚իԿոստանդնուպօլիս, թէ ահա կատարեցի զհրամայեցեալն՚ի ձէնջ. եւ շնորհակալ լինելով ՚ի նոցանէ պէս պէսերախտագիտութեամբ։

Իսկ ՚ի նոյնում ժամանակի այցելունԿոստանդնուպօլսոյ Յօհաննէս վարդապետն ըստեկեղեցասէր բարուցն իւրոց շինէր զեկեղեցինՕրդագիւղի, որ է ՚ի հիւսիսային կողմնԿոստանդնուպօլսոյ, հեռի ՚ի նմանէ ճանապարհաւ միոյժամու, գործակցութեամբ վերոգրեցեալ պերճաշուքիշխանաց։ Եւ սրբագործեաց զնա սրբալոյս միւռոնաւ, անուանակոչութեամբ խնդրակատար ՍուրբԱստուածածնի. եւ յաջմէ եւ յահեկէ ունելով զերկուխորանս յանուն սրբոց Հրեշտակապետաց Գաբրիէլի եւՄիքայէլի. եւ ՚ի հարաւ կոյս զայլ խորան իմն յանունգեղեցիկ մարտիրոսին սրբոյն Կիրակոսի։ Որ եւ անդ էրպատրաստական վերոյիշեցեալ ծայրագոյնքահանայապետն ամենայն Հայոց, եւ միահեծանգահակալն սրբոյ աթոռոյն Էջմիածնի տէր Կարապետսրբափայլ կաթողիկոսն որ կայր նստեալ յաջ կողմնսրբոյ բեմին, հանդերձ իւր քահանայապետականզարդուքն։ Եւ մինչ ընթերցաւ ՚ի վերջ սրբագործելոյնզխորհրդական աղօթս արքային Սողոմոնի, որ գրեալ է՚ի գիրս Երրորդ Թագաւորութեանց Յօհաննէսվարդապետն հրամանաւ սրբազան կաթողիկոսին։ Յետորոյ իսկոյն յարեաւ ՚ի յաթոռոյն յորում նստէրնսրբազան կաթողիկոսն եւ խօսեցաւ յականջս ամենայնժողովրդոց եւ քահանայից եւ վարդապետաց զերիսսահմանադրութիւնս այս. զոր այժմ գրելոց եմ աստ։ Եւյետոյ կրկին զհրամայեցեալ կանոնադրութիւնն իւր՝գրով եւ իւր կնքովն սահմանադրեաց. որք են այսոքիկ։Նախ, եթէ յայսմհետէ եկամուտ ոք որ ՚ի սուրբԵրուսաղէմ չիցէ սնեալ, եւ կատարելապէս Հին եւ ՆորԿտակարանաց աշակերտեալ, եւ զամենայն զելս եւզմուտս սրբոյն Երուսաղէմայ աթոռոյն չիցէ իմացեալ. եւ բազմաւ ժամանակաւ չիցէ վարժեալ յամենայն գործսսրբոյ Երուսաղէմի. եւ թէ ոք մարդահաճութեան եւսնափառութեան աղագաւ, թէ արտաքուստ եւ կամ թէ ՚իներքսուտ յանդգնեալ ժպրհիցի պատրիարգ լինիլ նորաեւ կամ վէքիլ, նզովեալ եղիցի։

Երկրորդ, եթէ յայսմհետէ ոք յանդգնեալհամարձակիցի զաշխարհական ոք, պապա եւ նազրանուամբ, եւ կամ ա՛յլ ինչ անուանակոչութեամբ ՚իսուրբ քաղաքն Երուսաղէմ վերակացու եւ գլխաւորգործակալ առնել, եւ նորա զայլ եւ այլ ճանապարհսցոյց տալ, յորմէ պատճառի վնաս սրբոյն Յակոբայ, այնպիսին թէ կարգաւոր իցէ եւ թէ աշխարհական՝նզովեալ եղիցի։

Երրորդ, եթէ ոք յայսմհետէ կամիցի եւ կամպատճառ լիցի կցել եւ միացուցանելզպատրիարգութիւնն սրբոյն Սաղիմայ ընդառաջնորդութեանն Կոստադնուպօլսոյ, կամ ա՛յլ ինչտեղւոյ, եւ ո՛չ կամիցի բացարձակ լինիլ ինքնինիշխանութեան սրբոյ աթոռոյն Երուսաղէմի որպէս եւայլոց ազգացն՝ այնպիսին թէ ո՛ոք եւ իցէ, որոշեալլինիցի ՚ի քրիստոնէական սուրբ հաւատոյս։

Բայց գիտութիւն լիցի բարեպաշտօնընթերցողացդ, զի այսոքիկ հարկաւորագոյնկանոնադրութիւնքս որք եդան ՚ի սրբազանքահանայապետէս, ո՛չ այլ իր ինչ ունէր պատճառ՝ ո՛չպատիւ ներկայ եղելոցն եւ ո՛չ պարսաւանք ապագայեկելոցն, այլ միայն օգտակար խրատ չարափաստիցնքանզի կարի յոյժ տեղեակ էր երանելի հոգին այն, թէյորո՛ց իրաց կարէր պատճառիլ մեծամեծվնասակարութիւն պանծալւոյ աթոռոյս այսմիկ։ Քանզինախքան զկոչիլն ՚ի գերապատիւ աստիճանքահանայապետութեան, էր սա դիտապետ եւ եպիսկոպոսյանկուրիոյ քաղաքին. եւ զամենայն վնասակար գործստանս սրբոյ որք գործեցեալք լինէին ՚ի ձեռսչարաճճկացն ՚ի վերանդր ասացելոցս, տեսանելովտեսանէր. եւ ըստ ասացելոյն Դաւթի, հայէրյանագորունսն եւ մաշէր։ Որոյ սակս մինչ կոչմամբնԱստուծոյ ժամանեաց գերամեծար պատուոյքահանայապետութեան, եբարձ իւրով աննահանջելիկանոնադրութեամբն զմեծամեծ պատճառսնվնասակարութեան զի մի՛ կրկին շքեղապանծ հարսնփառալիր յառաջի կէտն հասուցանիցն յոմանցչարափաստից։

Վասնորոյ աստանօր աղաչեմ զձեզ ո՛վմեծապատիւ արքեպիսունք եւ աստուածաբան վարդապետքեւ կուսակրօն աբեղայք եւ համայն քահանայք եւժողովուրդք, զգո՛յշ լերուք ՚ի խաբեբայկեղծաւորաց, զգո՛յշ լերուք ՚ի չար մշակաց անտի, որք շրջին մորթիւք կեղծաւորութեան եւ ունին ըստտնական բանին զնմանութիւն Գերեզմանացն բռեցելոց. սակայն ՚ի ներքոյ լիք են ոսկերօք մեռելոտեօք։Այսինքն փքալիր եւ ունայն փառամոլութեամբք։ Որք ենսրտիւ այլ, եւ բանիւ այլ. յիրաւ ՚ի չարագոյնք ենքան զքանասար գայլ։ Որք զհաւատս եւ զգործս քարոզենպարզամիտ ժողովրդոց առ ՚ի պատրել զմիտս նոցա, եւինքեանք ուրացեալ զերկոսեանն եւս՝ ՚ի մէջանյիշելեացն շրջին։ Վասնորոյ համահաւասար ազգ եւազինք եւ որդիք սրբոյ լուսաւորչին, բացէ՛ք զաչսներքին իմացականութեանց ձերոց եւ մի՛ պատրիքյայնպիսեաց մոլարագնացից, այլ կատարեալիմաստութեամբ եւ ուղիղ մտօք ՚ի սուրբ տունս այսդիտեցէք. զոր հոգւոց մերոց արփիաւորիչ սուրբնԳրիգորիոս բազմաչարչար նահատակն եւ Լուսաւորիչնմեր, էառ կտակաւ եւ գրով զսուրբ Աթոռս զայս եւզՍուրբ Տեղիս, եւ պարգեւեաց ձեզ ՚ի վայելչութիւնհոգւոց եւ մարմնոց ձերոց։ Եւ կացէք հաստատ՝ սիրովմիաբանութեան ՚ի նախախնամութիւն եւ ՚իպայծառութիւն տանս սրբոյ. լինելով հաւատարիմծառայից եւ բարեկամաց սորին բարեկամք, եւթշնամեացն թշնամիք։ Այսուհետեւ այլ մի՛ եւս լսէքտասանց լրտեսացն որք ապագովեն զերկիրն սուրբ եւհամոզեն զձեզ ո՛չ գնալ յերկիրն այն որ բղխէ զկաթնեւ զմեղր։ Եւ մի՛ հաւատայք կեղծիւք լցեալ Սիմոնասարասից, եւ հանգունատիպ եղելոց Անանիայի եւՍափիրայի եւ գործոց նոցին որք կամին գաղել եւպակասեցուցանել զողորմութիւնն տանս սրբոյ։Այնպիսիքն թէ բարեկամք եւ թէ սիրելիք եւս իցեն ձեզ՝վասն սիրոյ սրբոյն Գողգոթայի եւ սրբոյ Գերեզմանի, եւ վասն արիւնաշաղախ գագաթան սրբոյ Յակոբայ, հերքեցէ՛ք ՚ի ձէնջ զայնպիսին. եւ կամքաղցրաբանութեամբ խրատելով ՚ի զգաստութիւն ածէք։Որ եւ մաղթանօք խնդրակատար Սուրբ Աստուածածնի եւսրբոյն Յովհաննու Մկրտչին, նաեւ համայնից սրբոց՝ինքն Քրիստոս քաղցր ակամբ հայեսցի ՚ի տաճար իւրսուրբ եւ ՚ի ձեզ. եւ զսուրբ ՀրեշտակապետսնզԳաբրիէլ եւ զՄիքայէլ, վերակացու եւ պահապանսկարգեսցէ երկնահանգոյն մենաստանիս այսորիկ, ամէն։

Իսկ ՚ի ՌՃՀԶ թուականութեանս մերում, գրեաց սրբազան եւ գերամեծար պատրիարգն սրբոյԵրուսաղէմի առ աստուածաբան Յօհաննէս վարդապետնհաւատարիմ եւ անձանձիր հոգաբարձուն սրբոյԱթոռոյս, զի յարքունուստ հանցէ զգիր հրամանի առ ՚ինորապէս բռել, ծեփել եւ սպիտակացուցանել զՍուրբՅակոբայ մեծ եկեղեցին։

Եւ նա եւս ըստ խնդրոյ սիրեցելոյն իւրոյաշխատասիրեալ բազում ժամանակս միջնորդութեամբբարեպաշտօն եւ պերճապատիւ իշխանին իւրոյ ակնցիԵրեւանենց մահտեսի Սեղբեստրոս կոչեցելոյ, նաեւԱրիստակէսիւ ումեմն բարեպաշտիւ։ Եւ մինչ Աստուծովէառ զհրաման արքունական, յղեաց զայն ՚ի սուրբԵրուսաղէմ հանդերձ մահտեսի Սեղբեստրոսիւվերոյիշեցելով. զի տընօրինմամբն Աստուծոյ նա եւսյայնմ ամի ուխտաւոր գտանեցաւ սրբոյ Երուսաղէմի։ Եւյորժամ ետես սրբազան հայրս մեր զթագաւորականհրամանն ժամանեալ առ ինքն հանդերձ մահտեսիՍեղբեստրոսիւ, լցաւ անպատմելի ուրախութեամբ ՚իհոգի եւ ՚ի մարմին։ Եւ առժամայն ձեռն էարկ գործոյշինութեան սրբոյ տանս. եւ սպիտակացուցեալաղաւնասարաս պայծառացոյց զսուրբ եկեղեցին, ձիւնակերպ տեսլեամբ եւ զարմանալի յօրինուածով ՚իփառս Աստուծոյ եւ ՚ի պարծանս ազգիս Հայոց։ Եւնկարեաց ՚ի մէջ սրբոյն Յակոբայ զտէրունականպատկերս Տնօրինականացն Քրիստոսի եւ սրբոց նորին, հրաշագեղ արուեստագործութեամբ։ Իսկ օրհնեալնյԱստուծոյ բարեպաշտօն մահտեսի Սեղբեստրոսն, հոգւով եւ մարմնով կապեալ էր ՚ի սէր Սուրբ Տեղեացն. մանաւանդ ցանկալի սրբոյն Յակոբայ. եւ յամենայն իրսեւ ՚ի գործս պատրաստական օժանդակ էր սրբազանվարդապետիս մերոյ. եւ մանաւանդ հարազատ սիրելւոյնիւրոյ Յօհաննէս վարդապետին դիտի Կոստանդնուպօլսոյ՚ի սկզբանէ մինչեւ ցայժմ։ Եւ ո՛չ թէ բանիւ եւգործով միայն օգնական լինէր Աստուածասէրս այսսրբազան Պետացն մերոց, այլ եւս առատ տրօք եւողորմութեամբ, եւ պէս պէս յիշատակօք. զոր ՏէրՅիսուս շնորհիւ Սուրբ Տեղեացս, օրհնեսցէ զինքն եւզորդիս իւր սիրելիս. զտունս եւ զբնակութիւնս իւրմինչեւ ՚ի կատարած աշխարհի, պահելով զնոսայամենայն փորձանաց։ Նմանապէս եւ զընկերն նորինզմահտեսի Յարութիւնն, եւ զերիս եղբարս նորինորդւովք եւ ընտանեօք. զի նոքա եւս ունին զանազանյիշատակս ՚ի Սուրբն Սաղիմ, եւ յայլ սրբազանվանորայս եւ յեկեղեցիս. եւ ետուն յորդատառզողորմութիւն եւ միշտ տան. զոր Տէր Յիսուս ՚ի փառսիւր համարեսցի, ամէն։

Եւ եւս՝ յայսմ ամի ՚ի Սուրբ Ծնունդզներքին խանն որ յառաջն եկեղեցի լեալ էր եւ յետոյպատճառաւ իմիք ՚ի ձեռն անխոհեմիցն յայլազգեացփակեցեալ, էբաց սրբազան հայրս մեր թագաւորականհրամանաւ. եւ զդուռն արար ՚ի միջոյ սրբոյ վանուցն. եւ սրբագործեաց անդ զսեղան իմն յանուն ամենասրբոյԵրրորդութեանն. եւ սալայարկ արար զբոլոր յատակսսրբոյ վանիցն ՚ի պայծառութիւն նոյնոյ վանիցն։

Եւ ՚ի սոյն թուականութեանս մինչդեռմահտեսի Սեղբեստրոսն էր ՚ի Սուրբն Սաղիմ, քրտնաջանմշակն այգւոյն Քրիստոսի եւ յոլովերախտ վարդապետնազգիս մերոյ տէր Յօհաննէս աստուածաբան վարդապետն, կոչեաց առ ինքն զմահտեսի Սարգիս խալֆայնզճարտարապետն արքունական շինուց, զի գո՛նէյարքունուստ զհրաման իմն հանցէ վասն սրբոյԿարապետի եկեղեցւոյն որ հնացեալ կայր յուսկուտար, որ է հանդէպ Կոստանդնուպօլսոյ ՚ի յարեւելեանկողմն։ Եւ զարզուհալն որպէս եւ կամեցաւ ինքնվարդապետն այնպէս ետ գրել. եւ տուեալ ՚իվերոգրեցեալ Սարգիս խալֆայն, ասելով՝ Տէր լիցի քեզօգնական եւ ազնիւ ծառայն իւր սուրբ ՅօհաննէսՄկրտիչն։ Որ եւ օրհնեալն այն յԱստուծոյքաղցրութեամբ լուաւ վարդապետին. եւ Աստուած եւսփութով լուաւ երկոցունցն. զի զկնի երից աւուրց՝ ելհրամանն արքունական. ուստի սկսաւ վարդապետն շինելեւ ՚ի հիմանէ նորոգել զեկեղեցին այն։ Եւ Աստուծովկատարեաց զնա զարմանասքանչ շինուածովք ներքոյ եւարտաքոյ, որոյ ձեւակերպօղ ճարտարապետն էր նոյնինքն սարգիս խալֆայն. զոր Աստուածն համայնից, զինքն եւ զորդիս իւր օրհնեսցէ։ Եւ յետ շինմանննորին, սկսաւ բազմաշխատ վարդապետն ժողովել զտուրսողորմութեան վասն պարտուց նոյնոյ նորաշէնեկեղեցւոյ. եւ օրհնեալ ժողովուրդքն տայինառատապէս եւ վճարեաց զպարտս նորին։ Բայց ՚ի ՌՃՀԷթուականութեան ՚ի սուրբն Երուսաղէմ շինեացերանելի վարդապետն Գրիգորիոս զցորենատունն մեծ եւգեղեցիկ երեքտասան լուսամտօք. եւ խցեր եւս ընդնմա. եւ լայնացուցեալ մեծացոյց զիջեւանստէրունական ուխտաւորաց։ Շինեաց եւ զմեծ պարիսպնյարեւելից կուսէ շրջապատեալ երկայնութեամբ եւբարձրաբերձ ամրութեամբ։ Եւ եւս՝ ձուլեալ կազմեացսրբազան անօթս եկեղեցական, այսինքն զխաչս եւզԱւետարանս. զսկիհս եւ զբուրվառս. զկանթեղս եւզտապանակս. եւ զայլ անթուելի ոսկեղէն եւ արծաթեղէնկահս սրբոյ եկեղեցւոյն։ Արար եւ զմեծագին շուրջառսկերպասեայս, զթագս եւ զսաղաւարտս եւ զեմիփորոնս եւզվակասս մարգարտեայս եւ ակնալիրս։ Նաեւզգաւազանս, զվարագուրս, զծածկոցս սրբազանսեղանաց. եւ զայլ բազում անօթս սրբազանս։ Եւթողում զկահս եւ զկարասիս, զպղնձեղէնս եւզշորեղէնս զորս անհնա՛ր է պատմել մի ըստ միոջէ։

Նմանապէս եւս՝ հարազատ ծառայն սրբոյաթոռոյս Յօհաննէս վարդապետն, ՚ի Կոստանդնուպօլիսկրկին նորոգեաց զեղծեալ եւ զպատառոտեալ հինարքունական հրամանսն սրբոյ տանս զթերինլցուցանելով. եւ զնոսա հատտիհումայուն ընելտալով։ Նաեւ սակս պայծառութեան ցանկալի Աթոռոյս, զբազում ծանրագին շուրջառս եւ յոլով ծանրագինգեղեցկանկար շապիկս, եւ զարմանալի եպիսականզգեստս, զոր գրէթէ մինչեւ ցայժմ այնպիսի գեղեցիկզարդարանք ո՛չ էր շինեալ յումեքէ. եւ զայլ պէս պէսանօթս սրբոյ եկեղեցւոյ թէ զխաչս եւ զԱւետարանս, զսկիհս եւ զգաւազանս։ Զայսոսիկ զամենեսեան արար ՚իԿոստանդնուպօլիս եւ եդ յիշատակ ՚ի Սուրբն Յակօբ. զոր Տէր Յիսուս ՚ի փառս իւր համարեսցի. եւ օգնողացեւ ողորմութիւն տուողաց զվարձս բարեացպարգեւեսցէ. եւ զերկու հաւատարիմ ծառայս սրբոցաթոռոց։ այսինքն զբազմերջանիկ հայրս մեր սրբազանԳրիգոր վարդապետն, եւ զորդի նորին զՏէր Յօհաննէսաստուածաբան վարդապետն արհիեպիսկոպոսնԿոստանդնուպօլսոյ, եւ քրտնաշխատ այցելուն սրբոյԱթոռոյս՝ ընդ երկայն աւուրս արասցէ, ամէն։

Նաեւ գտանեին ՚ի սուրբ աթոռս արքհաւատարիմք եւ աստուածաբան վարդապետք որք էինսրտացաւ գործակալք տանս սրբոյ, եւ մանաւանդկարեկիցք սրբազան պատրիարգի սորին։ Որք եւ հանապազգնային ՚ի նուիրակութեան պաշտօն յամենայնկողմունս, ուր եւ կարէին գտանիլ լուսաւորչածին ազգՀայոց. եւ բերէին զարդիւնս եւ զնուէրս բարեպաշտօնժողովրդոց, մատուցանելով ՚ի պէտս տաճարիս սրբոյ։Յաղագս որոց խնդրեսցուք ՚ի Տեառնէ զի ամենայննուիրակ վարդապետաց եւ աշխատաւորաց տացէ զվարձսբարեաց, պահելով զնոսա ՚ի ներքոյ խնամական աջոյնիւրոյ, եւ հատուցանելով զվարձս ՚ի հոգի եւ ՚իմարմին, ամէն։

Եւ ՚ի կարգ բանիս, յիշեցման արժանհամարեցայ եւ զայս գործ որ յիրաւի արժան էյիշեցման։ Զի ՚ի ՌՃՀԸ թուականութեանս մերում, վասնծովացեալ մեղաց մերոց, մեծ հրդեհումն եղեւ ՚իԿոստանդնուպօլիս, եւ այրեաց զբազում թաղս եւզբնակութիւնս. ընդ նոսին եւ այրեաց զՍուրբՀրեշտակապետու եկեղեցին որ ՚ի պալաթ. նաեւզերեքտասան եկեղեցիս յունաց. եւ եղեւ անպատմելիսուգ ազգիս մերոյ, եւ մանաւանդ այցելուի նորինտեառն Յօհաննիսի վարդապետի։ Որ եւ զօրացեալ ՚իշնորհացն Աստուծոյ հարկադիր ստիպմամբ աղաչեացզմահտեսի Սեղբեստրոսն (որ նորապէս դարձեալ էր ՚իքաղաքէս սրբոյ ՚ի Կոստանդնուպօլիս) առ ՚ի առնուլյարքունուստ զհրաման վասն շինութեան սուրբեկեղեցւոյն. եւ Տէր շուտով յաջողեաց զարտահանումնֆէրմանին։ Եւ վարդապետն յոգնաջան աշխատութեամբվերանորոգեաց զնոյն սուրբ եկեղեցին ՚ի հիմանէ, պայծառափայլ եւ գեղեցկագոյն ներքոյ եւ արտաքոյտասնապատիկ քան զոր յառաջն էր. եւ վերոգրեցեալմեծապատիւ իշխանն գործակից էր վարդապետին, բանիւք, ջանիւք, եւ արդեամբք։ Նմանապէս եւս՝մահտեսի Մելտոնն Կեսարեան յոյժ աշխատասիրեցաւ ՚իշինումն նորին. եւ ՚ի ՌՃՀԹ թուականութեանսկատարեցաւ։ Եւ ետուն ժողովուրդքն ամենայն զպարտսսրբոյ եկեղեցւոյն ձեռամբ վերոգրեցեալ վարդապետինիւրեանց։

Բայց ՚ի ՌՀՁ թուիս կրկին եղեւ մեծհրդեհումն ՚ի Խալաթիա, որ է հանդէպԿոստանդնուպօլսոյ ՚ի ձախակողմն, եւ այրեաց զՍուրբԳրիգոր Լուսաւորչի եկեղեցին Հայոց. եւ կրկինսգաւորեցան ազգն Հայոց։ Եւ ՚ի ՌՃՁ թուականէսմինչեւ ՚ի ՌՃՁԱըն, Յօհաննէս վարդապետն հանդերձամենայն քահանայիւք եւ բազում ժողովրդօք պէս պէսնեղութիւնս եւ չարչարանս կրեաց վասն հրամանիշինութեան, եւ ո՛չ եղեւ հնար յումեքէ։ Մինչ զիյատկապէս ողորմեցաւ Աստուած տրտմաթախիծ ազգիսՀայոց. զի վերոգրեցեալ մահտեսի Սեղբեստրոսն եղեւծայրագոյն վաճառապետ դրանն արքունական։ Յաղագսորոյ ստիպմամբ վարդապետին եւ իւր բարեպաշտսովորութեանն կարի աշխատեցաւ առ այս գործ։ ԻսկԱստուածն համայնից որ ՚ի ձեռին ունի զամենայն, քաղցրացոյց զսիրտս արքային եւ իւր փոխանորդին որքետուն զհրաման շինութեանն։ Զոր Աստուած զինքեանսխաղաղ կենօք պահեսցէ ընդ երկայն աւուրս, քաղցրացուցանելով զսիրտս նոցին ՚ի վերայ ազգիսՀայոց։

Զի մինչեւ ՚ի վերջն շինութեան սրբոյհրեշտակապետ եկեղեցւոյ, սուլթան Ահմէտն էրթագաւոր, եւ իւր փոխանորդն էր Իպրահիմ փաշայն։ Իսկ՚ի շինումն սրբոյ Լուսաւորչի եկեղեցւոյն, պերճաշուք եւ մեծապատիւ սուլթան Մահմուտնթագաւորեաց. եւ իւր փոխանորդն էր վսեմաբան Ալիփաշայն։ Եւ զհրաման շինութեանն էառ մահտեսիՍեղբեստրոսն. եւ յոյժ էհաս օգնականութիւնն ՚իսուրբ եկեղեցիս. թէ բանիւ, թէ գործով. եւ մանաւանդթէ առատատուր արդեամբք։ Որոյ շինութեան գլխաւորճարտարապետն էր մահտեսի Սարգիս խալֆայն։ Զորմէլուաք թէ ա՛յնպէս հրաշազան յօրինուածովքգեղեցկացուցեալ է զսրբազան եկեղեցին այն, զորգրէթէ ո՛չ ՚ի Կոստանդնուպոլիս եւ ո՛չ յայլ ուր կարէգտանիլ այնպիսի գեղեցկաշէն եկեղեցի։ Եւ ՚ի աւագպահոց հինգերորդ շաբաթի, յորում էր տօն սրբոյնԳրիգորի Լուսաւորչին Մուտն ՚ի վիրապին, սրբագործեալ էօծ Յօհաննէս վարդապետն կրկիննուիրակոչութեամբ սրբոյն Գրիգորի մերԼուսաւորչին. եւ կարի աշխատութեամբ յաւէտ կայայժմներ մեծի աշխատութեան վասն վճարման պարտուցնորին. զոր արդէն վճարեաց զերկու մասն պարտուցն, եւ մնաց մին մասն։ Եւ էառ զբազում տներս վասն սուրբեկեղեցեաց. զոր դեռեւս անձանձիր աշխատի վասնամենայն հարկաւոր պիտոյից նորին։ Որ եւ Աստուածնհամայնից մաղթանօք սրբոյն Գրիգորի Լուսաւորչինանփորձ պահեսցէ մինչեւ ՚ի կատարած աշխարհիս, ամէն։

Նաեւ՝ զայս եւս ոչ կամիմ զանց առնելծանուցանելոյ աստուածասիրութեան ձերում։ Զի ՚իԿոստանդնուպօլիս ՚ի թաղն Սամաթիա կոչեցեալ ՍուրբԳէորգայ հռչակաւոր եկեղեցին, սոյն վարդապետսվերանորոգեաց, յաւելացուցանելով զեկեղեցի մի ՚իմէջ նոյն եկեղեցւոյ յանուն ամենասրբոյԵրրորդութեան, հրամանառութեամբ մահտեսիՄելտոնին։ Եւ ՚ի սոյն անցեալ ժամանակիս վասնանհուն անօրէնութեանց մերոց, եղեւ խառնակումնպատերազմաց յարեւելս, եւ գերեցաւ ազգն մերյայլազգեաց, եւ լցաւ ՚ի Կոստանդնուպօլիս, եւ յայլտեղիս գերեօք որ յազգէս մերմէ։ Եւ սրբազան Պետսվերոգրեցեալ յաւէտ արտասուաթոր աչօք եւյորդորական բանիւք միշտ խրատէր զազգս եւկակղացուցանէր զսիրտս նոցա զի ազատեսցեն զեղբարսեւ զազգս իւրեանց։ Որ եւ օրհնեալք լինիցին այնպիսիժողովուրդքն որք կարի յօժարութեամբ լուանկենսառիթ վարդապետութեան Պետին սրբազանի. վասնորոյ եւ ազատեցին զբազում գերեալս, անխնայաբար տալով զտուրս առատս։ Եւ մինչեւ ցայժմ, եղեւ երկոտասան ամ։ Եւ գրէթէ յամենայնում աւուրդեռեւս ո՛չ դադարին յազատելոյ, որոց Տէր այցարասցէ։

Աստանօր ո՛չ կարեմ հանդուրժել եւս առ ՚իչծանուցանել բանասէր եղբայրութեան ձերում զառաւելյիշման արժանի գործն որ ՚ի ձեռն մեծի վարդապետիսայսորիկ գործեցաւ յաւուրս մեր. զոր գրէթէ, այսուառաւել երախտաւոր երեւեցաւ եկեղեցւոյսՀայաստանեայց։ Քանզի գոլով սա խանդակաթապէսսիրահարեալ ՚ի սէր Աստուածայնոց գիտութեանց, որոյյաղագաւ զբազում գրեանս ժողովեաց յամենայնկողմանց որք էին շարադրեցեալք ՚ի սրբազանվարդապետացն մերոց. որովք առաւելապէս լուսաւորէրեւ վարժեցուցանէր զաշակերտեալս իւր ՚իտեղեկութիւն նոցին, յաւետագունիւք կրթանօք։Վասնորոյ ՚ի գրասէր բարուց իւրոց ստիպեցեալ՝հետեւեցաւ արդիւնական շաւղաց սրբազանից հարցնմերոց երանելեաց. Սահակայ ասեմ եւ Մեսրօպայ, եւայլոց հետեւողաց նոցին. զորոց թարգմանագրականաշխատասիրութեան պտուղն յաւէտ վայելէ եկեղեցիսմեր։ Որք ճոխացեալք Աթենական ուսմամբ, զզանազանգրեանս ՚ի բարբառէն Յունաց թարգմանեցին ՚ի մերսլեզու, որպէս եւ յայտնի իսկ երեւի տեսողաց։ Որ եւայսու պանծալի երկնաձիր շնորհիւս ո՛չ միայնեկեղեցիս մեր պանծայ, այլ եւ ամենայն եկեղեցիքայլազգ քրիստոնէից. թէ Յունաց եւ թէ Դաղմատացւոցեւ կամ թէ Ասորւոց եւ այլոց։ Զորմէ եւս խօսելովսրբազանն Պօղոս Առաջին Կորնթացւոց ԺԲ գլուխ ԻԸհամարն, թուէ զայս չքնաղագոյն բարութիւնս ՚ի կարգսշնորհաց Հոգւոյն Սրբոյ, ասելով՝ Ազգս լեզուաց, թարգմանութիւնս լեզուաց։ Գիտելով սրբազանիսայսոքիկ թէ, այսու հարկաւոր շնորհիւս յաւէտվայելչացեալ պայծառանայ եկեղեցին Քրիստոսի։ Եւայս յա՛յտ է կրկին ՚ի նոյնոյ բանէ առաքելոյն. որոյսկիզբն ասէ, եւ զորս եդ Աստուած յեկեղեցւոջ այս են։Վասնորոյ եւս ՚ի սկզբան հաստատութեան նորեկեղեցւոյս առաքեալքն սրբազանք, սկսան այլ եւ այլլեզուօք քարոզել զանսխալելի հաւատս կաթողիկէիեկեղեցւոյ, որպէս գրեալ է ՚ի գործս առաքելոց։ Արդ՝ուրեմն որպէս ասացաք հետեւելով սրբազան հարցնմերոց, զկնի ժողովելոյն ՚ի դասատունն իւր զօգտաւէտգրեանս շարադրեցեալս ՚ի մերայնոց սրբազանից, յետորոյ ձեռն էարկ յաջողմամբ Տեառն թարգմանեցուցանելզաստուածաբանական եւ զփիլիսոփայական գրեանսյայլոց լեզուաց քրիստոնէից ՚ի մերս բարբառ, իբրառնելով զպսակ ՚ի վերայ պսակի։ Եւ զի թէպէտ յաղագսայսորիկ եւս բազմիցս բամբասեցաւ ՚ի բարբարոսաբարտգիտացն մերայնոց որք գտանէին յայնժամ յազգս մեր, զորոց կուրացուցեալ էր զաչս մտաց նոցին նախանձնհնագունեղ, եւ ատելի եղեալ էր ախտակրեալ աչացնոցին գեղեցիկ ճառագայթն արեգական։ Եւ յիրաւի ասեմորպէս մարմնաւոր հիւանդացելոց, այսպէս եւսհոգեպէս ախտակրեցելոցն այնոցիկ ամենայն անուշահամկերակուր իբր օշինդր թուեցեալ լինէր։ Սակայն նաբամբասեալ եւ ո՛չ փոխարէնն բամբասէր. այլ ըստսրբազան առաքելոյն Պօղոսի, օրհնէր զբամբասօղսիւր, առնելով աղօթս ՚ի վերայ նոցա։ Որոյ վասն միշտեւ յաւէտ գրէր առնա հայրն իւր պատրիարգն սրբոյքաղաքիս զբանս յորդորականս եւ յուսադրականս, մի՛երբէք վերջանալ յուսումնասիրութենէ եւ ՚իդասասացութենէ. զի այնպիսի վայրաղօղանջքն ո՛չ այլինչք են, եթէ ոչ պատրաստական գործիք սատանայի, որովք եւ ՚ի ձեռն նոցա կամի խափանել զսրբազանգիտութիւնս աստուածային գրոց որով գերափայլիեկեղեցիս Հայաստանեայց։ Եւ մի՛ վասն դիւալլուկշշնջմանց նոցին յետս նահանջիցի ՚ի թարգմանութենէօգտաւէտ գրոց, որովք եւս սրբազան նախնիքն մերգերափայլեցան ՚ի մէջ սրբոյ եկեղեցւոյ։ Քանզի նետքտղայոց են վէրք նոցա։ Եւ՝ այն հիւանդութիւնն ո՛չ է՚ի մահ։ Եւ յաւէտ այսպիսեօք քաջալերականյորդորանօք զօրացուցանէր զՅօհաննէս վարդապետն։ Որնա եւ զօրացեալ ՚ի շնորհաց Ամենասուրբ Հոգւոյնճշմարտի, զբազում աշակերտս ժողովեալ ՚ի զանազանտեղեաց, հանապազորդական տքնութեամբ ճոխացուցանէրզնոսա կրկնակի գիտութեամբ, այսինքնփիլիսոփայականօք եւ աստուածաբանականօք. զորսայսօր տեսանեմք աչօք մերովք. որոց սակս աղօթեմք առԱստուած զի օրըստօրէ յառաջանայցեն ՚ի շնորհաց ՚իշնորհս, եւ ՚ի գիտութենէ ՚ի գիտութիւնս, առ ՚իպայծառութիւն սրբոյ եկեղեցւոյ եւ ՚ի պարծանս ազգիսմերոյ Հայկազնոյ։

Բայց արդ՝ հասարակաբար յիշեսցուք աստզանուանս թարգմանեցեալ գրոց, զի մի՛ զկնի անցելոցժամանակաց անհետասցի. նաեւ՝ զի իմասցին բանասէրքնազգիս մերոյ, թէ գո՛յ գիրքն այն ՚ի մէջ ազգիս մերոյթարգմանեցեալ։ Որոյ թարգմանն էր Ղուկաս վարդապետնԱբրահամեան յերկրէն Խարբերթու, կարի հմտացեալլեզուին իտալիականի եւ լատինականի։ Եւթարգմանեցեալ գրեանքն՝ են ստորեւ գրեցեալքս։ Նախ՝զգիրքն Կենդանեաց եւ կամ Օրինակաց ՚ի տասն հատորսբաժանեալ. որոյ մի մասն նախապէս էր թարգմանեցեալ՚ի Վնէժ ՚ի նոյնոյ Ղուկաս վարդապետէ. եւզմնացեալսն կատարեաց ՚ի Կոստանդնուպօլիս։Երկրորդ՝ զգիրքն Աստուածաբանութեան Սկօթոսի, համառօտեցեալ ՚ի Յօհաննիսէ Գաբրելեան։ Երրորդ՝զգիրքն Է խորհրդոց եկեղեցւոյ։ Չորրորդ՝ զգիրքն որկոչի Լուսաւորութիւն խոստովանութեան։

Հինգերորդ՝ զգիրքն որ կոչի «Անտառայլաբանութեանե յերկուս հատորս բաժանեալ. որոյ միհատորն դեռեւս ո՛չ է թարգմանեցեալ։

Վեցերորդ՝ զգիրք իմն որ կոչի«Պատմութիւն սրբոյ երկրինե, հանդերձ լայնատարածսահմանաւ իւրով, յերկու հատորս բաժանեալ։

Եօթներորդ՝ զգիրք իմն որ կոչի«Խաբէութիւն աշխարհիե, յերկուս հատորս բաժանեալ։Ութերորդ՝ զգիրքն այն որ կոչի «Ջերմեռանդ կեանքե։

Իններորդ՝ զգիրք իմն Քարոզութեան ՚իվերայ ամենայն կիւրակէից բոլոր տարւոյն։Տասներորդ՝ զփիլիսոփայական գրեանս Կովուտինկոչեցելոյ. այսինքն, զառաջին հատորն որ է Լոճիգա. եւ երկրորդն որ է Ֆիզիգայ. իսկ երրորդն եւ չորրորդնոր է Մեթաֆիզիգայ եւ Բարոյական, որք դեռեւս ո՛չ ենթարգմանեցեալ այլ են կիսակատարք։ Նաեւ զփոքր գիրքիմն ՚ի վերայ «Հայր մերինե։ Եւ զայլ իմն գիրքնոյնաչափ վասն զղջման եւ ապաշխարութեան։ Եւ զայլմասնաւոր իրս յոլովս։ Եւ ՚ի վերոգրեցեալ գրեանցսայսոցիկ, զոմանս ինքնին եւ զոմանս միջնորդութեամբաշակերտացն իւրոց թարգմանեցուցանէր, յաւելլով ՚իգանձս գիտութեան սրբոյ եկեղեցւոյ։

Բայց արդ՝ եթէ ասասցեն ոմանք ՚իմերայնոց թէ, ՚ի մէջ գրեանց Լատինականաց գտանինգրեցեալ բանք ոմանք զորս ո՛չ ընդունիմք մեք Հայքս։Պատասխանեմ առ այս ստորասապէս թէ, յիրաւի գտանինմի ինչ ՚ի հարիւրոց զոր եկեղեցիս մեր ո՛չ ընդունի, սակայն ո՞ւր դիցուք զհարիւրն զորս ընդունի։Աստանօր հարցանեմ սիրելութեան ձերում թէ վասն միոյփոքեր ճիւղոյ չորացելոյ, պա՞րտ է զբոլոր պտղաւէտծառն արմատախլել. եւ յաղագս միոյ մարգարտոյփտեցելոյ, ճա՞հ է զբոլոր շարանս գեղափայլմարգարտաց ՚ի յաղբիւս ցրուել։ Եւ վասն միոյ կամերկուց բանից անընդունելեաց, պատշաճ իցէ զբոլորմեծագոյն մատեանն ո՛չ ընդունիլ։ Ո՞չ ապաքէնզբազում անասելի հերձուածս գտանեմք ՚ի գրեանսԱրիստոտէլի, եւ Պորփիւրի (որ նախապէս էրքրիստոնեայ եւ յետոյ ուրացաւ։) Սակայն Անյաղթփիլիսոփայն Դաւիթ թարգմանեաց զնոսա ՚ի մերսբարբառ, հայելով մանաւանդ ՚ի մեծամեծ օգտութիւնսնոցին քան ՚ի վնասս։ Զի եթէ մեղուքն նստելով ՚իվերայ դառնագոյն ծաղկանց ոմանց, կարեն արտահանել՚ի նոցանէ զմեղրս անուշահամս, ո՞րքան եւս առաւելպարտին մարդիկ առնել զգործս զայս պատկանաւորբանականութեան։ Յիրաւի տամ քեզ զխրատն այն զորյառնէ ումեմնէ զգօնականէ ոգեցեալն է, մի՛ հայիր թէյումմէ՞ եւ կամ յորո՞ց իցէ շարադրեցեալն, այլնկատեա՛ թէ զինչ իցէ շարադրեցեալն. քանզի կարիբազում գործիք գտանին յԱմենասուրբ Հոգւոյնշնորհացն։ Եւ մանաւանդ, որովհետեւ ըստ ախորժակինոցին, ո՛րքանիցս յաւէտ տեղեկանամք գրոց նոցին, այնքանիցս քաջապէս եւ արիաբար կարեմքպատասխանատրել ընդդիմադրեալ առարկութեանց նոցին. իբր թէ զինուք նոցին, ընդ նոսա քաջազինիմք։ Ո՞հ ո՞հասեմ վերջապէս, բիւրիցս անգամ երանութիւնհամարեալ լինէր ինձ եթէ տեսանիցէի զամենայն գրեանսյունաց, ասորւոց, եւ լատինացւոց թարգմանեցեալ ՚իհայկական զրոյց։ Եւ ո՞չ ապաքէն ամենայնԱստուածաշունչ գրեանքն մեր թէ հինն եւ կամ թէ նորնյա՛յլ լեզուէ ածանցեալ է ՚ի մերս։ Նաեւ երկոտասանվարդապետաց գրեանք, զորս ո՛չ թուեմ աստ զի մի՛ձանձրութիւն լինիցի ընթերցողացդ։ Ուրեմն լռեսցինլեզուք այնպիսեաց ուսումնատեցից, որք յաւէտհաւանեալք եւ զարմացեալք են ՚ի վերայ յիմարութեանցիւրեանց։ Որոց ներեսցէ Տէր. զի զայն յանգիտութեանգործեն. եւ լուսաւորեսցէ՛ զմիտս նոցին առ ՚ի սիրելզմիշտ ուսանիլն, եւ այնու ճանաչել զօգտակարն եւզվնասակարն իւրեանց, եւ ընտրել ՚ի մէջ անարատին եւարատաւորին։

Իսկ զսրբազան վարդապետքս մեր որք յաւէտջանան ՚ի շինութիւն եւ ՚ի պայծառութիւն սրբոցեկեղեցեաց, տեսականաւն եւ գործնականաւն, զինքեանսեւ զաշակերտս նոցին հանդերձ իւրեանց ծաղկեալշառաւիղօքն եւ գաւազանօքն իբրեւ զաստեղս երկնիցբազմացուսցէ. լցուցանելով զնոսա եօթնարփեանշնորհօք Ամենասուրբ Հոգւոյն ճշմարտի. յորմէզօրացեալք լուսաւորեսցեն զազգս մեր գիտութեամբաստուածային Սուրբ Գրոց, ամէն։