Պատմութիւն Հայոց, Հատոր Գ.

Հեղինակ

Բաժին

Թեմա

Ընդ այն ժամանակս զօրացեալ էր յոյժ արքայն Պարսից Մելիք շահ որդի Ալփասլանայ, եւ տարածեալ էր զբազուկ իւր ՚ի բազում տեղիս` մանաւանդ յարեւելեան կողմանս, ո'չ միայն արութեամբ, այլեւ յաւէտ իմաստութեամբ եւ քաղցրութեամբ. զի էր այր արդարակորով եւ խաղաղասէր` զգաստ եւ խոհեմամիտ, ունելով յինքեան գրեթէ զամենայն բնական առաքինութիւնս. մի միայն գտեալ ՚ի թագաւորս Պարսից. եւ ունէր սա գութ մեծ առ ազգս քրիստոնէից, եւ առաւելապէս առ Հայս, եւ խնդրէր ՚ի նոցանէ աղօթս եւ օրհնութիւնս, զի յաջողեսցէ Աստուած զգործս իւր: Զսմանէ ընդարձակ գրեալ է բազմապատիկ գովութեամբ ժամանակակիցն Յովհաննէս սարկաւագ վարդապետ. յորմէ ՚ի մէջ բերէ ինչ ինչ Սամուէլ երէց. գովութեամբ խօսին զսմանէ եւ Շնորհալին, եւ Ուռհայեցին եւ Վարդան եւ Կիրակոս:
       Արդ` սա իբրեւ ետես, թէ մեծ աշխարհ Հայոց անկեալ է ընդ ձեռամբ Յունաց, որ երբեմն էր մասն բաժնի Պարսից, դիմեաց անդր անհամար զօրօք, եւ էառ զբազում տեղիս ՚ի ձեռաց նոցա առանց մեծի ինչ կոտորածի, եւ ուր ուրեք տիրէին ՚ի Հայս այլեւայլ օտար ազգք, յինքն կորզեաց գրեթէ զամենայն. էառ եւ զԱնի քաղաք, զի Մանուչէ ամիրայ իշխան քաղաքին ինքնին եղեւ նմա անձնատուր. զոր եւ վերստին կացոյց ՚ի վերակացութիւն քաղաքին: Խաղաց ապա Մելիքշահ ՚ի կողմն Յունաստանի. եւ տիրեաց անխափան արշաւանօք բազում աշխարհաց մինչեւ յեզր Միջերկրական ծովուն, ուր կոխեալ երիվարաւ ՚ի վերայ ջուրց` խոնարհեցաւ` ՚ի ձիոյն, եւ մխեաց երիցս զսուր իւր ՚ի ծով` եւ գոհացեալ զԱստուծոյ` ասաց. այս սուր ամենակալին է` որ ետ ինձ տիրել ծովէ ՚ի ծով, եւ ապա պատեալ զնոյն սուր` ընկէց` ՚ի մէջ ծովու: Եւ յետ այսր ամենայնի եդեալ կողմնակալս յԱնտիոք եւ ՚ի Բերիա եւ յայլ երեւելի քաղաքս` դարձաւ յաշխարհ իւր: Բարձեալ էր ընդ իւր եւ սակաւ մի աւաղ ՚ի ծովէ. զոր տարեալ էարկ ՚ի վերայ գերեզմանի հօր իւրոյ` ասելով. ահա աւետիս քեզ հա'յր իմ. զի որդի քո` զոր թողեր տղայ, տիրեաց մինչեւ ՚ի ծագս երկրի: Եւ ՚ի յաջորդ ամի առաքեաց բազում զօրօք զսպարապետ իւր զիշխանն Պուզան ՚ի վերայ Եդեսիոյ. եւ նա եկեալ պաշարեաց զքաղաքն. եւ պատերազմեալ ընդ նմա ամիսս երիս` վտանգեաց զնա յոյժ: Եւ զի դուքս քաղաքին Վարսամ` որդի Փիլարտեայ կայր յանհոգս, դժուարացեալ ընդ այն քաղաքացւոցն` դիմեցին, ՚ի վերայ նորա` կամելով սպանանել, եւ նա առ վտանգին ընկէց զինքն ՚ի պարսպէ ՚ի վայր. եւ բեկաւ ողն նորա. եւ ածաւ առաջի Պուզանայ իշխանին Պարսից. եւ թէպէտ պատուեցաւ ՚ի նմանէ, բայց յետ երից աւուրց մեռաւ անդէն:
       Իսկ քաղաքացւոցն տեսեալ, եթէ չի'ք նոցա ուստեք օգնութիւն, ետուն զքաղաքն ՚ի ձեռս Պուզանայ յամսեանն օգոստոսի. եւ նա առանց սրոյ եւ կոտորածի տիրեաց այնմ: Կային ՚ի նմին քաղաքի բազում հայք. ընդ որս էր եւ Մատթէոս վաներէց Ուռհայեցի, որ պատմէ զայս, եւ իշխանազունք բազումք յազգէն Հայոց, որք գտին պատիւ ոչ սակաւ ՚ի Պուզանայ: Ընդ որս նախանձեալ իշխանացն Յունաց եղելոց անդր` բազում եւ մեծամեծ չարախօսութիւնս մատուցին առ Պուզան, ցուցեալ` թէ դաւաճան են նոքա. եւ նորա հաւատացեալ բանից նոցա` սպան զերկոտասան իշխանաւորս ՚ի Հայոց. եւ ապա եդեալ պահապան քաղաքին զայր ոմն Սլար Խսուլուխ կոչեցեալ` դարձաւ յաշխարհ իւր:
       Եւ քանզի դեռեւս քաղաքք ինչ Հայաստանու ոչ էին անկեալ ընդ իշխանութեամբ Պարսից իսպառ, այլ` էին ՚ի ձեռս այլոց, եւ ոմանք ՚ի ձեռս Աղուանից, յորս եւ երեւելի էր քաղաքն Գանձակ, այն է Կէնճէ, ուր նստէր Ստեփաննոս կաթուղիկոսն Աղուանից, ՚ի յաջորդ ամի յարձակեցաւ նոյն Պուզան սպարապետ Պարսից ՚ի կողմանս յայնոսիկ. եւ յետ տիրելոյ մնացեալ տեղեացն պաշարեաց զքաղաքն Գանձակ, եւ տուեալ ընդ նմա մարտ պատերազմի սաստիկ յոյժ` կործանեաց զմի կողմն պարսպի նորին. եւ էառ զքաղաքն. եւ արար ՚ի նմա կոտորած մեծ. յորմէ հազիւ զերծաւ Ստեփաննոս կաթուղիկոս ձեռնտուութեամբ Հայոց ոմանց` որք կային ընդ զօրս այլազգեաց. եւ Պուզան եդեալ կուսակալս յամենայն տեղիս` չոքաւ յաշխարհն Պարսից:
       բ. Այլ ՚ի տիրել սոցա ՚ի վերայ Հայաստանեայց եւ Աղուանից` գործակալք սոցա սկսան նեղել զամենեսին բազում հարկապահանջութեամբ եւ զրկողութեամբ. եւ ՚ի տեղիս տեղիս առնուին բռնութեամբ հարկս յեկեղեցեաց. եւ տագնապէին յոյժ զեպիսկոպոսունս եւ զերիցունս, եւ տառապեցուցանէին զաղքատս երկրին. մինչեւ ստիպիլ նոցա թողուլ զաշխարհ իւրեանց, եւ գնալ այլուր:
       Զայս տեսեալ Բարսղի կաթուղիկոսի` էառ ընդ իւր բազում ընծայս եւ նուէրս, եւ դիմեալ գնաց յաշխարհն Պարսից հանդերձ եպիսկոպոսօք եւ քահանայիւք եւ ազատօք առ արքայն Մելիք շահ. եւ խնդրեաց ՚ի նմանէ թեթեւացուցանել զհարկսն, եւ ցուցանել զգութ առ ազգս Հայոց. միանգամայն եւ աղաչեաց` զիշխանութիւն կաթուղիկոսութեան ամփոփել ՚ի մի` առ ՚ի բառնալոյ զառիթ երկպառակութեան յազգէն Հայոց : Եւ Մելիք շահ ըստ իւրումն ողորմած եւ քաղցր բարուց ընկալեալ զաղաչանս հայրապետին` մեծարեաց զնա. եւ ետ նմա հրովարտակ ազատութեան եկեղեցեաց, եւ նուազութեան հարկաց. եւ արար զնա հրամանատար եւ իշխան այլոց կաթուղիկոսաց` ըստ կամս իւր տնօրինել զամենայն. եւ թոյլ ետ նմա կրել խաչ առաջի իւր: Եւ ՚ի վերայ այսր առաքեաց եւ զոստիկան ոմն յաշխարհն Հայոց` զեղբայր կնոջ իւրոյ` որ կոչիւր Իսմայէլ, այր խաղաղասէր եւ աշխարհէն` նորոգել զաւերութիւն աշխարհին, եւ խնամել զամենեսին քաղցրութեամբ, եւ սփոփել զաղքատսն, զի մի ' ելցեն յաշխարհէ անտի: Ապա դարձ արարեալ Բարսղի ՚ի Պարսից` եկն յԱնի քաղաք. եւ նստաւ անդ ամիսս ինչ: Եւ ՚ի յաջորդ ամի եկեալ ՚ի գաւառն Ջահան` ՚ի քաղաքն Հոնի, ուր նստէր Թէոդորոս առանձին կաթուղիկոս, էառ զքօղն ՚ի գլխոյ նորա եւ զգաւազանն հայրապետական եւս եւ զՍուրբ Նշանն Գետարգել, որ մնացեալ էր առ նմա ՚ի Պետրոսէ Գետադարձէ. եւ ընկէց զնա ՚ի կաթուղիկոսութենէ ` յետ կալոյ նորա յայնմ իշխանութեան ամս ԺԳ: Եւ ապա անտի յարուցեալ գնաց ՚ի քաղաքն Եդեսիա. եւ կացեալ անդ զաւուրս ինչ` առաքեալ կոչեաց առ ինքն զտէր Պօղոս, որ նստէր ՚ի Վարագայ վանսն, պատուէր տուեալ նմա բերել ընդ իւր զխաչն Վարագայ, եւ զհրաշալի պատկեր սուրբ Աստուածածնին` որ կայր անդ: Եւ ՚ի գալ նորա` ընդ առաջ գնաց Բարսեղ կաթուղիկոս հանդերձ ուխտիւ եկեղեցւոյ. եւ բազում հանդիսիւ եւ փառաբանական երգօք եբեր զխաչն եւ զպատկերն յեկեղեցին, եւ զետեղեաց զնոսա անդ: Գրէ Ուռհայեցին, թէ իշխան քաղաքին յետ ժամանակաց ինչ եբարձ զնոսա անտի բռնութեամբ. եւ ապա տարեալ եղեւ սուրբ խաչն անդրէն ՚ի Վարագ:
       գ. Եկն յայն աւուրսն Մելիք շահ արքայ Պարսից յԱսպահան կամ ՚ի Բաղտատ քաղաք. եւ սպանաւ անդ դաւով կնոջ իւրոյ ՚ի քսաներորդ ամի թագաւորութեանն. եւ ածաւ մարմին նորա ՚ի մարանդ, եւ թաղեցաւ մօտ հօր իւրոյ Ալփասլանայ: Թագաւորեաց յայնժամ աւագ որդի նորա Պարկիարուխ կամ Բեքիարուխ. որոյ քեռին, այն է Իսմայէլ մեծ ոստիկան Հայոց` կարգեցաւ սպարապետ ամենայն զօրաց նորա: Եւ եղեն ՚ի նմին ժամանակի բազում խառնակութիւնք յաշխարհին Պարսից զամս չորս. զի Դդուշ եղբայր Մելիքշահայ կամէր նստիլ յԱթոռն. մինչեւ բաժանեցաւ տէրութիւնն, եւ գնացեալ տիրեաց Դդուշ ՚ի կողմանս Փոքուն Ասիոյ եւ Յունաստանի. իսկ Պարկիարուխ իշխէր ՚ի վերայ աշխարհին Պարսից եւ Հայոց: Եւ ՚ի նոյն աւուրս բազումք ՚ի սկիւթացւոց ապստամբեալ յերկոցունց կողմանց` ՚ի Դդուշայ եւ ՚ի Պարկիարուխայ` յարձակեցան ՚ի Հայաստան . եւ ասպատակ սփռեալ` հեղին զարիւն բազում: Որոյ աղագաւ բազումք ՚ի Հայոց փախուցեալ յաշխարհէ անտի` գնացին ՚ի սահմանս Տորոս լերինն, ուր իշխէր մեծն Ռուբէն, եւ ՚ի հանդարտութեան պահէր զերկիրն. ընդ որս եւ բազում կրօնաւորք դիմեցին անդր ՚ի Սեաւ լեառն, ուր կային վանորայք Հայոց եւ Ասորւոց: Եւ յոլովք եւս գնացին ՚ի սահմանս Քեսնոյ, ուր տիրէր քաջ իշխանն Հայոց Գող Վասիլ:
       Ընդ փախստականս ընդ այսոսիկ (ըստ գրելոյ Կարապետ վարդապետի ՚ի` յառաջաբանութեան յիշատակարանացն Սարգսի ) քահանայ ոմն Ստեփաննոս անուն` դեռեւս մանուկ ութեւտասնամեայ` վարժ ՚ի հին եւ ՚ի նոր կտակարանս եւ զօրաւոր հոգւով, որ եւ էր կրթեալ ընդ ձեռամբ հօրեղբօր իւրոյ, գնացեալ ՚ի կողմանս քեսնոյ` բնակեցաւ ՚ի Կարմիր վանսն յանապատին` որ Շուղր կոչիւր: Ուր ՚ի յայտ եկեալ իմաստութեան նորա` պատուեալ եղեւ ՚ի ծերոց. եւ ՚ի մանկական հասակի անդ հրամանաւ ծերունի վարդապետաց կացեալ ՚ի բեմի` քարոզէր զբանն կենաց զարմանալի վարդապետութեամբ. որով եւ համբաւեցաւ անուն նորա ընդ աշխարհն:
       Իսկ Բարսեղ կաթուղիկոս չգտեալ հանգիստ յԵդեսիա, քանզի անդ եւս բազում վրդովմունք լինէին պատերազմաց, ել անտի, եւ կամեցաւ գնալ վերստին յԱնի քաղաք. զի այն միայն կայր յայնժամ ՚ի յանդորրու. եւ ՚ի չուելն խորհեցաւ նախ գնալ եւ ՚ի Քեսուն գաւառ ՚ի տեսութիւն վանորէից, եւ յողջոյն Գող Վասլի: Եւ յերթալ իւրում յայց ելեալ շրջակայ տեղեաց` հայրական խնամքով յանձանձէր զամենեսին: Անդ մատեան առ կաթուղիկոսն ոմանք ՚ի վարդապետաց եւ յառաջնորդաց, եւ ամբաստան եղեն վասն Ստեփաննոսի մանուկ վարդապետի, եթէ ո'րպէս համարձակութիւն ետուն նմա կրօնաւորք Կարմիր վանաց` ՚ի դեռաբոյս հասակի վարդապետել եւ քարոզել առաջի ծերոց:
       Կամեցեալ տէր Բարսղի անձամբ հասու այնմ լինել` եկն ինքնին ՚ի Կարմիր վանս` ունելով ընդ իւր եւ զերկուս գլխաւոր վարդապետս, որոց անուանք էին Կիրակոս եւ Գէորգ: Եւ կրօնաւորք վանիցն բազում պատուով եւ հանդիսիւ ընկալան զհայրապետն. եւ զի շաբաթ էր օրն, ՚ի հասանել ժամու երեկոյին պաշտաման` աղաչեցին զտր Բարսեղ, զի հրաման տացէ վարդապետաց եկելոց ընդ իւր` խօսիլ բանս ինչ մխիթարութեան ՚ի շահ լսողաց: Իսկ երկոքին այն վարդապետք պատասխանի ետուն առ նոսա, եւ ասեն. չկարօտիք դուք բանից այլոց, զի ունիք ձեզ վարդապետ իմաստուն մատաղատունկ. եւ յաւելին ստգտանել զնոսա, եթէ զիա'րդ իշխեցիք կացուցանել զնա յայդպիսի հասակի ՚ի պաշտօն վարդապետութեան:
       Իսկ կաթուղիկոսն հրամայեաց, զի եկեսցէ անդր ՚ի նմին պահու Ստեփաննոս. եւ ելեալ ՚ի հանդէս` խօսեսցի դոյն ինչ բանս քարոզութեան: Եւ նորա հարկեալ ՚ի հրամանէ հայրապետին` եկաց յատենի ցածութեամբ. եւ բացեալ զհոգիաբուղխ բերան իւր` խօսեցաւ սքանչելի իմաստութեամբ` համեստ եւ զգուշաւոր կարգաւ, միանգամայն եւ զօրաւոր եւ ազդու բանիւք. ընդ որ սքանչացեալ հիացան Կիրակոս եւ Գէորգ վարդապետք, եւ անդէն կապեցան ՚ի սէր նորա. եւ սկսան գովել յոյժ ՚ի միտս իւրեանց. զի առաւել տեսին քան զոր լուեալն էին: Եւ իբրեւ աւարտեաց Ստեփաննոս զբանս իւր յօրհնութիւն Տեառն, եւ երկիրեպագ կաթուղիկոսին, նոյնժամայն յոտն եկաց տէր Բարսեղ, եւ յառաջ մատուցեալ գիրկս էարկ նմա եւ համբուրեաց. եւ զփառազարդ գաւազանն յոսկւոյ եւ յարծաթոյ` զոր ՚ի ձեռին ունէր, ետ ՚ի ձեռս Ստեփաննոսի. եւ հանեալ զվաւերականն` այսինքն իշխանական մատանին իւր` ագոյց ՚ի մատն նորա: Եւ ՚ի վաղիւ անդր` որ էր տերունեան օր կիւրակէի, ձեռնադրեաց զնա եպիսկոպոս նահանգացն` որք էին ընդ իշխանութեամբ Գող Վասլի. եւ յանձն արար նմա զառաջնորդութիւն Կարմիր վանաց` որ ՚ի Շուղր անապատի: Իսկ ինքն տէր Բարսեղ յետ կալոյ անդ աւուրս ինչ` ել եւ գնաց անտի ՚ի յԱնի. եւ ապա չոքաւ յԱղթամար, եւ նստաւ անդ. եւ ապա գնաց նա յԱխաթ, եւ ՚ի Հենի, եւ յԱրկլ, եւ յետոյ յԱրղնի. եւ կացեալ անդ` առաքեաց հրեշտակս յԱղթամար բերել անտի զաջ սուրբ Լուսաւորչին, եւ զքօղ նորա, եւ զգաւազանն, եւ զգօտին մաշկեղէն. այլ միաբանք Աղթամարայ ոչ ետուն. զի կասկածէին` թէ գուցէ վտանգ ինչ պատահեսցի այնց: Եւ ապա ելեալ Բարսղի յԱրղնոյ` գնաց վերստին յԱնի. եւ անդ նստէր:
       դ. Այլ վասն Կիրակոս վարդապետի` զոր յիշեցաք` որ եւ Կիւրոս կոչի յոմանց, գիտելի է, զի էր սա երբեմն աշակերտեալ մեծին Գրիգորի վկայասիրի. եւ էր ինքն հետամուտ իմաստից եւ առաքինական կենաց. եւ սորա է թարգմանութիւնն մեկնութեան Յովհաննու. զորմէ ունիմք խօսիլ ՚ի յաջորդ գլուխդ: Ասի ուրեք` թէ սա արար զշարականն *«Արեւելք գերարփին » ՚ի Վերափոխումն սուրբ Աստուածածնի. բայց կարծի առաւել յոմանց, թէ այն իցէ արարեալ յայլմէ Կիրակոս վարդապետէ Եզնկացւոյ, որ ծաղկեցաւ ՚ի յետին ժամանակս ՚ի հնգետասաներորդ դարուն: Իսկ վասն Գէորգայ վարդապետի` զոր յիշեցաք ընդ Կիրակոսի, գիտելի է, զի սա է այն` որ կոչի ՚ի գիրս Մեղրիկ վարդապետ. եւ այս` վասն քաղցրութեան բարուցն եւ բանից. եւ էր սա ինքն ծննդեամբ ՚ի Վասպուրական աշխարհէ յԱնալիւր գեղջէ. այլ հասարակօրէն կոչի Սեւանեցի. որպէս դնի եւ ՚ի յիշատակարանի Կարապետ վարդապետի ըստ ձեռագրաց, եւ Յայսմաւուրս, յուլիս 30. զի կրօնաւորեալ էր ՚ի վանս Սեւանայ կղզւոյն. որ եւ եղեւ այր ճգնազգեաց եւ պահացօղ, եւ ունէր սովորութիւն զամենայն գիշերս կիւրակամտից ոտնակաց տքնութեամբ անցուցանելոյ. եւ զնոյն կարգ եմոյծ յետ ժամանակաց ՚ի Դրազարկ վանս ՚ի Կիւլիկիա ՚ի նորոգիլ նորին, եւ յանապատն Սսոյ. սահմանեաց ՚ի նոյն վանորայս եւ զայլ կանոնս բարեկարգութեան:
       Էր եւ այլ Գէորգ վարդապետ Ուռճեցի յայն ժամանակսն այր լի իմաստութեամբ եւ առաքինութեամբ. որ հարիւրամեան վախճանեցաւ ՚ի թուին Հայոց ՇԽ. կամ ՇԽԲ. եւ թաղեցաւ ՚ի վանսն Կամրջաձորոյ: ՚Ի նոյն ամս վախճանեցաւ եւ տէր Պօղոս Վարագացի` մինչ դեռ էր յԵդեսիա քաղաք. եւ զի վարս սրբութեան ունէր, մեծաւ հանդիսիւ թաղեցին զնա ՚ի դուռն եկեղեցւոյ: Եւ յետ քանի մի ամսոյ մեռաւ ՚ի Հոնի քաղաք եւ տէր Թէոդորոս կամ Թորոս Ալախօսիկ երաժիշտ, որ ընկեցեալն էր ՚ի կաթուղիկոսութենէ:
       ե. Ընդ այն ժամանակս ազգք սկիւթացւոց, որոց առաջնորդ էր այր ոմն Էլխազի անուն, եկին յաշխարհն Հայոց եօթն հազարաւ. եւ հասին մինչեւ յԱնի, ուր նստէր Մանուչէ. եւ մարտ եդին ընդ քաղաքին աւուրս բազումս: Եւ ընդդէմ նոցա Գրիգոր իշխանն եղբայր Բարսղի կաթուղիկոսի քանի մի քաջ արամբք. եւ սպանեալ զեղբայր Ելխազեայ զայր գողիաթանման` վանեաց անտի զթշնամիսն: Յետ ամաց ինչ վերստին դիմեցին սկիւթացիք ՚ի վերայ Հայոց յերկիրն Գաբեղեանց, որ էր ընդ իշխանութեամբ Պարսից. եւ յաւարի առնուին զայն. եւ զազգն Հայոց` որք բնակեալ էին անդ, բազում հարուածովք տագնապէին: Առեալ յայնժամ Գրիգորի իշխանին զզօրս Մանուչէի եւ զՀայոց` գնաց մօտ ՚ի նահանգն Գաբեղենից ՚ի գաւառն Աշորնէք, այն է Արշարունիք. եւ Մանուչէ ընդ նմա. եւ հասեալ յաւանն Կաղզուան զտեղի էառ. եւ ապա յարձակեալ ՚ի վերայ սկիւթացւոցն` եհար զնոսա պատերազմաւ. եւ ՚ի վտանգիլ Մանուչէի` զերծոյց զնա. եւ ինքն վտանգեալ անկաւ անդէն. եւ եղեւ սուգ մեծ ազգին Հայոց եղելոց ՚ի Շիրակ. զի բազում հանգիստ ունէին նոքա յաւուրս Գրիգորի. եւ տարեալ թաղեցին զնա ՚ի վանսն Կեչառուս` մեծաշուք յուղարկաւորութեամբ. զի զկնի դագաղացն երթային դասք դասք զօրաց Հայոց եւ այլազգեաց, եւս եւ նա ինքն Մանուչէ ամիրայն: Ասի յոմանց, թէ Գրիգոր ո'չ ՚ի պատերազմիլն, այլ` ՚ի դառնալ իւրում վտանգեցաւ . իբր զի մի ոմն ՚ի զօրացն սկիւթացւոց գաղեալ ՚ի ներքոյ ծառոյ` եհար զնա նետիւ ընդ բերանն. եւ անդէն սպան զնա, եւ փախեաւ:
       Զայսու ժամանակաւ եւ Սուքման ոմն որդի Արթուխին յարձակեալ ՚ի կողմանս Վանանդայ` կոտորեաց գրեթէ զամենայն հայս, զորս եգիտ արտաքոյ ամրոցաց: Յայնժամ մի ոմն ՚ի Հայոց յափշտակեալ զխաչն Նունեայ` որ էր ՚ի Վանանդ (զորմէ գրեալ եմք. գիրք Գ. գլուխ ԺԳ. երես 87 եւ 549), եբեր յԱնի. որոյ վասն ըստ ասելոյ Վարդանայ` տօն կարգեցաւ ՚ի յաջորդ կիւրակէի Խաչվերացին: Թէպէտ եւ այժմ ոչ կատարի այս առանձին տօն: