Պատմութիւն Հայոց, Հատոր Գ.

Հեղինակ
ՉԱՄՉԵԱՆՑ ՄԻՔԱՅԷԼ  

Բաժին
Հայ դասական մատենագրութիւն  

Թեմա
Պատմագրութիւն  
Դիտել
ա. Յաւուրս ժամանակացս այսոցիկ ապստամբեցան ՚ի Պարսից Աղուանք արեւելից, որք եւ կոչին Աղուանք Ղանտահարայ, Իրաք Աղվան: Իսկ արքայն Պարսից շահ Սիւլէյման նուաճեալ զնոսա` կացոյց ՚ի վերայ նոցա կուսակալ ՚ի Ղանտահար զԳորգի խան` որ էր յազգէ Վրաց դարձեալ. որ եւ բազմօք տառապեցոյց զԱղուանսն: ՚Ի մեռանիլ շահ Սիւլէյմանայ` թագաւորեաց ՚ի տեղի նորա որդի նորին շահ Հիւսէյին. որ թէպէտ եւ յուսմունս գտաւ վարժ, այլ ՚ի տնտեսութեան մասին անհոգ` եւ ՚ի գործս արութեան ամենեւին անպիտան. որոյ վասն վերստին ապստամբեցան Աղուանք Ղանտահարայ. եւ եղեւ նոցա գլուխ եւ առաջնորդ Միւրվէիզ ոմն այր քաջ. որ եւ սպանեալ զԳորգի խան` գումարեաց զօրս, եւ սկիզբն արար ասպատակելոյ յերկիր տէրութեանն Պարսից:
       Այլ իբրեւ մեռաւ Միւրվէիզ, ՚ի յաջորդել ՚ի տեղի նորա եղբօր նորին Միրի Ապտուլլահայ` յարեաւ ՚ի վերայ նորա Մահմուտ երիտասարդ հզօր` որդի Միւրվէիզի. եւ սպան զնա, եւ թագաւորեաց ՚ի Ղանտահար. եւ կուտեալ զզօրս յԱղուանից` դիմեաց յաշխարհն Պարսից. եւ էառ զԿրման: Եւ ասպատակ սփռեալ յայլեւայլ տեղիս` եկն եհաս ՚ի դաշտ գեղջն Կուլնապատայ` յամի 1722. ՌՃՀԱ: Զայն տեսեալ նախարարացն Պարսից` ժողովեցան զօրօք յԱսպահան քաղաք` տալ պատերազմ ընդ Աղուանս:
       Իսկ Ջուղայեցի հայք ` որոց բնակութիւն էր հանդէպ Ասպահանայ, հաւաստի գիտելով` թէ ՚ի մերձենալ Աղուանից անդ` յաւարի լինի քաղաք իւրեանց, եւ ինքեանք մատնին ի գերութիւն, մատուցին աղերս ար թագաւորն եւ առ նախարարս` ժողովել եւ զինքեանս ՚ի քաղաք անդի. բայց նոքա ոչ թողին. զի եւ ոչ իսկ կայր տեղի բնակութեան նոցա ՚ի քաղաքի անդ, եւ ոչ եւս առատութիւն համբարոյ: Նաեւ զի մի ոմն ՚ի նախարարաց խորհուրդ ետ իւրայոցն այսպիսի. ազգ Աղուանից ասէ` աւազակք են, ազգ անարգ եւ վայրենի. ոչ ցանկան նոքա տիրել քաղաքաց եւ գաւառաց, այլ` յաւարի առնուլ զստացուածս. որպէս եւ յայլ անգամն արարին. վասն որոյ թերեւս զփարթամութիւնս Ջուղայեցւոց կողոպտելով` նովիմբք շատասցին, եւ մեկնեսցին աստի:
       Դիմեցին դարձել Ջուղայեցիք առ նախարարս, այլ չեղեւ հնար հաւանեցուցանել զնոսա առնուլ զինքեանս յԱսպահան. հուսկ յետոյ զընտանիս մեծամեծացն եւ զոմանս յերեւելեաց առեալ ՚ի ներքս` հրամայեցին այլոց, դուք ասեն գնացեալ նստջի'ք ՚ի Ջուղայ, եւ պահեսջի'ք զքաղաքն: Սկսան Ջուղայեցիք կրկին թախանձել եւ բողոք բառնալ, մեք ասեն զիա'րդ կարասցուք պահել զքաղաք մեր զայն. զի տկար եմք եւ սակաւաւոր, եւ քաղաքն անպարիսպ: Այլ իբրեւ ոչ եղեն բանք նոցա լսելի, դարձան ՚ի Ջուղայ հանդերձ պարսիկ վերակացուաւ. եւ նստեալ անդ` կային յերկիւղի մեծի եւ ՚ի վարանս տագնապի, եւ սպասէին կատարածի:
       բ. Յետ երկուց աւուրց ելին նախարարք Պարսից` ՚ի քաղաքէն վաթսուն հազար զօրօք, եւ դիմեցին ՚ի վերայ Աղուանից` վանել զնոսա` ՚ի սահմանաց անտի. եւ հազիւ թէ սկսեալ էին մարտնչիլ ընդ նոսա, յետս նահանջել փախեան եւ մտին ՚ի յԱսպահան. եւ յերկիւղ մեծ ըմբռնեալ` ոչ այլ ինչ կարացին առնել, բայց եթէ ամրացուցանել զքաղաքն: Խաղաց յայնժամ Մահմուտ իշխանն ՚ի տեղին կոչեցեալ Ֆահրապատ, ուր էր մեծ պալատն արքայի. եւ զօրք նորա ասպատակութեամբ արշաւեալ աստ եւ անդ` յաւեր դարձուցին զբազում տեղիս: Զայն տեսեալ Ջուղայեցւոցն` շուարեցան, եւ գրեթէ յայլ խելս եղեալ ղօղեցան եւ գաղեցան յանձուկ վայրս տանց իւրեանց. եւ ոչ գիտէին` թէ զի՞նչ արասցեն: Եւ պարսիկ վերակացու նոցա եւս փախեաւ անտի հանդերձ զինուորօք իւրովք: Իսկ Մահմուտ իշխանն առաքեաց պատգամաւորս առ Ջուղայեցիս, եւ ասէ. զի՞ է` զի ՚ի գալ իմում այսր ո'չ ելիք ընդ առաջ իմ ընծայիւք. ո՞չ ապաքէն ի'մ է այսուհետեւ երկիրս: Իսկ նոքա ՚ի պաղատանս անկեալ առաջի պատգամաւորացն` ասէին. ծառայք ձեր եմք. որպէս եւ հաճոյ իցէ առաջի աչաց ձերոց. արարէ'ք ընդ մեզ. մեք ոչ հակառակ ինչ էաք ձերում տէրութեանդ, եւ ոչ ՚ի թշնամեաց անտի. այլ` արք սակաւաւորք յազգէ Հայոց պանդխտացեալք յերկրիս յայսմիկ. եթէ ընդ ձերով իշխանութեամբ իցեմք, եւ եթէ ընդ այլովք, ընդ ամենեքումբք ստրուկք եմք, եւ ոչ տեարք:
       Առեալ ապա Ջուղայեցւոց զբազում ընծայս` գնացին առ Մահմուտ իշխանն յիսուն եւ չորք արք. յորս առաջին էր եւ իբր բերան` Մարգար որդի Բաղտասարայ Լղուորենց: Եւ իբրեւ մերձ եղեն նոքա ՚ի բանակն, փակեցին զամենեսին զնոսա ՚ի միում վրանի, իբր յարգելանս. եւ ապա պատգամ յղեալ առ նոսա Մահմուտ իշխանն հրամայեաց նոցա, զի տուեալ զեօթանասուն հազար թուման դրամ` արձակեսցին: Եւ նոքա թէպէտ այնչափ ինչ վճարել անկարանային , բայց առ զերծանելոյ ՚ի ձեռաց նորա` ետուն գիր մուրհակաց վճարելոյ զայնս. եւ Մահմուտ արձակեաց զնոսա` կարգեալ ՚ի վերայ նոցա զվերակացուս, զի առնուցուն ՚ի նոցանէ որչափ ինչ մարթ իցէ գտանել առ նոսա: Եւ վերակացուացն տարեալ զնոսա. ՚ի Ջուղայ` նախ կողոպտեցին զտունս նոցա, եւ առին զոր ինչ եւ գտինն. եւ ապա նստեալ պահէին զել եւ զմուտ քաղաքին` զի մի ոք փախիցէ անտի. եւ կային Ջուղայեցիք ՚ի տարակուսի մեծի:
       Իսկ թագաւորն Պարսից եւ իշխանք նորա` որք էին յԱսպահան, լուեալ զգնալ Ջուղայեցւոց առ Մահմուտ, համարեցան` թէ միացան նոքա ընդ աղուանս, վասն որոյ բարկացեալ ՚ի վերայ նոցա` խորհուրդ արարին յաղագս կորստեան նոցին, իբրեւ զի մի ' լիցին նոքա մատնիչ ինքեանց: Բայց նախարար ոմն որ ՚ի նախնեաց էր յազգէ արաբացւոց` արգել զնոսա` ՚ի խորհրդոյ անտի, եւ ասէ. ո'չ այդպէս է, այլ մանաւանդ առաւել եւս պա'րտ է մեզ ողորմիլ նոցա. զի մեք մատնեցաք զնոսա վասն մերոյ օգտի յայնպիսի վտանգ. իսկ թէ նոքա առ աղուանս գնացին, այն ոչ ՚ի թշնամութենէ է, այլ` ՚ի հարկէ. զի զի՞նչ այլ կարէին առնել նոքա. քանզի եթէ ընդդէմ դառնային, առաւել եւս գրգռէին զնոսա. ՚ի վերայ մեր: Այսու բանիւ զիջեալ թագաւորին եւ իշխանացն` յետս կացին ՚ի խորհրդոց իւրեանց:
       գ. Իսկ աղուանք եկեալ պաշարեցին զքաղաքն, եւ տային պատերազմ ընդ նմա, եւ յերկարիլ պաշարմանն իբր ամիսս վեց, սպառեցան ամբարք կերակրոյ ՚ի քաղաքին, եւ անկաւ սով ՚ի ներքս. եւ սաստկանայր օր ըստ օրէ յոյժ յոյժ. որով տագնապեալ ամենեցուն կերին զոր ինչ եւ գտին. եւ իբրեւ սպառեցաւ ամենայն, բազումք ՚ի նոցանէ մեռան. բայց Հայոց ոչինչ եղեւ վնաս. զի ունէին նոքա յոլով ամբարս, եւ ուտէին ՚ի ծածուկ: Տեսեալ նախարարացն Պարսից, թէ սաստկացաւ տագնապ սովուն, եւ զօրացաւ մահ, եւ ինքեանք մեռանին, խորհեցան մատնել զքաղաքն ՚ի ձեռս աղուանից. վասն որոյ հրեշտակութիւնս առաքեալ առ Մահմուտ իշխանն` հրաւիրեցին զնա գալ եւ մտանել ՚ի ներքս եւ տիրել քաղաքին, պայման եդեալ ՚ի միջի` զի մի սպանցէ զոք: Իսկ մահմուտ պատգամ յղեաց առ նոսա, զի թագաւորն Պարսից շահ Հիւսէյին ինքնին եկեալ տայցէ զթագաւորութիւն ՚ի ձեռս իւր: Եւ նորա ակամայ կամօք յանձն առեալ` գնաց առ Մահմուտ, եւ եդ ինքնին ՚ի գլուխ նորա զնշանն թագաւորական, եւ մատոյց զմատանին ՚ի ձեռս նորուն: Եւ յետ երից աւուրց առեալ տարաւ զնա ՚ի քաղաքն եւ յանձն արար նմա զթագաւորութիւնն Պարսից:
       Այլ Մահմուտ իշխանն իբրեւ տիրեաց քաղաքին, կոտորեաց զբազումս ՚ի Պարսից, եւ զցեղ Շահսէֆեանց. բայց զշահ Հիւսէյին եդ յապարանի միում հանդերձ ընտանեօք նորա , եւ պահէր ՚ի հանգստի` ցորչափ կենդանի էր ինքն: Իսկ զհայս` որք եկեալ էին յԱսպահան, արձակեաց գնալ ՚ի Ջուղայ, եւ կալ անդ խաղաղութեամբ, եւ վճարել զխոստացեալ զդրամսն: Այլ նոցա չկարացեալ այնչափ ինչ տալ ` կրեցին բազում տառապանս. եւ ոմանք մատնեցան ՚ի մահ, որպիսի եղեն` Խաչիկ աղայ, Սարհատ Խալդարենց, եւ Մանուկն Սամուրի: Հուսկ յետոյ տուեալ քսան եւ մի հազար թուման, եւ քառասուն աղջկունս` հազիւ կարացին շատացուցանել նոքօք զՄահմուտ:
       Իսկ որդի շահ Հիւսէյին թագաւորին Շահթահմազ ՚ի պաշարման անդ Ասպահանայ չոքաւ ՚ի Մազանդարան. եւ իբրեւ լուաւ` թէ առաւ Ասպահան, եւ հայր իւր անկաւ ՚ի թագաւորութենէ, ինքն թագաւորեաց անդէն. եւ ապա ելեալ անտի` եկն ՚ի Դավրէժ. եւ կացեալ անդ աւուրս վեշտասան` պատուէր ետ զօր գումարել յԱտրպատականէ, զի դիմեսցէ ՚ի վերայ Մահմուտայ, եւ վանեսցէ զնա: Անդ ոմանք ՚ի Պարսից` որք թշնամութեամբ էին ընդ հայս` չարախօս եղեն զնոցանէ առ շահն, եւ ասեն. նոքա են գրգռիչ թշնամեացդ, եւ միաբան են ընդ նոսա. եւ այլն: Եւ զի Շահթահմազ դառնացեալ էր յանձն` շարժեցաւ թափել զբարկութիւն իւր ՚ի վերայ Հայոց եղելոց ՚ի Դավրէժ:
       Էր Շահթահմազայ ժամակազմ ոմն յազգէ Հայոց Յովհաննէս անուն` սիրեցեալ ՚ի նմանէ. սա աճապարեալ դիմեաց առ մեծամեծս, եւ միջնորդութեամբ նոցա աղերս արկեալ առաջի արքայի` զիջոյց զբարկութիւն նորա, եւ զերծոյց զազգն ՚ի վտանգէ անտի: Եւ քանզի սոյն այս Շահթահմազ արբեցութեան տուեալ էր զանձն, եւ զօր ամենայն յայլեւայլ միտս յեղաշրջէր, տաղտկացեալ զօրաց եւ նախարարաց նորա` յետս կացին ՚ի նմանէ. եւ որք ժողովելոցն էին` ոչ եւս գային առ նա. եւ ինքն սակաւուք մնացեալ` ել ՚ի Դավրիժոյ, եւ գնաց յԱստապատ, եւ իջեւանեցաւ ՚ի տան Աստուածատրոյ մեծի իշխանաւորի Հայոց: Էանց ապա անտի ՚ի Նախջուան. եւ կոչեալ առ ինքն զկաթուղիկոսն Հայոց զտէր Աստուածատուր` էառ ՚ի նմանէ ինչ ինչ, եւ արձակեաց զնա . եւ ինքն եկեալ վերստին ՚ի Դավրէժ` դեգերէր ՚ի կողմանս Ատրապատականի. եւ ապա ելեալ ՚ի սահմանաց անտի չոքաւ յայլ տեղի. եւ ոչինչ կարաց հնարել ընդդէմ Մահմուտայ:
       դ. Մինչդեռ յայսպիսի խռովութեան էր աշխարհն Պարսից, արձակեաց թագաւորն օսմանցւոց սուլտան Ահմէտ յամի 1723. ՌՃՀԲ. անհամար զօրս ՚ի սահմանս աշխարհին Հայոց, յորս տիրէին պարսիկք. եւ եկեալ նոցա` առին զԵրեւան, տուեալ պատերազմ ամիսս երիս. առին եւ զՆախջուան, զԳանձակ, զԴավրէժ, եւ զայլ քաղաքս` մինչեւ ցԱհմատան, այն է Համատան` յաշխարհին Եկբատանայ. յորս եւ արարին կոտորած բազում. եւ վարեցին ՚ի գերութիւն զանհամար ոգիս, մանաւանդ զհայս. ո'չ միայն զորս էին յաւանս եւ ՚ի քաղաքս եղեալս ընդ իշխանութեամբ Պարսից , այլեւ զայնս` որք ստրուկք էին ընդ իշխանութեամբ Օսմանցւոց. եւ բերեալ զնոսա վաճառէին ՚ի քաղաքս քաղաքս, եւ առաւել եւս ՚ի Կոստանդինուպօլիս. եւ ոչ գոյր թիւ բազմութեան նոցա:
       Այլ զբազումս ՚ի նոցանէ զերծոյց Յովհաննէս Կոլոտ պատրիարգ Կոստանդինուպօլսոյ . քանզի մատուցել թուղթ աղաչանաց առ եպարքոսն` որ կոչիւր Իպրահիմ փաշայ, խնդրեաց ՚ի նմանէ` մի ' իբր գերի վաճառել զայն հայս, որք վարեալ էին յիշխանութենէ Օսմանցւոց. զի ո'չ է օրէն ասէ ՚ի գերութիւն վարել եւ իբր գերի վաճառել զայնոսիկ, որք ստրուկք են եւ տան հարկս թագաւորի: Եւ եպարքոսն տուեալ իրաւունս բանից նորա` խափանեաց զվաճառումն զայն: Իսկ զայնոսիկ հայս` որք գերեալ էին յիշխանութենէ Պարսից, ազատեաց դրամովք նա ինքն Յովհաննէս պատրիարգ . թէպէտ եւ սակաւս ՚ի բազմաց:
       ե. ՚Ի դիմել Օսմանցւոց յաշխարհ տէրութեան Պարսից` Շահաշրաֆ կամ Էշրէֆ խան հօրեղբօրորդի Մահմուտայ, այն է որդի Ապտուլլահայ, սպանեալ զնա ինքն զՄահմուտ` թագաւորեաց ՚ի տեղի նորա յԱսպահան. եւ դիմեալ ՚ի վերայ նախարարութեանց` նուաճեաց զնոսա ընդ իշխանութեամբ իւրով. եւ ապա հրեշտակութիւնս առաքեալ առ թագաւորն օսմանցւոց` հաշտութիւն խօսեցաւ ընդ նմա. եւ խորհէր մնալ անկասկած ՚ի թագաւորութեան իւրում:
       Յարեաւ ՚ի նմին ժամանակի Նատր Ղուլիխան, ծնեալ յամի 1687. ՌՃԼԶ. յաղքատութեան, ՚ի գեղջ միում մօտ ՚ի Քալաթ քաղաք. որ եւ ըստ Բաղդի լեալ` զօրացաւ ՚ի բազում իրս, եւ յարեցաւ յիշխանն Խորասանայ. եւ յետ այնորիկ ինքնագլուխ եղեալ` բռնացաւ ՚ի կողմանս յայնոսիկ: Հուսկ յետոյ հպատակութիւն ցուցեալ առ Շահթահմազ` եղեւ նմա սպարապետ, եւ զօրացոյց զնա ընդդէմ թշնամեաց նորա. որոյ վասն Շահթահմազ պատիւ մեծ եցոյց նմա, եւ անուանեաց զնա յիւր անուն` Թահմազ խան. այլ նա կոչեաց զինքն Թահմազ ղուլի:
       Դիմեալ ապա նորա ՚ի վերայ Շահաշրաֆայ` պատերազմեցաւ ընդ նմա ՚ի դաշտն Դամղունայ, եւ վանեաց զնա. եւ յետոյ կրկին մատուցեալ ընդ նմա` եհար զզօրս նորա. եւ նա մազապուրծ զերծեալ յԱսպահան քաղաք` սպան անդէն զՀիւսէյին շահ . եւ առեալ զգանձս իւր` փախեաւ ՚ի Շիրազ: Աճապարեալ Նատր խանին` եկն յԱսպահան, եւ կոտորեաց զաղուանս` որք մնացեալ էին ՚ի նմա. եւ կացեալ անդ զաւուրս քանի մի ' եդ հարկս ՚ի վերայ Ջուղայեցւոց վեց հազար թուման: Եւ յետ քանի մի աւուրց եբեր յԱսպահան զՇահթահմազ, եւ թագաւորեցոյց զնա անդէն յամի 1727. ՌՃՀԶ. եւ վերստին եդ հարկս ՚ի վերայ Ջուղայեցւոց երկու հազար հինգ հարիւր թուման ՚ի պէտս ծախուց թագաւորի: Եւ ինքն ելեալ յԱսպահանայ` պնդեցաւ զհետ Աշրաֆայ ՚ի Շիրազ. եւ հալածեաց զնա անտի. եւ գտեալ անդ զոմանս ՚ի Հայոց` էառ զամենայն ինչս նոցա: Իսկ Շահաշրաֆ ՚ի փախչիլ իւրում սպանաւ ՚ի ճանապարհին Կրմանայ ՚ի չորրորդ ամի թագաւորութեան իւրոյ: