Պատմութիւն Հայոց, Հատոր Գ.

Հեղինակ

Բաժին

Թեմա

ա. Լուեալ Հայոց եղելոց ընդ ամենայն տեղիս զմահ Մովսէսի կաթուղիկոսի` տրտմեցան առ հասարակ եւ ՚ի սուգ ըմբռնեցան. այլ ընկալան եւս մխիթարութիւն մեծ. զի լուան թէ ՚ի մեռանիլ իւրում յանձնեալ է կարգել ՚ի տեղի իւր զՓիլիպպոս, զորոյ զբարելաւութեանն համբաւ առեալ էին յառաջագոյն. եւ ճանաչէին զնա լինել այր ճգնազգեաց եւ խոնարհամիտ` իմաստուն եւ մեծահանճար. վասն որոյ ամենեքին` որք ցանկացօղք էին բարւոյ` գրեցին թուղթ յԷջմիածին յարեւելից յարեւմտից. եւ ծանուցին զհաճութիւն կամաց իւրեանց ընդ ընտրութիւն նորա: Եւ միաբանիցն առեալ զայսպիսի հաւանութիւն ազգին` օծին կաթուղիկոս զՓիլիպպոս յամի Տեառն 1633. եւ ՚ի թուին Հայոց ՌՁԲ. ՚ի 13. աւուր ամսեանն յունվարի: Զսա բազմօք դրուատէ Առաքել պատմիչ ականատես. *«Էր ասէ վարուքն յոյժ ճգնօղ եւ պահօղ. եւ մտօքն սրբախորհուրդ. եւ անձանձիր յաղօթս եւ ՚ի խօսակցութիւնս Աստուծոյ. որ զի'նչ եւ խնդրէր յԱստուծոյ, զամենայն անթերի պարգեւէր Աստուած. վասն զի մերով աչօք իսկ տեսաք. զի բազում դիւահարք նորին աղօթիւք ազատեցան. եւ հիւանդք եւ պէսպէս ցաւագարք եւ անդամալոյծք առողջացան. եւ ամուլ կանայք աղօթիւք նորա ծնան զաւակս »: Եւ ապա յաւելու գրել որոշակի զերկուս սքանչելիս, որովք բժշկեաց զայսահարեալ ոմն, եւ առողջացոյց զեօթնամեայ տղայ մի համր եւ անդամալոյծ:
       Սա ՚ի սկզբան կաթուղիկոսութեան իւրոյ շրջեալ յայցելութիւն մերձակայ վանորէից` յորդորէր զամենեսին ՚ի զգաստութիւն սրբութեան վարուց. եւ եթէ ուրեք գտանէր զոք ցոփակեաց, ջանայր յուղղութիւն վերածել խրատուք եւ սաստիւք. իսկ զանուղղայս վարէր արտաքս, զի մի փոքր մի խմոր զամենայն ապականեսցէ: Զարդարեաց եւ զվանս Անանիայ Առաքելոյն յԵրեւան, որ եւ ասի անապատ Երեւանայ. ուր կային երեսուն կրօնաւորք ընտիրք խստակեաց վարուք. եւ ինքն իսկ կաթուղիկոսն ընդ ժամանակս ժամանակս բազում անգամ երթեալ անդ դադարէր աւուրս քանի մի:
       Եւ եղեւ իբրեւ զերծաւ յայն աւուրս ՚ի բանտէ Նախջուանայ Պօղոս Սիդերնացի լատին կրօնաւոր, զոր յիշեցաք ՚ի նախընթաց գլուխդ, խնդրեալ տեղի ապահով եկն անկաւ ՚ի վանս Երեւանայ. եւ անդ հանդիպեալ Փիլիպպոսի կաթուղիկոսի` ընկալեալ եղեւ ՚ի նմանէ բազում մարդասիրութեամբ, ուր եւ սփոփեցաւ եւ հանգեաւ ՚ի տառապանաց իւրոց. ուստի եւ ՚ի փոխարէն այսր մատոյց ընծայ առ կաթուղիկոսն զմեծ պատկեր մի վայելչանկար. եւ Փիլիպպոս ետ դնել զայն ընդ այլ պատկերս եկեղեցւոյ այնր վանից յերեւելի տեղւոջ: Ապա զտեղի կալաւ անդ Պօղոս թոյլտուութեամբ կաթուղիկոսին իբր տարի մի եւ կէս, որպէս զի ուուսցէ պատանեկաց զտրամաբանութիւն եւ զայլ մակացութիւնս:
       Եւ յայնմ միջոցի ժողովեաց Պօղոս առ ինքն քանի մի եկեղեցական գրեանս Հայոց, եւ հաւաքեաց ՚ի նոցունց բազում վկայութիւնս ՚ի վերայ ուղղափառ վարդապետութեան` եւ մանաւանդ ՚ի ցոյց երկու բնութեան ՚ի մի անձն Քրիստոսի. եւ սկսաւ խօսիլ ընդ միաբանս, թէ պարտ է ասել ձեզ բնութիւն երկու որպէս յայտնի ցուցանեն ասէ եւ բանք վարդապետաց ձերոց եւ աստուածային ժամերգութեանց : Եւ ՚ի ծագել պէսպէս բանից` ազդ արար նմա Փիլիպպոս կաթուղիկոս` մի ' գրգռել զայնպիսի վէճ առաջի պարզամտաց. զի ամենայն հայք ասէ Աստուած եւ մարդ դաւանին զՔրիստոս. եւ գնան ըստ աւանդութեան սուրբ Լուսաւորչին, եւ զայլ ինչ ոչ կամին: Իսկ Պօղոս յետ բազում բանից ծունր եդեալ առաջի հայրապետին` ասէ. հա'յր սուրբ` եթէ ոչ ցուցից յայտնի ապացուցութեամբ, թէ նոյն է եւ այն` զոր ես ասեմ, եւ թէ` չի'ք տարբերութիւն ՚ի դաւանութեան Հռովմայ եկեղեցւոյ եւ Լուսաւորչին, աստէն իսկ անդամ տուր յօշել զիս: Եւ սկսաւ առաջի դնել վկայութեամբ շարականին եւ բանից վարդապետաց Հայոց, թէ զոր ինչ ընդունի եկեղեցին Հռովմայ` նոյն է ընդ այնմ դաւանութեան, որ աւանդեալ է Հայոց ՚ի Լուսաւորչէ: Եւ կաթուղիկոսն ասէ. եւ մեք նոյնպէս գիտեմք. եւ եթէ այդպէս է` եւ դու իսկ այդպէս ճանաչես, զի՞եւս պնդեալ կաս յընդունայն վէճս:
       Եւ Պօղոս այնուհետեւ դադարեաց ՚ի խօսելոյ ՚ի վերայ այսր բանի. եւ պարապէր յուսուցանել զգիտութիւն` մինչեւ ՚ի ժամանակս վրդովման աշխարհին Արարատայ յերեսաց պատերազմաց, զորմէ ունիմք յիշել ՚ի ստորեւ. յորում ժամանակի ՚ի ցրուիլ միաբանից յԵրեւանայ` ել եւ ինքն եւ գնաց շրջիլ յայլեւայլ քաղաքս Հայոց. եւ քարոզէր հրապարակաւ եւ առ տնին զապաշխարութիւն եւ զուղղութիւն վարուց: Եւ թէպէտ կամէր բացայայտ քարոզել նաեւ զողջմտութիւն դաւանութեան քաղկեդոնի սուրբ ժողովոյն, բայց որպէս գրէ եղբայր նորա Յովհաննէս` տեսեալ թէ հայք խորշին յանուանէ Քաղկեդոնի, ո'չ յիշէր զանուն նորին . այլ ընդհանրապէս քարոզէր, թէ հաստատուն պահեցէք զաւանդ սուրբ Լուսաւորչին` խոստովանելով զՔրիստոս կատարեալ Աստուած եւ կատարեալ մարդ. զի այս է ասէ ձեզ ապահով ճանապարհ: Եւ լսօղքն առանց հակառակութեան սիրով ընդունէին զբան նորա: Զանուն սորին Պօղոսի յիշէ պատուով եւ Առաքել պատմիչ ականատես գլուխ ԻԸ. երես 375. եւ Ոսկան վարդապետ, ՚ի նոյն գիրս ՚ի վերջն:
       բ. Պատահեցաւ ՚ի սմին ժամանակի ՚ի թուին Հայոց ՌՁԳ. յերկրորդ ամի Փիլիպպոս կաթուղիկոսի խոտորումն Զատկի ՚ի մէջ Յունաց եւ Հայոց, որ Ծռազատիկն կոչի: Եւ էր յայնժամ պատրիարգ Երուսաղէմի Գրիգոր Մոկացի` Պարոնտէր կոչեցեալ` որդի Մարգարի. սա յառաջ քան զհասանել տօնի Զատկին փոյթ կալաւ որսալ զսիրտս Յունաց, զի մի' ծագեսցի ինչ խռովութիւն ՚ի քաղաքի անդ. քանզի լուեալ էր ՚ի պատմութեանց` թէ յամենայն խոտորմունս տօնի Զատկին մեծամեծ վրդովմունք լինէին անդ մինչեւ զհեղումն արեան. նմին իրի երկիցս եւ երիցս հրաւիրեաց զգլխաւորս Յունաց ՚ի ճաշ, եւ խօսեցաւ ընդ նոսա բազում բանս. բայց սոքա ինչ ոչ շահեցան, այլ` արհամարհեալ զբանս նորա` ծիծաղէին, եւ ստիպէին եւս զնա, զի յանձն առցէ իւրովքն հանդերձ տօնել զԶատիկն ՚ի միասին: Եւ ինքեանք յղեալ արս ՚ի Կոստանդինուպօլիս` առին նամակ ՚ի դրանէ, եւ ձգեցին ՚ի կողմն իւրեանց զբդեշխն Դամասկոսի, զի ընդ ձեռամբ նորա էր Երուսաղէմ. ածին անդր եւ դռնապահապետս` (այսինքն խաբուճիպաշիս): Ազդ արարին ապա Գրիգորի պատրիարգին, եւ ասեն. եթէ ոչ տօնեսցես ընդ մեզ զԶատիկն, ոչ կարես ապրեցուցանել զքեզ եւ զքոյսդ ՚ի ձեռաց մերոց: Եւ զի յակոբիկք եւ հապէշք եւ ղփտիք ընդ հայս ունէին տօնել յայնմ ամի` սպառնացան եւ նոցա. եւ իբրեւ ոչ առին նոքա յանձն` վարեցին զնոսա ՚ի տեղւոջէ Սուրբ Յարութեան` գնալ ՚ի վանս Հայոց. եւ սկսան այնուհետեւ խօսիլ խրոխտանօք, եւ շրջիլ սրովք եւ բրովք` իբր արքունի հրամանաւ. եւ սպառնալ` չարիս հասուցանել Հայոց:
       Գրեաց Գրիգոր պատրիարգ առ հայս յայլեւայլ տեղիս, եւ խնդրէր ձեռնտու լինել ինքեան` գո'նէ դրամովք. բայց կարճութիւն ժամանակին ոչ ժամանեցոյց ուստեք զօգնականութիւն: Ապա անճարացեալ նորա` ազդ արար քաղաքապետին զսպառնալիս Յունաց եւ զխրոխտումն նոցա. եւ բազում տրովք հաճեցուցեալ զկամս նորա` դիմեաց եւ առ դատաւորս քաղաքին եւ առ մեծամեծս. եւ յայտնի եցոյց նոցա , թէ յոչ զսպիլ Յունաց` խռովութիւնք մեծամեծք ծագին ՚ի քաղաքի. եւ վասն այսր ամենայնի ծախեաց բազում դրամս` իբրեւ քսան հազար դահեկանաց: Եւ յայնժամ հրաման ՚ի քաղաքապետէն եւ ՚ի դատաւորաց քաղաքին առնուլ ՚ի բաց ՚ի ձեռաց Յունաց զամենայն սուր, եւ մի տալ թոյլ ումեք ՚ի Յունաց մտանել ՚ի քաղաքն սրով:
       Եկն անդ ՚ի նոյն աւուրս յուխտ Աւետիք անուն ոմն բաղիշեցի, որ էր հանդերձապետ (կամ Քիւրքճիւ պաշի ) Քիւչիւկ Ահմէտ փաշային, որ եկեալ էր յայնժամ ՚ի կողմանս Տիւրոսի եւ Սիդոնի ՚ի վերայ ապստամբեցելոյ առն` որում անուն էր Ման օղլու: Սա ինքն Աւետիք տեսեալ զշփոթութիւնս Յունաց` չոքաւ վաղվաղակի առ Ահմէտ փաշայն, եւ ծանոյց նմա զամենայն: Եւ Ահմէտ փաշայն առաքեալ փութով արս բդեշխն Դամասկոսի ազդ արար նմա սանձահարել զյոյնս եւ պաշտպան լինել Հայոց. եւ նա յղեաց զմի ՚ի հարիւրապետաց իւրոց հանդերձ գնդաւ. որոյ եկեալ յԵրուսաղէմ, եւ խօսեցեալ ընդ քաղաքապետին` գնաց եւ եկաց ՚ի դուռն գերեզմանի Տեառն ՚ի նախընթաց աւուր Զատկի Յունաց. եւ վանեալ անտի զյոյնս` փակեաց զդուռնն, եւ ոչ ետ թոյլ յունաց մտանել ՚ի ներքս: Եւ ապա զկնի շաբաթու միոյ ՚ի հասանել Զատկին Հայոց` ետ բանալ զայն. եւ յորժամ կատարեցին հայք զպաշտամունս իւրեանց` յաւարտիլ տօնին ելեալ գնաց անտի հարիւրապետն ՚ի տեղի իւր:
       Ընդ այս զչարեալ յոյժ յունաց` չոքան ՚ի Կոստանդինուպօլիս, եւ ետուն ըմբռնել զերկուս ոմանս ՚ի Հայոց, որոց մին էր Մինաս քահանայ, եւ միւսն Սէֆէր Ալաճաճի. եւ մատնեցին զնոսա յատեան դատաւորի իբր յանցաւոր յիրս արքունի. եւ նոքա թէպէտ եւ ցուցին անպարտս լինել, սակայն դատաւորն ստիպեաց զնոսա ուրանալ զհաւատս. եւ նոցա ոչ առեալ յանձն` կատարեցան սրով: Այս ամենայն գրեալ կայ ՚ի միում համառօտ պատմութեան յականատես անձնէ. որ ցուցանէ զինքն` գրեալ զայն հրամանաւ նորին Գրիգորի պատրիարգի: Այլ սա ինքն Գրիգոր Մոկացի որովհետեւ բազում ինչ ծախեաց վասն նախակարգեալ դիպուածոցդ` յոյժ աշխատ եղեւ յետոյ ՚ի վճարել զպարտսն. եւ ապա ձեռն ՚ի գործ արարեալ շինեաց զՍուրբ Ծնունդն յԵրուսաղէմ. եւ նորոգեաց զՍուրբ Փրկիչն. եւ կամարակապ կառոյց զեկեղեցի Յովհաննու աւետարանչին. եւ էառ երիս կամարս վասն Հայոց ՚ի վերնատանէ Սուրբ Յարութեան:
       գ. ՚Ի նոյն աւուրս եւ Փիլիպպոս կաթուղիկոս ձեռն էարկ ՚ի նորոգութիւն քանի մի շինուածոց, զոր դեռեւս չէր լրացուցեալ Մովսեսի, բայց անդրէն եհաս ՚ի մօտոյ ՚ի վերայ Աթոռոյն այլ իմն պատահար անակնունելի աւերածոյ, եւ ոտնակոխ եղեւ Էջմիածին: Քանզի շարժեցաւ պատերազմ մեծ ՚ի մէջ Օսմանցւոց եւ Պարսից . եւ ել սուլտան Մուրատ Չորրորդ ՚ի Կոստանդինուպօլսոյ զօրօք բազմօք` դիմել յաշխարհն Հայոց. եւ հասեալ ՚ի Կարին` ժողովեաց անդէն եւս գունդ սաստիկ. եւ եղեն ամենայն զօրք նորա եօթն հարիւր հազար. որովք չուեալ նորա ՚ի Կարս ` եկն անտի ՚ի վերայ Երեւանու. եւ պատերազմեալ ընդ նմա ամենայն զօրութեամբ զաւուրս ինն` խրամատեաց զպարիսպ քաղաքին. մինչեւ անճարացեալ քաղաքապետին` որ կոչիւր Թահմազղուլի` որդի Ամիրգունայ նախարարի, զոր տաճիկք Էմիրկէն օղլու կոչեն, եբեր զփականս քաղաքին. եւ համբուրեալ զոտս թագաւորին` ետ նմա զայն, եւ եմոյծ փառօք զարքայ յԵրեւան. եւ արար նմա ընթրիս ՚ի տան իւրում. եւ թագաւորն առաքեաց զԹահմազ ղուլի ՚ի Կոստանդինուպօլիս. ուր եկաց նա մինչեւ ՚ի մահ իւր . որ եւ շինեաց ամարանոց մերձ ՚ի տեղին կոչեցեալ Պալթայ Իլիմանը:
       Իսկ սուլտան Մուրատ եդեալ վերակացու քաղաքին զոմն ՚ի կուսակալաց իւրոց զՄուրթազայ փաշայ հնգետասան հազար զօրօք` ինքն գնաց ՚ի Դավրէժ. եւ անտի դարձ արարեալ եկն ՚ի Բաղէշ. եւ ապա գնաց յԱմիդ եւ ձմերեաց անդ. եւ ՚ի գարնան դարձաւ ՚ի Կոստանդինուպօլիս: Իբրեւ գիտաց արքայն Պարսից Իսմայէլ շահսէֆի` թէ մեկնեցաւ սուլտան Մուրատ ՚ի Հայաստանայ, եկն ՚ի վերայ Երեւանայ հարիւր հազար զօրօք. եւ զամիսս երիս պատերազմեալ` էառ զայն. բայց տարժանմամբ մեծաւ եւ հեղմամբ արեան անհամար անձանց:
       Յայսպիսի արշաւանաց այսոցիկ երկուց հզօր ինքնակալ թագաւորացս աւերեալ ապականեցան բազում աշխարհք, մանաւանդ աշխարհն Արարատայ` հանդերձ շրջակայ գաւառօք իւրովք, եւ գերեցան ՚ի Հայոց ոգիք բազում յոյժ: Իսկ վասն Էջմիածնի զի'նչ պարտ է ասել, զոր այնչափ աշխատանօք նորոգեալ էր Մովսեսի կաթուղիկոսի. բաց ՚ի յեկեղեցւոյն` ասէ Առաքել պատմիչ, եւ բաց ՚ի գմբեթաշէն յարկացն, որ ինչ շինուածք կային անդ, աւերեցան եւ քանդեցան. վասն որոյ եւ Փիլիպպոս կաթուղիկոս վերստին փոյթ տարեալ` բազում ծախիւք սկսաւ նորոգել զնոսա ըստ մասին: Եւ մինչչեւ էր կատարեալ զայն, ելեալ գնաց յԱսպահան. ուր բազում ընդունելութիւն գտեալ ՚ի Հայոց` եկաց անդ ամ մի եւ ամիսս ինչ. եւ զի յամենայն սրտէ փափաքէր նա փոխադրել անտի զաջ Լուսաւորչին եւ տանիլ յԷջմիածին, բազում յորդորանօք աղաչեաց զնոսա` շնորհել զայն ինքեան: Իսկ Ջուղայեցիք ոչ կամէին տալ` պէսպէս պատճառս ՚ի մէջ բերելով. նախ ` թէ աստ ՚ի յաշխարհիս Պարսից զայլ սրբազան ինչ ոչ ունիմք մեզ ՚ի մխիթարութիւն, բայց եթէ զսոյն զայս միայն. եւ երկրորդ` զի Շահաբաս իբր պահեստ եդեալ էր զայն ՚ի Ջուղայ. վասն որոյ ասեն ոչ կարեմք տալ . զի գուցէ խնդրեսցի այն, եւ եթէ ոչ գտցի աստ` կրեսցուք պատուհաս:
       Եւ քանզի կաթուղիկոսն ոչ կասէր ՚ի խորհրդոց անտի իւրոց, զառաջին պատճառ Ջուղայեցւոցն ոչինչ համարեալ` վասն երկրորդին փոյթ կալաւ: Եւ կամակից իւր ունելով զերեւանեցիսն ` սկսաւ շրջիլ նոքօք ՚ի դրունս մեծամեծաց. եւ բազում ընծայիւք հաճեցոյց զմիտս նոցա: Եւ յետ ամենայնի մատոյց նաեւ թագաւորին բազում ոսկի` սկտեղբ` հանդերձ թղթով աղաչանաց, խնդրելով ՚ի նմանէ զՍուրբ Աջն: Եւ ՚ի յաջողելոյ իրացն առեալ ՚ի նմանէ հրաման` բանիւ նորա եբարձ զաջն ՚ի Ջուղայէ ՚ի տանէ պարոն Սաֆարին. եւ տարեալ եդ յեկեղեցւոջ անդ. զի տացէ նովաւ զօրհնութիւն ժողովրդեան: Եւ քանզի տակաւին ընդդիմանային Ջուղայեցիք, հնարիւք իմն բարձեալ զայն Փիլիպպոսի` թաքոյց ՚ի մէջ բեռանց ուրումն մարգար անուն վաճառականի, որ էր ՚ի գողթան գաւառէ. եւ առաքեաց ՚ի Դավրէժ. եւ ապա ինքն եւս գնացեալ անդր` էառ զայն, եւ տարաւ յԷջմիածին ՚ի սեպտեմբերի. 20՚ի թուին Հայոց ՌՁԷ:
       Այլ մինչդեռ յԱսպահան էր Փիլիպպոս կաթուղիկոս. եկին ՚ի կողմանց Ղրիմու բազմութիւնք թաթարաց յաշխարհն Արարատեան հանդերձ իշխանաւն իւրեանց` որ Թաթարխանն կոչի. եւ ասպատակ սփռեալ` բազում քանդմունս եւ աւերմունս գործեցին ՚ի սահմանս Երեւանայ. եւ յափշտակեալ բազում ինչ յԷջմիածնէ` ելեալ գնացին անտի ՚ի վերայ Բաղտատու յօգնութիւն զօրացն օսմանցւոց, որք վեց աւուրբք յառաջ պաշարեալ էին զքաղաքն հանդերձ թագաւորաւն. եւ ապա զաւուրս երեսուն եւ ութն եւս պատերազմեալ` առին զայն ՚ի Պարսից: Եւ սուլտան Մուրատ եդեալ բդեշխ քաղաքին` Ռիքէպտար Մուստաֆայ փաշայ, Պէյլէր պէյի կոչմամբ` գնաց յԱմիդ. եւ անդ հաստատեցաւ հաշտութիւն ՚ի մէջ Պարսից եւ Օսմանցւոց` պայման եդեալ ՚ի միջի պահել զայն դաշն ցերեսուն ամ. որով եւ եղեւ խաղաղութիւն յաշխարհս Արեւելից:
       դ. Իսկ Փիլիպպոս կաթուղիկոս յետ որոյ եբեր զաջ Լուսաւորչին յԷջմիածին` կրկին նորոգեաց զբազում տեղիս. եւ զմնացեալ շինուածսն աւարտեաց. եւ ապա ձեռն էարկ նորոգել նաեւ զայլ քանի մի վանորայս Հայոց ՚ի վաղուց խափանեալս. եւ ելից զնոսա կրօնաւորօք. եւ ետ շինել եւս զբազում եկեղեցիս ՚ի քաղաքս եւ ՚ի գիւղս. շինեաց եւ զմեծ տաճարն Ոշական աւանին, ուր էր մարմին սրբոյն Մեսրոպայ. եւ ապա նորոգեաց զտաճար Սրբոյ Աստուածածնին յաւանն Բջնի:
       Նորոգեաց զկնի ամաց ինչ եւ զվկայարանս սրբոյն Գայիանեայ եւ Հռիփսիմեայ` իբրեւ ՚ի հիմանց կառուցանելով զնոսա. զի իսպառ քանդեալ եւ աւերեալ էին. եւ էր վերակացու այսոցիկ շինուածոցս աբեղայ ոմն տէր Յովհաննէս անուն` այր զգօն եւ յաջողակ ՚ի գործս. եւ սորա ցանկացեալ գտանել զնշխարս սրբոյն Գայիանեայ` յաւուր միում պատճառանօք իմն յղեաց այլուր զգործաւորս. եւ ինքնին փորեալ եւ պեղեալ զյատակս տաճարին եւ զմատրանն որ ընդ նովաւ զօրն ողջոյն եւ զգիշերն ողջոյն` եհաս մինչեւ ցհաստատուն հողն, յորոյ վերայ էր կառուցեալ հիմն եկեղեցւոյն. եւ անդ եգիտ զերիս քարեղէն տապանս. յորս կային ամփոփեալ մարմինք Գայիանեայ եւ երկուց ընկերաց նորա, մին ՚ի հարաւակողմն, եւ միւսն ընդ հիւսիս, եւ երրորդն ընդ արեւելս: Յայնժամ լցեալ Յովհաննու խնդութեամբ ` եբաց զկափարիչսն. եւ ընկալեալ զբուրումն անուշութեան ՚ի սրբոց նշխարաց` անկաւ ՚ի վերայ երեսաց իւրոց. եւ փառս մատոյց Աստուծոյ եւ ապա առեալ յինքն զփոքրիկ մասն մի ՚ի նշան հաստատութեան իրացն` կափոյց անդրէն զտապանսն. եւ ծածկեաց ՚ի տեղւոջ անդ` որպէս եւ էին յառաջնմէ. եւ բերեալ զայն մասն յԷջմիածին` եցոյց միաբանից. ընդ որ ուրախ եղեն յոյժ ամենեքին, եւ գոհացան զԱստուծոյ եւ այս եղեւ ՚ի թուին Հայոց ՌՃԱ. ՚ի 19. հոկտեմբերի:
       Յետ այսորիկ ՚ի նորոգել զտաճար սրբոյն Հռիփսիմեայ գտան եւ անդ երեք արկեղք յայլեւայլ տեղիս. երկուքն քարեղէն` յորս կային սակաւ նշխարք, եւ երրորդն փայտեղէն` յորում կային բազումք. տեսաւ եւ գիր գրեալ յորմն մատրան ՚ի ձեւ մաղթողական բանից առ սուրբ կոյսն Հռիփսիմէ. *«Ո'վ հրաշափառ եւ երջանիկ վկայ. եւ այլն ». եւ ՚ի վերջոյ անուանքս այսոքիկ. *«Յակովբ քահանայ Սուրբ Կաթուղիկէ արհիեպիսկոպոսարանին. ես Խոսրովիկ ծառայ Սուրբ Հռիփսիմէի սուրբ Ոլոգին. Ստեփաննոս ». ըստ որում ՚ի մէջ բերէ Առաքել պատմիչ. գլուխ ԻԵ. որ եւ ետես զայսոսիկ աչօք իւրովք: Եւ եղեւ շինութիւն երկուց տաճարացս ՚ի միջոցի երից ամաց սկսեալ ՚ի ՌՃ. թուականութէ մինչեւ ՚ի ՌՃԲ. հանդերձ բազում ծախիւք եւ աշխատութեամբ:
       ե. Այլ յառաջ քան զայսոսիկ եբաց Փիլիպպոս կաթուղիկոս եւ դպրատուն մեծ յԷջմիածին. ուր ժողովեալ զմանկունս` ետ մարզել զնոսա յուսումն, կարգեալ նոցա դասատու զՍիմոն վարդապետ Ջուղայեցի զաշակերտ Մելքիսէթ վարդապետի. որ եւ յետ ուսուցանելոյ նոցա զարուեստ քերականութեան` ել անտի. եւ շրջեալ յայլեւայլ տեղիս` հուսկ յետոյ գնաց յԵւդոկիա, եւ անդ մեռաւ յամի 1657. ՌՃԶ. տե'ս զսմանէ եթէ կամիս ՚ի գիրս առաքելի. գլուխ ԻԹ. երես 393:
       Մինչչեւ մեկնեալ էր Սիմոնի Ջուղայեցւոյ յԷջմիածնայ, եկն անդր երիտասարդ ոմն Ստեփաննոս անուն ՚ի Լէոպօլիս քաղաքէ` վարժեալ եւ կրթեալ ՚ի լեզու Լատինացւոց, եւս եւ յուսումն պէսպէս իմաստից, եւ կացեալ անդէն զժամանակ ինչ` ձեռնադրեցաւ քահանայ, եւ էառ զիշխանութիւն վարդապետութեան ՚ի Փիլիպպոսէ կաթուղիկոսէ. եւ թարգմանեաց ՚ի լատինէ ՚ի հայս զհինգ գիրս. զպատմութիւն Յովսեպոսի, որ վասն պատերազմաց հրէից. եւ զգիրս Դիոնեսիոսի Արիսպագացւոյն. եւ զգիրս համաբնաբանութեան. եւ զգիրսն` որ կոչի հայելի վարուց. նաեւ զաղօթամատոյց գիրսն. որ անուանի Բուրաստան աղօթից եւ զգիրս Յեսուայ որդւոյ Սիրաքայ` այն է Եկղեսիաստէս: Եւ ինքն լեալ իբր ութսուն ամաց` վախճանեցաւ ՚ի թուականութեանս Հայոց ՌԽՃԸ. փոքր մի յառաջ կամ յետոյ:
       ՚Ի սմին ժամանակի էր եւ կրտսերագոյն աշակերտակիցն Սիմոնի Ջուղայեցւոյ Ոսկան վարդապետ, որոյ ծնողքն էին բնիկ յԵրեւանայ, եւ վարեցան յաւուրս Շահաբասայ յԱսպահան. ուր եւ ծնաւ Ոսկան ՚ի թուին Հայոց ՌԿԴ. եւ իբրեւ աճեաց, աշակերտեցաւ Խաչատրոյ Կեսարացւոյ առաջնորդին Ջուղայու, առ որում կայր եւ Սիմոն. եւ ապա եկն ընդ Մովսէսի կաթուղիկոսի յԷջմիածին, եւ վերստին դարձաւ յԱսպահան: Իսկ իբրեւ նստաւ Փիլիպպոս կաթուղիկոս յԱթոռն, կոչեաց զՈսկան առ ինքն` եւ պահեաց առ իւր. զի էր նա մտօք ճարպիկ` եւ հետամուտ գիտութեան. եւ զի անդ էր յայնժամ նախայիշատակեալ Պօղոս լատին կրօնաւոր, ընտելացաւ ընդ նմա Ոսկան, եւ ամենայն ոգւով յարեցաւ ՚ի նա վասն առաւել եւս մարզելոյ յարտաքին իմաստս. յորմէ ուսաւ փոքր մի եւ զլեզու լատինական. ըստ որում յիշէ եւ ինքն Ոսկան ՚ի պատմելն զվարս իւր ՚ի վերջ գրոցն Առաքելի. երես 633 :
       Եւ զի Պօղոս ոչ գիտէր քաջ զհարազատ լեզու Հայոց, որպէս եւ Ոսկան զնորայն, եղեն երկոքին ուսուցիչք միմեանց. եւ այնուհետեւ համարձակ ձեռնամուխ լեալ` սկսան թարգմանութիւնս առնել ազգի ազգի գրոց` անընդել եւ անսովոր ոճով, զամենայն տարազ շարադրութեան ըստ լատինականին յօրինելով արտաքոյ ամենայն վայելչութեան հայկական բարբառոյ. եւ այնչափ վառեցան երկոքին նոքա յայն ոճ աղաւաղ եւ անպէտ շարադրութեան, մինչեւ ձեռն արկին սրբագրել եւ զգրուածս նախնեաց մերոց. եւ թէպէտ բազում անգամ խրատեաց զնոսա Փիլիպպոս կաթուղիկոս` ընդ նմին եւ այլք յերեւելի վարդապետաց. բայց չեղեւ հնար:
       Այլ սա ինքն Պօղոս յետ կալոյ յաշխարհի անդ ամս իբր չորս` գնաց եւ ՚ի Վրաստան. եւ անտի դարձաւ ՚ի Պարսս. եւ յետոյ ՚ի Կոստանդինուպօլիս. եւ անտուստ չուեաց ՚ի Լեհաստան եւ ՚ի Հռովմ վասն բանի հաշտութեան Հայոց եղելոց յԻլով ընդ Նիկոլի եպիսկոպոսի. զորմէ տեսցես ՚ի գլուխ ԻԸ. Նաղի եւ Փիլիպպոս կաթուղիկոս եւ պապն Հռովմայ պատուիրեալ էին Պօղոսի հոգ տանիլ վասն նոցին իրաց: Եւ եղեւ յորժամ գնաց նա ՚ի Հռովմ. տարաւ ընդ իւր զձեռագիր Աստուածաշունչ մի հայերէն. եւ կամելով տպագրել զնոյն ՚ի յորդորելոյ ոմանց` ձեռն էարկ համեմատել ընդ լատինականին. եւ փոփոխեալ ըստ հաճոյս` ջանացաւ յարմարել զայն նմին` ըստ բանիցն եւ ըստ ոճոյ բառիցն. եւ մատոյց առ կարդինալս ժողովոյն փռօփականտայու, զի տպագրեսցեն զայն զսրբագրեալն յիւրմէ. իսկ նոքա թէպէտեւ ունէին յառաջնմէ կամս, այլ ոչ վստահացեալ` թերեւս ՚ի սակս այլայլութեանցն եղելոց ՚ի նմա` չառին յանձն:
       Յետ այսորիկ յամի Տեառն 1642. առաքեցաւ միւսանգամ Պօղոս հրամանաւ պապին առ Փիլիպպոս կաթուղիկոս Հայոց հանդերձ չորիւք ընկերօք. եւ ՚ի կամիլ իւրում դառնալ յարեւմուտս յամի 1647 ՌՂԶ. գրեաց Փիլիպպոս կաթուղիկոս թուղթ սիրոյ եւ հպատակութեան հանդերձ պատճենիւ դաւանութեան առ սրբազան պապն Իննովկենտիոս Տասներորդ. որում ստորագրեցին քսան եւ հինգ եպիսկոպոսունք Հայոց. եւ ութն վարդապետք: Եւ յայսմ նուագի յորժամ ՚ի հայս էր Պօղոս կրօնաւոր, գտեալ զՈսկան վարդապետ` խօսեցաւ ընդ նմա վասն սրբագրութեան Աստուածաշնչին. յայնժամ վերստին բաղդատութեամբ յաւելին երկոքին նոքա այլ եւս փոփոխութիւնս, եւ խանգարեցին բազում ուրեք զվայելչութիւն շարադրութեանս, ուրեք ուրեք եւ զմիտս բանին, այլազգ իմանալով. եւ ահա այս այն է` ըստ որոյ տպագրեաց յետոյ Ոսկան զԱստուածաշունչ իւր. բայց յաղագս տպագրութեանց ունիմք խօսիլ առանձինն ՚ի ստորեւ: