Պատմութիւն Հայոց, Հատոր Գ.

Հեղինակ

Բաժին

Թեմա

ա. Մեռեալ էին ՚ի սմին ժամանակի ՚ի թագաւորութեան Գիուկայ մեծի խանին` որդիք Ճինկիզայ, որք կարգեալ էին ստորին թագաւորք այլեւայլ կողմանց, որպէս ասացաք ՚ի գլուխ ԻԶ. եւ փոխանակ նոցա տիրէին որդիք նոցին. Բաթու տիրէր ՚ի վերայ հիւսիսայնոց. Մավար տիրէր ՚ի վերայ Էօղպէքաց. իսկ ՚ի վերայ Հիւթայեաց եւ Խորասանու եւ շրջակայ ազգաց տիրէր կինն Թուլեայ Սարխուտան հանդերձ անդրանիկ որդւովն, որոյ անուն էր Մանգոյ. որում էին գործակից եւ այլ երեք եղբարք նորին Ղուպիլա , Հուլաւ եւ Արիխբուղա: Եւ եղեւ ընդ այն աւուրս իբրեւ մեռաւ թագաւորն թաթարաց Գիուկ խան, ժողովեցան ազգականք նորա նախակարգեալք` կացուցանել զոք ՚ի տեղի նորուն. զի ոչ ունէր Գիուկ որդի. եւ թագաւորեցուցին զորդի Թուլեայ զՄանգոյ. եւ գնացին իւրաքանչիւր ՚ի տեղիս իւրեանց. ընդ որս եւ Բաթու իշխանն հիւսիսոյ` որ երեւելին էր ՚ի նոսա, դարձ արարեալ յԱթոռ իւր ՚ի կողմանս Ռուսաց ՚ի խաղաղութեան կալաւ զաշխարհն:
       Այս Բաթու ունէր զորդի մի Սարդախ անուն. որ եւ սնեալ գոլով քրիստոնեայ դայեկօք որք էին ՚ի Ռուսաց` իբրեւ եհաս ՚ի չափ հասակի, մկրտեցաւ, եւ եկաց քրիստոնէաբար: Եւ հայր նորա Բաթու ոչինչ ընդիմացաւ նմա. որով եւ նա առաւել վստահութիւն առեալ` հրաման ետ յայտնի պաշտել զքրիստոնէութիւն. եւ արգել եւս առնուլ հարկս յեկեղեցեաց: Եւ որք միանգամ գային առ նա ՚ի քրիստոնէից, սիրով ընդունէր զնոսա, մանաւանդ զիշխանս Հայոց. ՚ի մէջ որոց մեծապէս փառաւորեաց զիշխանն Ջալալ զտէրն Խաչենոյ: Զի սա եւ այլ իշխանք Հայոց թէպէտեւ էին ընդ իշխանութեամբ Բաչուին, որ իշխէր ՚ի վերայ Հայաստանեայց եւ Վրաց եւ Աղուանից, բայց նոյն ինքն Բաչու եւս իշխեալ լինէր ՚ի Բաթուայ իբրեւ ՚ի մեծէ խանէ հիւսիսակողման. ընդ նմին եւ յորդւոյ նորա ՚ի Սարդախէ . որոյ ակնարկութեամբն փոքր ինչ հանգիստ գտան Հայք եւ Վիրք ՚ի բռնութենէ թաթարաց:
       բ. Էր ՚ի սմին ժամանակի իշխան Սիւնեաց Դաւիթ անուն, զոր պատմիչն Ուռպելեանց փոքր թագաւոր կոչէ, որ եւ տիրէր յերկրին Աբանդայ` այն է Կապան կամ Սղնախ: Զսա կամէր ունիլ Բաչու իշխանն թաթարաց. որոյ վասն զհետ լեալ եկն եւ նստաւ ՚ի սահմանս Աբանդայ ՚ի գլուխ Ձագեձորոյ. եւ հնարիւք իմն զբռամբ ածեալ զնա` ՚ի կալանս ՚ի մէջ բանակին: Իսկ Դաւիթ զկնի աւուրց ինչ զերծեալ ՚ի գիշերի` ել եւ փախեաւ անտի երիւք արամբք, ոչինչ այլ ունելով ընդ իւր, բայց միայն գոհար ակն մի պատուական` մեծ եւ անգին` ՚ի գոյն կարմիր, եւս եւ մասն մի ՚ի փայտէն կենաց: Եւ եղեւ յանցանել նորա ընդ գիւղն Գուտենի կոչեցեալ` պատահեցաւ նմա Թանկրեղուլ հայ իշխան, զոր կացուցեալ էր Սմբատ Ուռպելեան ՚ի վերակացութիւն տեղւոյն. որոյ հասեալ երիվարաւ զկնի Դաւթի` կամէր արգելուլ զնա: Իսկ նորա յահի մեծի լեալ` եհան ՚ի ծոցոյ իւրմէ զգոհար ակն եւ զխաչն, եւ տուեալ զայնս ցիշխանն` ասէ. տա'ր զայդոսիկ եւ տո'ւր քաջին Սմբատայ ՚ի պահեստ. զի դա է գին տէրութեանս. յոր եթէ վերստին հասից, հասուսցէ ինձ . իսկ եթէ ոչ` նա ժառանգեսցէ. եւ ինքն ամրացեալ յանառիկ ինչ տեղի` յետ սակաւու մեռաւ:
       Լուեալ Սմբատայ զմահ Դաւթի` առեալ տարաւ զնորա զայն գոհար ակն առ Բաչու իշխանն` վասն գտանելոյ շնորհս առաջի նորա. իսկ Բաչու յղեաց զակն զայն ՚ի ձեռն նորին Սմբատայ առ Մանգոյ խան, որ նորոգ էր թագաւորեալ. եւ ՚ի սակս այնորիկ մեծարեցաւ յոյժ Սմբատ ՚ի մեծ խանէն. եւ եղեալ նմա սիրելի` ընկալաւ անուն պատուոյ` Էնչու կոչմամբ, այսինքն է տէրունի: Աստանօր երկար իմն պատմի ՚ի գիրս Ուռպելեանց, թէ ՚ի գիշերի երեւեցաւ լոյս ծագեալ ՚ի վերայ վրանին Սմբատայ, ուր եդեալ էր մասն կենաց փայտին. եւ վասն այսր առաւել եւս պատուեցաւ նա. եւ այլն : Դարձ արարեալ ապա Սմբատայ արքունի հրովարտակաւ` եկն եւ ժառանգեաց հրամանաւ Բաչուին զորոտն աւան եւ զկալուածս նորա, եւ զբերդն Բորոտնայ, եւ զԲղեան եւ զՏաթեւ եւ զՈւրծ եւ զՎետէ, եւ զհայրենի երկիր իւր զԵրնջակ եւ զԵղեգիս եւ զՎայոց ձոր. եւ արար անդորրութիւն այնր աշխարհի. եւ նորոգեաց զվանորայս եւ զեկեղեցիս ՚ի կողմանս աշխարհին Սիւնեաց:
       Այլ յորժամ ակն ունէին Հայք եւ Վիրք վայելել փոքր մի ՚ի հանգստեան, եհաս այլ իմն պատուհաս ՚ի վերայ աշխարհաց նոցա համօրէն . քանզի եկն յանկարծակի մարախ անհամար բազմութեամբ ՚ի ժամանակի հնձոց, եւ ելից զամենայն տեղիս, եւ եկեր զամենայն, եւ չորացոյց զերկիրն իսպառ. որով եւ անկաւ սով զարհուրելի. մինչեւ բազմաց մեռանիլ, եւ ոմանց ուտել զմիմեանս: Եւ թէպէտ ՚ի հասանել ձմերան, մեռան այն բազմութիւնք մարախից, բայց ՚ի յաջորդել գարնան` գոյացոյց երկիր ՚ի դիականց նոցա հարիւրապատիկ աւելի. մինչեւ լցաւ բովանդակ Հայաստան եւ Վրաստան ՚ի բազմութենէ նոցա. եւ ծածկեցան լերինք եւ դաշտք: Իսկ մարդիկ աշխարհին չունելով ինչ բնաւ ուտել, մտանէին ՚ի մէջ մարախից` ծածկեալ ունելով զինքեանս, եւ ուտէին զնոսին. եւ այնուհետեւ ջանայր ամենայն ոք հետիոտս փախչիլ յաշխարհէ անտի. բայց եւ ոչ զայն կարէին առնել:
       Դիմեցին ապա ամենեքին առ հասարակ աղօթիւք առ Աստուած. եւ Աստուած եցոյց վաղվաղակի առ նոսա զողորմութիւն իւր. զի եկին սարեակք այսինքն սըղըրճըք` ՚ի կողմանց Պարսից անթիւ բազմութեամբ իբրեւ զամպս, որք սպառեցին զամենայն մարախս. եւ ինքեանք եղեն կերակուր մարդկան. եւ մնացեալքն դարձան յետս: Եւ ապա ամենեքին որք միանգամ ունէին զերկիր, գնեցին իւրեանց յայլեւայլ տեղեաց սերմանիս, եւ սերմանեցին, եւ հնձեցին բազմապատիկ. եւ վերստին լցան բարեօք:
       Այն ինչ նորոգ ոգի առեալ էր բնակչաց աշխարհին, հրաման ել ՚ի Մանգոյ թագաւորէն աշխարհագիր առնել ընդ ամենայն տեղիս, յորս տիրեալ էին իշխանք իւր, ընդ հիւսիս, ընդ հարաւ եւ ընդ արեւմուտս, եւ առնուլ յամենայն մարդոյ` բաց ՚ի կանանց եւ ՚ի ծերոց եւ ՚ի տասնամեայ տղայոց եւ յեկեղեցականաց, հարկս ծանունս առաւել քան զկար վճարելոյ: Եկն յայնժամ յաշխարհն Հայոց հարկապետ Արղուն անուն ոմն բազում անողորմ պարսիկ սպասաւորօք. եւ ՚ի համար արկեալ զամենայն հասակ ՚ի տասնամենից եւ ՚ի վեր` եդ ՚ի վերայ նոցա հարկս , վաթսուն դահեկանս` ըստ մարդաթուի. եւ որք ոչն կարէին վճարել, յանհնարին տանջանս եւ ՚ի տուգանս մատնէր զնոսա. եւ իբրեւ ոչինչ գտանէր, առնոյր զկալուածս նոցա, եւ զբազմաց զորդիս եւ զկանայս: Եւ որք թաքչէին կամ փախչէին, սպասաւորք նորա ամենայն զգուշութեամբ որոնէին զնոսա. եւ եթէ գտանէին, կապէին ձեռս ՚ի յետս, եւ դալար գաւազանօք հարկանէին. եւ ապա արձակէին ՚ի վերայ նոցա շունս կատաղիս, որք չարաչար յօշոտելով խեղդամահ առնէին զնոսա:
       Յայս գործ սորա եւ ոմանք յիշխանացն Հայոց եւ Վրաց եղեն իւիք ձեռնտու. զի որովհետեւ առաւել զնոսա տանջէին քան զռամիկս, նոքա զդաւանութիւն իւրեանց թափէին ՚ի վերայ հասարակ ժողովրդոց` մատնութեամբ, յափշտակութեամբ, եւ այլ բազմապատիկ անողորմութեամբ. որով առաւել գրգռեցին զբարկութին Աստուծոյ ՚ի վերայ իւրեանց. եւ ամենեքին առ հասարակ աղքատացան. եւ ձեռն արկին ՚ի ստացուածս եկեղեցեաց. եւ առին զոր միանգամ գտին, եւ ետուն հարկահանիցն: Յետ ժողովելոյ Արղունայ զայնր ամի զհարկսն, սահմանեաց պատուէր յամենայնի ամի առնուլ զայն հարկ` ոչ միայն ըստ մարդաթուի, այլեւ ըստ թուոյ տանց, արտից, դաշտաց, գետոց, ծառոց, բեռանց, եզանց, ձիոց, եւ այլն: Եւ եղեւ անհնարին գործ դառնութեան եւ թշուառութեան ՚ի վերայ ազգիս Հայոց, եւս եւ այլոց ազգաց. զի ոչ հնար գոյր վճարելոյ. եւ ոչ իսկ միջոց փախչելոյ, եւ կամ տեղի թաքչելոյ:
       գ. Այլ մինչչեւ էր լեալ այս հարկապահանջութիւն, Հեթում արքայ Հայոց իբրեւ լուաւ` թէ թագաւորեալ է ՚ի տեղի Գիուկայ Մանգոյ խան, կամեցաւ հաստատել եւ ընդ նմա զդաշն սիրոյ եւ խաղաղութեան. սմին իրի գրեաց թուղթ առ Բաթու մեծ խանն հիւսիսոյ, զի նա լիցի միջնորդ այսր նորոգութեան դաշին. եւ յղեաց զայն ՚ի ձեռն իմաստուն քահանայի միոյ` որ կոչիւր Բարսեղ: Յառաքել Հեթմոյ զթուղթն` եհաս ՚ի վերայ նորա սուգ ՚ի մօտոյ. քանզի վախճանեցաւ կին նորա թագուհին Զապէլ դուստր Լեւոնի արքայի. եւ եղեւ տրտմութիւն մեծ ազգին համայն. զի այս դշխոյ բարեպաշտուհի` իւր առաքինական եւ սքանչելի քաղաքավարութեամբ. եւ բազմապիսի գործովք աղքատասիրութեան սիրելի էր լեալ ամենեցուն, եւ գովաբանեալ յամենեցուն. եւ մխիթարութիւն մեծ էր նա Հեթմոյ արքայի:
       Յորժամ հիւանդացեալ եդաւ ՚ի մահիճս երանելիս այս, յառաջ քան զամենայն պատրաստեաց զանձն` բարի մահուամբ ելանել ՚ի մարմնոյ. եւ ապա ընկալեալ զսուրբ խորհուրդս ՚ի թոշակ վերջին` մինչ սպասէր լուծանիլ ՚ի կենաց եւ մտանել առ Աստուած, լուաւ ձայն ՚ի յերկնից յստակ հնչմամբ ՚ի լսելիս իւր` ասելով. ե'կ աղաւնի իմ. ե'կ սիրելի իմ, կատարեալ իմ: Յորմէ լցաւ հոգի նորա անպատմելի խնդութեամբ, եւ զուարթացան երեսք նորա. մինչեւ հիանալ մերձակայիցն` որք հայէին ՚ի նա. եւ յառաւել զարմանալ նոցա` պատմեաց թագուհին` զոր լուաւն զերանաւէտ հրաւէր կոչմանն. եւ ընդ ասելն զայն` իսկ եւ իսկ աւանդեաց զհոգին. ըստ որում գրէ Վահրամ պատմիչ ականատես` արքունի դիւանադպիր, որ էր ՚ի նմին ժամանակի առաջիկայ եղելոցն: Եկին յայնժամ եւ ժողովեցան բազմութիւնք դասուց եկեղեցականաց` քահանայից եւ վարդապետաց եւ եպիսկոպոսաց` հանդերձ Կոստանդին կաթուղիկոսիւ, որ էր տակաւին ՚ի Սիս քաղաքի` եկեալ անդր ՚ի նախընթաց ամի ՚ի պատճառս ժողովոյն. նոյնպէս եւ դասք իշխանաւորաց եւ աւագաց հանդերձ թագաւորաւն Հեթմով եւ արքայորդւովք . եւ բարձեալ մեծահանդէս յուղարկաւորութեամբ զմարմին նորա` եդին ՚ի տապանի սաղմոսիւք եւ օրհնութեամբ:
       ՚Ի յաջորդ ամի ընկալաւ Հեթում արքայ ՚ի Բաթու իշխանէն զպատասխանի թղթոյ իւրոյ, զոր յղեալ էր ՚ի ձեռն Բարսղի քահանայի. որ եւ հրաւիրէր զարքայ` գալ առ ինքն, եւ ապա գնալ առ Մանգոյ խան: Բայց Հեթում կասկածեալ, թէ գուցէ ՚ի հեռանալ իւրում ՚ի Կիւլիկիոյ` զարթիցեն թշնամիք իւր, հանդարտեաց զժամանակ ինչ, եւ խորհէր` թէ զի'նչ արասցէ: Այլ իբրեւ լուաւ` թէ հասեալ են հարկապահանջք Մանգոյ խանին յաշխարհն Հայոց եւ Վրաց, եւ տառապեցուցանեն զազգն, եդ ՚ի մտի ճանապարհ առնել առ խանն, եւ հնարել զխաղաղութիւն աշխարհին, եւ զելս ազատութեան եւս գտանել յառաւելութենէ հարկացն:
       Թողեալ ապա ՚ի վերայ աշխարհին զծերունի հայր իւր զԿոստանդին, եւ օգնական նմա զորդիս իւր զԼեւոն եւ զԹորոս, պատրաստեցաւ գնալ: Եւ զի ՚ի ճանապարհորդել նորա հարկ էր անցանել ընդ երկիր թշնամեաց իւրոց, յայլ իմն կերպարանս մտեալ` անկաւ յուղի ընդ ծառայս իւր իբրեւ զմի ՚ի նոցանէ. եւ զանխուլ ճանապարհաւ էանց ընդ այն փութանակի, յարաց ամսոյ ԻԸ. ՚ի փետրվարի. 4. եւ զայլ աղխս իւր հանդերձ բազմութեամբ արի արանց առաքեաց ճեպով ընդ այլեւայլ ճանապարհ. եւ ինքն եկեալ ՚ի Կարս, ուր նստէր յայնժամ Բաչու իշխանն, պատուեցաւ ՚ի նմանէ յոյժ ըստ արժանի թագաւորական պատուոյ: Եւ եկաց աւուրս ինչ ՚ի գիւղն Վարդենիս ՚ի տան ուրումն հայ իշխանի, զոր Քուրդ անուանէին. մինչեւ հասին անդր եւ այլ աղխք ճանապարհորդութեան նորա, եւ ժողովեցան արքն, զորս յղեալ էր յառաջագոյն. յորս էին եւ վարդապետք ոմանք, այսինքն են Ստեփան եպիսկոպոս, Յակոբ վարդապետ, Մխիթար վարդապետ, եւ այլ քանի մի քահանայք: Ժողովեալ զսոսա Հեթում` էանց յաշխարհն Աղուանից. եւ անտի անցեալ ընդ դուռն Ճորայ` եհաս առ իշխանն Բաթու. որ բանակեալ կայր ՚ի սահմանս Խազանայ առ ափն Էդիլ գետոյ, այն է Վոլկա, որ իջանէ ՚ի ծովն Կասպից:
       Անդ պատուեալ յոյժ Հեթմոյ ՚ի Բաթուէ, եւ յորդւոյ նորա ՚ի Սարդախայ` եկաց զաւուրս ինչ. եւ ապա առեալ ՚ի նոյն Բաթուէ զօրս` ճանապահորդեաց յաշխարհն Թաթարաց մեծաց. եւ անցեալ ընդ բազում գաւառս եւ քաղաքս զամիսս չորս` եհաս անդր յաւուր նաւակատեաց տօնի սուրբ խաչին. եւ մատուցեալ առ Մանգոյ թագաւոր զպատարագս իւր` մեծարեցաւ` ՚ի նմանէ յոյժ առաւել քան զոր մարթ էր ակնունիլ:
       Եւ Մանգոյ խան պահելոյ զնա առ իւր զաւուրս յիսուն` ետ նմա հրովարտակ իշխանական պատուոյ, եւ յետկար մշտնջենաւոր խաղաղութեան` խոստացեալ յամենայնի օգնութիւն ժամանեցուցանել նմա, միայն թէ հաւատարմութեամբ կացցէ եւ նա` նոյնպէս եւ յաջորդք նորա ՚ի հնազանդութեան թագաւորին թաթարաց: Եւ ապա ետ նմա յատուկ գիր ազատութեան եկեղեցեաց, եւ թուղթ թեթեւութեան հարկաց Արեւելեայ Հայոց բնակելոց ՚ի Հայաստան. եւ բանիւ նորա կոչեալ յետս զԱրղուն հարկահան` եդ ՚ի բանտի. կարգեալ եւ գունդ մի զօրաց ՚ի զգուշութիւն ճանապարհորդութեան` արձակեաց յիւրմէ զՀեթում արքայ գնալ յաշխարհ իւր ՚ի Կիւլիկիա:
       դ. Մեկնեալ Հեթմոյ արքային ՚ի Մանգոյ խանէն` ել ՚ի ճանապարհ. եւ ՚ի չուել անդ իւրում առաքեաց առ Բաթու զԲարսեղ քահանայն հանդերձ հրովարտակօք մեծի խանին, զի եւ ՚ի նմանէ առցէ զհաւանութիւն: Եւ ինքն շրջեալ ընդ բազում տեղիս, զորոց մի ըստ միոջէ եւ երկար գրէ Կիրակոս, եկն եհաս ՚ի Հայս ՚ի Շիրակ գաւառ. եւ մատուցեալ առ Բաչու իշխանն` եցոյց նմա զհրովարտակս թագաւորին, եւ պատուեցաւ ՚ի նմանէ. եւ եկեալ անդրէն ՚ի գիւղն Վարդենիս` նստաւ ՚ի տան Քուրդ իշխանին, եւ սպասէր գալստեան Բարսեղ քահանայի: Եկին յայնժամ առ նա ամենայն իշխանք եւ եպիսկոպոսունք եւ վարդապետք Հայոց, որք էին յայնոսիկ կողմանս, եւ մատուցին նմա պատիւ մեծ իբրեւ իւրեանց թագաւորի. եւ նա եւս եցոյց ամենեցուն նոցա սէր բազում. եւ ետ բազմաց պարգեւս, աղաչելով զամենեսին կալ առ միմեանս սիրով եւ միաբանութեամբ:
       Եւ իբրեւ եհաս անդր Բարսեղ քահանայ, ել Հեթում արքայ ՚ի ճանապարհ հանդերձ զօրօք Թաթարաց, զորս ետ նմա Բաչու. եւ հասեալ ՚ի Միջագետս` արձակեաց զնոսա յիւրմէ բազում պարգեւօք. եւ ինքն եկն իւրովքն հանդերձ յերկիր իւր ՚ի Կիւլիկիա ՚ի մարերի. ԻԹ. ՚ի յունիսի 5. որոյ ընդառաջ ելեալ որդիք նորա Լեւոն, եւ Թորոս հանդերձ զօրօք եւ ժողովրդեամբք` տարան բազում պատուով ՚ի Սիս: Այս ճանապարհորդութիւն Հեթմոյ տեւեաց ամ մի, եւ ամիսս չորս` ըստ պատմութեանն Կիրակոսի եւ Վարդանայ, եւ ըստ այլոց երկուց անծանօթ պատմագրաց. իսկ Վահրամ դնէ ամս չորս, եւ Հեթում պատմիչ` երիս ամս եւ կէս. թերեւս հաշուելով եւ զայլ ամս` յորս դեգերեցաւ նա ՚ի նոյն ժամանակի արտաքոյ Կիւլիկիոյ ընդ թաթարս յայլեւայլ տեղիս:
       Եւ եղեւ յայն աւուրս ՚ի մեռանիլ Բաթուայ մեծ իշխանին հիւսիսոյ` չոքաւ որդի նորա հաւատացեալն Սարդախ առ Մանգոյ խան` առնուլ ՚ի նմանէ զիշխանութիւն հօր իւրոյ. եւ տարաւ ընդ իւր զիշխանն Հայոց զՋալալ զտէրն Խաչենոյ. եւ ընկալեալ ՚ի խանէն զոր խնդրէր` դարձաւ յետս արքայական ճոխութեամբ. բայց նախանձեալ ընդ նա ազգականք նորա Բարքաշահ եւ Բարաքսար` որք յայլ օրէնս էին, արբուցին նմա դեղ մահու եւ սպանին. կամ ըստ գրելոյ Բարեբրեյոսի Ասորւոյ` ՚ի գնալ նորա առ Մանգոյ խան` սպանաւ նա ՚ի ճանապարհի. եւ էառ զիշխանութիւն նորա նա ինքն Բարքաշահ կամ Բարքա: Իսկ Ջալալ հայ իշխան էառ ՚ի խանէն առանձին հրովարտակ վասն անդօրրութեան երկրին իւրոյ. եւ դարձաւ խաղաղութեամբ ՚ի տեղի իւր:
       ՚Ի նոյն աւուրս նեղեալ եւ Սմբատայ Ուռպելեան ՚ի ձեռաց Թաթարաց` որք կամէին կորզել յինքեանս զերկիր նորա, գնաց վերստին առ մեծ խանն Մանգոյ, որոյ առաջի հաճոյ գտեալ էր յառաջնմէ. եւ անդրէն հաստատեցաւ յիշխանութեան իւրում, եւ պատուեցաւ յոյժ ՚ի նմանէ: Եւ զի Սմբատ բարեկամութեամբ էր ընդ Արղունայ հարկահանի` զոր վերագոյնդ յիշեցաք, միջնորդ լեալ առ խանն` եհան զնա ՚ի բանտէ, եւ եկն նովաւ հանդերձ ՚ի հայս. եւ Արղուն մեծացոյց զՍմբատ իբրեւ զերախտաւոր իւր. ընդ որ դժկամակեալ իշխանք Հայոց` մեղադիր լինէին Սմբատայ, զի զայնպիսի բռնաւոր հանեալ ՚ի Գառագղէ` էած անդրէն. բայց Սմբատ խոստացաւ նոցա ոչ թողացուցանել Արղունայ առնել ինչ չար ընդ հայս. եւ սակայն զկնի սակաւուց սկսաւ նա ցուցանել զառաջին բռնաւորութիւն իւր:
       Լուեալ ամիրային Իկոնիոյ զմիաբանութիւն, զոր արար Հեթում արքայ Հայոց ընդ մեծ խանին Թաթարաց, յարոյց պատերազմ ՚ի վերայ նորա. եւ առեալ զզօրս իւր` յարձակեցաւ ՚ի Կիւլիկիա ընդ անցս Վահկայ: Եւ ընդդէմ նորա Հեթում հանդերձ որդւովք իւրովք, եւ վանեաց զնա յաշխարհէ անտի իւրմէ ընդ նոյն ճանապարհ: Եւ անտի դիմեալ յարեւելս հիւսիսոյ` էառ ՚ի ձեռաց նորա զբազում գաւառս եւ զքաղաքս, ընդ որս եւ զԳերմանիկ եւ զՊեհեսնի, զորս յառաջագոյն առեալ էին այլազգիք ՚ի Հայոց: Եւ ապա օգնական լեալ փեսային իւրում, որ էր կոմսն Տրապօլսոյ, զերծոյց եւ զնա ՚ի թշնամեաց նորա. եւ էառ զՄունդաս բերդ: Եւս եւ ըստ վկայելոյ ոմանց ՚ի լատին պատմագրաց, բազում օգնութիւն ցուցեալ առ լատինացիս` մանաւանդ առ բնակեալս յԱնտիոք` զերծոյց զնոսա ՚ի թշնամեաց նոցին. որպէս երեւի այս եւ երկրորդ թուղթն, զոր գրեաց առ նա յետ ժամանակաց պապն Կղեմէս Չորրորդ. *«Այո' ասէ գիտեմք, եւ գիտեն եկեղեցիք համօրէն թէ զիա'րդ բազում անգամ քոյին օգնականութեամբդ փրկեցեր զլատինացւոց ժողովուրդ ՚ի զանազան ազգաց եւ ՚ի թշնամեաց նոցա, եւ եղեր օգնական Անտիոքացւոցն ՚ի կարօտութեան իւրեանց. եւ այլն:
       ե. ՚Ի սմին ժամանակի ըստ գրելոյ Բարեբրեյոսի առ Ասսեմանեայ. Բ. 42. Իգնատիոս կաթուղիկոս Ասորւոց` որ նստէր յԱնտիոք, փախեաւ ՚ի Հռոմկլայ յերեսաց ոմանց` որք յարուցեալ էին ՚ի վերայ նորա. եւ անդ ընկալեալ եղեւ մեծաւ պատուով ՚ի Կոստանդեայ կաթուղիկոսէ Հայոց. եւ թէպէտ նա ինքն Կոստանդին կաթուղիկոս եւ Հեթում արքայ յառաջնմէ դժկամակեալ էին ընդ նմա` վասն զրկելոյ նորա զհայս յեկեղեցւոյ ՚ի վիճակի իւրում, բայց նա զյանցանսն ՚ի վերայ Յակոբիկ երիցանց եւ եպիսկոպոսաց արկեալ` շահեցաւ զսիրտ նոցա. եւ կացեալ ՚ի Կիւլիկիա ամս ինչ` շինեաց ՚ի Սիս զեկեղեցի յանուն Աստուածածնայ առընթեր մեծի եկեղեցւոյն Հայոց` հրամանաւ Հեթմոյ. եւ ինքն մեռաւ ՚ի Հռոմկլայ յամի Տեառն . 1253. ՚ի 14. յունիսի: Եւ Կոստանդին կաթուղիկոս Հայոց արար նմա մեծաշուք հանդէս յուղարկաւորութեան. ուր եւ ժողովեալ էին բազումք ՚ի քահանայից եւ յեպիսկոպոսաց Ասորւոց եւ Հայոց. եւ ետ թաղեալ զմարմին նորա յարեւելից կուսէ մեծի եկեղեցւոյն Հայոց:
       Նստաւ յայնժամ կաթուղիկոս Ասորւոց յԱնտիոք Դիոնեսիոս` Անղուր ասացեալ. ընդդէմ որոյ յարեաւ Յովհաննէս ոմն` Բարմահադան անուն, եւ յինքն կորզեաց զիշխանութիւն նորա. այլ Դիոնիսեայ անկեալ առ ամիրապետն` հրամանաւ նորա անդրէն հաստատեցաւ յիշխանութեանն. եւ ՚ի դարձին եկեալ ՚ի Հռոմկլայ` պատուեցաւ ՚ի Կոստանդեայ կաթուղիկոսէ Հայոց եւ ՚ի Հեթմոյ արքայէ. եւ ապա գնացեալ յԱթոռ իւր յԱնտիոք` վանեաց անտի զԲարմահադան. եւ նա խոյս ետ ՚ի Կիւլիկիա, եւ թաքեաւ ՚ի վանս ինչ մօտ ՚ի Սիս: Իսկ Դիոնեսիոս Անղուր յետ կալոյ յԱթոռն ամս ինչ` ամբաստանեալ եղեւ առաջի ամիրային Իկոնիոյ. եւ ՚ի փախչիլ իւրում առ Թաթարս` ձերբակալ եղեւ յոսոխաց իւրոց. այլ Սարգիս եպիսկոպոս Հայոց` որ հաճոյ գտեալ էր յաչս Թաթարաց, զերծոյց միջնորդութեամբ նոցա զԴիոնեսիոս ՚ի ձեռաց թշնամեաց նորին. որ եւ եկեալ նստաւ ՚ի վանս ուրեք. եւ յետ երկուց ամաց խողխողեցաւ յիւրոցն: Յայնժամ կարգեցաւ ընդհանուր կաթուղիկոս Ասորւոց նախայիշեալդ Բարմահդան, որ էր տակաւին ՚ի Կիւլիկիա. եւ թէպէտ Աթոռն էր յԱնտիոք Ասորւոց, բայց նա ոչ կամեցաւ մեկնիլ յաշխարհէ անտի Կիւլիկիոյ մինչեւ ցմահ իւր ցամ Տեառն 1263. զի ըստ գրելոյ Բարեբրեյոսի առ Ասսեմանեայ` պատիւ մեծ ունէր անդ ՚ի կաթուղիկոսէն եւ ՚ի թագաւորէն Հայոց:
       Յետ այսորիկ իբրեւ նստաւ կաթուղիկոս Ասորւոց Յեսու Արշիմանտրիտ, որ եւ Իգնատիոս կոչեցաւ, կարգեաց առաջնորդ Արեւելեան Ասորւոց իբրեւ փոխանորդ իւր զԳրիգոր Բարեբրեյոս զեպիսկոպոսն Բերիոյ. որ եւ ըստ որում պատմէ ինքն յերկրորդ եւ յերրորդ մասին ժամանակագրութեան, ձեռնադրեցաւ յեկեղեցւոջ Սսոյ` որ շինեցաւ յԻգնատիոսէ յանուն սուրբ Աստուածածնի, յառաջիկայութեան Հեթմոյ արքային Հայոց եւ որդւոց նորա եւ եղբարց նորին, եւ այլոց մեծամեծաց եւ եպիսկոպոսաց եւ վարդապետաց Հայոց, եւ բազմութեան ժողովրդեան: Անդ խօսեցաւ սա ինքն Բարեբրեյոս ճառս ասորերէն ՚ի վերայ քահանայապետական իշխանութեան. զոր եւ թարգմանեաց ՚ի հայ բարբառ Թէոդորոս Ասորի ՚ի Սոմախրայ` կրօնաւորեալ ՚ի Սիս քաղաքի: Եւ սա ինքն Թէոդորոս հաճոյ գտեալ յաչս թագաւորին եւ մեծամեծացն Հայոց` հետամուտ եղեւ ընկենուլ զՅեսու ՚ի պատրիարգութենէ միջնորդութեամբ Հայոց, եւ կարգել զայլ ոք` որ բարեկամ իւր` էր. այլ ոչ յաջողեցաւ նմա այս. զի ես ասէ Բարեբրեյոս ՚ի կողմն Յեսուայ էի:
       Զայսու ժամանակաւ Յովհաննէս Դուկաս կայսր Յունաց` մականուամբ Վատած ասացեալ, որ նստէր առանձին կայսերութեամբ ՚ի Նիկիա Բիւթանացւոց ` ուրոյն ՚ի լատին կայսերէ Կոստանդինուպօլսոյ, կամակից իւր առնելով զպատրիարգն Յունաց` նեղէր զհայս զբնակեալս յիշխանութեան իւրում, յանարգութեան ունելով զնոսա իբրեւ զհերետիկոս եւտիքականս` ըստ գրելոյ Կիրակոսի` վասն մի բնութիւն ասելոյ նոցա, նոյնպէս եւ վասն սուրբ Աստուածածնին, եւ այլ եւս իրաց: Տեղեկացեալ այսմ Կոստանդին կաթուղիկոս Հայոց եւ Հեթում արքայ` առաքեցին ՚ի դիմաց իւրեանց առ յոյնս զՅակոբ վարդապետ կաթուղիկոսարանին, այն է Յակոբ Կլայեցի` այր զգօն եւ իմաստուն. որ եւ յանդիման լեալ առաջի Յովհաննու կայսեր եւ ժողովոյ վարդապետացն Յունաց` հաւանեցոյց զնոսա քաղցր եւ յորդոր ատենախօսութեամբ. եւ որպէս ասէ Կիրակոս, *«խոհեմ բանիւք եցոյց գրովք յերկուց միացեալ զՔրիստոս` Աստուած եւ Մարդ կատարեալ` երկոքումբք (բնութեամբք ) անճառ միաւորութեամբ. զԱստուածութիւն ոչ կորուսեալ, եւ զմարդկութիւն ոչ շփոթեալ »: Եւ յուշ արարեալ նոցա զբանս Ներսէսի Շնորհալւոյ` զորս յերկար գրեաց նա առ Յոյնս, ըստ նմին եւ ինքն առաջի եդ, թէ յասել ոմանց ՚ի Հայոց մի բնութիւն` ոչ վասն շփոթութեան ասեն ըստ Եւտիքեայ, այլ միայն առ ՚ի ցոյց անբաժանելի միաւորութեան աստուածային եւ մարդկային բնութեանց ՚ի մի Քրիստոս: Նոյնպէս յայս արար` թէ յի'նչ միտս երգեն նոքա զՍուրբ Աստուածն խաչեցարիւ յարեարիւ, եւ այլն. *«եւ շինեալ զմիտս նոցա ՚ի սէր եւ ՚ի միաբանութիւն ընդ ազգս մեր` դարձաւ ՚ի նոցանէ պատուով »: Այսպէս գրէ Կիրակոս:
       Եւ եղեւ յետ այսորիկ յանցանել սակաւ ամաց առին յոյնք զԿոստանդինուպօլիս ՚ի ձեռաց Լատինացւոց յամի Տեառն 1261. ՚ի 25. յուլիսի. յետ տիրելոյ նոցա անդ ամս իբր 57. եւ նստաւ կայսր Յունաց Միքայէլ Բաղէոլոգ կոչեցեալ. զորմէ երկար գրեն Գէորգ Ակրոպօլիտ, եւ Նիկեփորոս Գրեգորաս, եւ այլք ՚ի մատենագրաց: Այլ մեք դարձցուք ՚ի կարգ պատմութեան մերոյ` որ վասն գործոց Թաթարաց ՚ի կողմանս Հայոց: