Պատմութիւն Հայոց, Հատոր Գ.

Հեղինակ

Բաժին

Թեմա

ա. Վախճանեցաւ ՚ի սմին ժամանակի Յակոբ կաթուղիկոս Կլայեցի` գիտնականն կոչեցեալ, ՚ի թուին Հայոց ՉԼՂ. յաւուրս աղուհացից, կացեալ ՚ի հայրապետութեան ամս ԺԹ: Եւ մինչչեւ էր լեալ ընտրութիւն նոր կաթուղիկոսի, եկն յայն աւուրս ՚ի Կիւլիկիա Ստեփաննոս քահանայ որդի Տարսայիճայ Ուռպելեանց իշխանին Սիւնեաց. քանզի սա ինքն Տարսայիճ եօթն ամօք յառաջ տուեալ էր ձեռնադրել քահանայ զՍտեփաննոս զորդի իւր, եւ ցանկայր հասուցանել զնա յառաջնորդութիւն իւրոյ աշխարհին. վասն որոյ յորժամ մեռաւ արքեպիսկոպոսն Սիւնեաց, առաքեաց զՍտեփաննոս ՚ի Կիւլիկիա առ Լեւոն արքայ, եւ խնդրեաց ՚ի նմանէ տալ ձեռնադրել զնա յեպիսկոպոսութիւն աշխարհին Սիւնեաց. եւ արքայ պատուով ընկալեալ զնա` պահեաց առ իւր աւուրս քանի մի, մինչեւ նստցի ոք կաթուղիկոս` եւ ձեռնադրեսցէ զնա:
       Ապա ժողով արարեալ եպիսկոպոսօք եւ վարդապետօք` ջանացաւ Լեւոն հաւանեցուցանել զնոսա, զի ընտրեսցի կաթուղիկոս Գրիգոր Անաւարզեցի, որ մականուամբ Տուրք Երիցանց եւ Երգեցօղ կոչիւր. բայց վանականք եւ առաջնորդք ընդդէմ կացին այսմ. նա հոռոմ է ասեն, եւ այր պարզամիտ . մեք ոչ կարեմք ունիլ զայդպիսի առաջնորդ. սմին իրի խափանեցաւ ընտրութիւն նորին: Կամեցան ապա ընտրել ոմանք զՍտեփաննոս քահանայն զորդին Տարսայիճայ. բայց հարք ժողովոյն բնաւ ոչ հաճեցան ընդ այն. նա ասեն այր խրոխտ է` եւ երեւի լինել ինքնահաճ:
       Հուսկ յետոյ ընտրեցաւ միաբան հաւանութեամբ ժողովոյն տէր Կոստանդին Երկրորդ` արքեպիսկոպոսն Կեսարիոյ, որ ծննդեամբ էր ՚ի Կատուկ աւանէ, սնեալ յեկեղեցւոջ Սսոյ. ուստի կոչի սա Կեսարացի եւ Կատուկեցի եւ Սսեցի, մականուամբ Պրոնագործ կամ Պրօնգործ ասացեալ . որ եւ ձեռնադրեցաւ ՚ի Սիս փառաւոր հանդիսիւ յաւուր մեծի աւագ շաբաթու: Եւ ՚ի յաջորդ աւուր` ՚ի տօնի Զատկին` ձեռնադրեաց սա ինքն Կոստանդին զՍտեփաննոս Ուռպելեան` արքեպիսկոպոս Սիւնեաց ըստ խնդրոյ հօր նորա Տարսայիճայ. եւ Լեւոն դարձոյց զնա ՚ի Սիւնիս:
       Այլ քանզի սոյն այս Ստեփաննոս` որ կոչէ զինքն մետրապօլիտ պռօտոֆրոնդէս, որդի մեծի իշխանի էր, սկսաւ մեծամտիլ եւ յոխորտանօք վարիլ, եւ անհաւան լինել այլոց, եւ զինիլ եւս ընդդէմ քաղկեդոնականաց, վասն որոյ թշնամացան ընդ նմա բազումք, եւ յարուցին խռովութիւն մեծ. իսկ նորա գնացեալ առ Արղուն խան թաթարաց` էառ ՚ի նմանէ հրովարտակաւ իշխանութիւն նուաճելոյ զհակառակորդս իւր. եւ այսու առաւել եւս սկսաւ սաստկութեամբ վարիլ, եւ պղտորել զմիտս բազմաց ՚ի վերայ քաղկեդոնականաց. եւ զի ճարպիկ ոմն էր եւ ճարտար ՚ի խօսս, որսաց զպարզամիտս ՚ի կողմն իւր, ընդ որս եւ զբազումս յիշխանացն Հայոց:
       Յետ ամաց ինչ մեռաւ հայր նորա Տարսայիճ ՚ի թուին Հայոց ՉԼԹ. եւ թաղեցաւ ՚ի Նորավանս առ եղբօր իւրում Սմբատայ. եւ անկաւ հակառակութիւն յորդիս նորին. այլ Արղուն խան ետ զիշխանութիւն նորա երէց որդւոյն` որ կոչիւր Ելիկում. եւ զմասն ինչ ետ Ջալալայ ծնելոյ յերկրորդ կնոջէ նորա. եւ զայլ միւս մասն հօրեղբօրորդւոյ սոցա ` որ կոչիւր Լիպարիտ որդի Իւանեայ. եւ պահէին սոքա զաշխարհն Արարատոյ եւ զաշխարհն Սիւնեաց ՚ի խաղաղութեան մինչեւ ցվախճան կենաց իւրեանց: Եւ քանզի յայնմ ժամանակի յայլ ամենայն տեղիս Հայաստանեայց խանգարեալ էին աւանք, եւ վրդովեալ էին քաղաքք եւ վանորայք . ՚ի բազում կողմանց գային եւ ժողովէին յերկիր իշխանութեան նոցա. ընդ որս եւ կաթուղիկոսն Աղուանից սուրբ Ստեփաննոս, այլ քանի մի եպիսկոպոսունք եւ վարդապետք:
       բ. Իսկ Լեւոն արքայ Հայոց երրորդ կացեալ յիշխանութեան իւրում ամս Ի. աստուածահաճոյ եւ առաքինի կենօք` վախճանեցաւ. յամի Տեառն 1289. եւ ՚ի թուականութեանս Հայոց ՉԼԸ. ՚ի վեցերորդ աւուր փետրվարի. յանձն արարեալ զթագաւորութիւն անդրանիկ որդւոյ իւրում Հեթմոյ Երկրորդի: Բայց Հեթում ՚ի թագաւորել անդ` ոչ կամեցաւ դնել թագ ՚ի գլուխ իւր, այլ` ընտրեալ զճանապարհ խոնարհութեան եւ զկուսական կեանս` ՚ի նոյն բերկրեալ զուարճանայր. եւ հանապազ ընդ կրօնաւորս կենցաղավարելով` սնունդ բարի ընդունէր ՚ի նոցանէ ՚ի հոգի իւր. որով առաւել զարգանայր ՚ի բարեպաշտութեան` քան ՚ի գործս արութեան եւ քաջութեան. թէպէտ եւ ՚ի նոյն եւս եղեւ երեւելի: Մեծ զբօսանք նորա էր պարապիլ աղօթից եւ հոգեւորական կրթութեանց, եւս եւ ընթերցանութեան գրոց` մանաւանդ Աստուածաշնչին, յորում առաւելապէս անդորրանայր հոգի նորա եւ մխիթարէր, եւ առնոյր սպեղանիս ՚ի բժշկութիւն տկարութեան մարդկայինս բնութեան: Զայս եւ ինքն վկայէ յոտանաւորսն անդ, զոր արար ՚ի վերայ Աստուածաշնչին ՚ի վերջոյ` իբրեւ զյիշատակարան նորին ՚ի թուին Հայոց ՉԽԴ:
       Սա իբրեւ նստաւ յԱթոռ թագաւորութեան, յառաջնում ամի անդ իւրում առաքեաց հրեշտակութեամբ զՅովհաննէս լատին կրօնաւոր առ սրբազան պապն Նիկողայոս Չորրորդ, յայտ առնել նմա զսէր իւր` զոր ունէր առ սուրբ Աթոռն առաքելական. իսկ կրօնաւորն այն գնացեալ ՚ի Հռովմ` այլեւայլ բանս եդ առաջի քահանայապետին. իբր թէ թագաւորն Հայոց ՚ի հերձուածողութենէ յուղղափառութիւն դարձեալ` կամի ընծայել զանձն ՚ի հնազանդութիւն ՚ի Հռովմայ Աթոռոյն. եւ թէ ազգ նորա ՚ի բազմադիմի հերետիկոսութիւնս ընկղմեալ է ՚ի վերայ այլեւայլ մասանց հաւատոյ` ՚ի վերայ Երրորդութեան, ՚ի վերայ մարդեղութեան, եւ այլն : Լուեալ քահանայապետին զայսպիսիս ՚ի Յովհաննէս կրօնաւորէ, գրեաց թուղթ առ Հեթում արքայ. ուր գովէ զնա վասն կամելոյ նորա միանալ ընդ եկեղեցւոյն Հռովմայ. եւ յորդորէ հաստատուն մնալ յայն կամսն իւր. եւ աղաչէ եւս` զի ՚ի դառնալ Յովհաննու կրօնաւորի` յորդորեսցէ զեպիսկոպոսունս Հայոց` անսալ եւ զհետ գնալ վարդապետութեան նորա: Եւ ապա առաջի դնէ զհանգանակ ուղղափառ հաւատոյ. զի ըստ այնմ հաւատասցեն հայք: Գրեաց թուղթ եւ առ եղբայրն Հեթմոյ Թորոս, որ էր երկրորդ արքայի , եւ առ սպարապետն Հայոց Լեւոն, եւ առ Օշին մարաջախտ, եւ առ այլ իշխանս. եւս եւ առ մօրաքոյրն Հեթմոյ առ տիկինն Մարիամ, որ կայր պարապեալ ՚ի հոգեւորական կրթութիւնս. եւ յորդորէր զնոսա յուղղութիւն հաւատոյ եւ ՚ի միութիւն ընդ եկեղեցւոյն Հռովմայ: Այսոքիկ աւանդին ՚ի վարս Նիկողայոսի Չորրորդի. զորս եւ բերէ Կլեմէս. գիրք Ա. գլուխ 26, եւ ՚ի Գ. հատորն. երես 108. բայց անզգոյշ թարգմանութեամբ. եւ յաւելուածովք ինչ. եւ զայս յայն սակս հարկեցաք յիշել աստ, զի մի ' այլազգ իմասցին բանք քահանայապետացն:
       ՚Ի հասանել այսոցիկ թղթոց ՚ի հայս ձեռամբ Յովհաննու կրօնաւորի` անկաւ շփոթութիւն մեծ ՚ի մէջ բազմաց, եւ յաճախեցին բազում բանք ՚ի վերայ բառից եւ ծիսից . եւ սկսաւ սաստկանալ յոյզ խռովութեան ՚ի վանորայս: Անկաւ եւ գժտութիւն ՚ի մէջ արքային եւ Կոստանդին կաթուղիկոսին, մինչեւ ժողով գումարել արքայի` եւ ընկենուլ զկաթուղիկոսն եւ աքսորել, եւ նստուցանել ՚ի տեղի նորա զտէր Ստեփաննոս Չորրորդ յԵկեղեաց գաւառէ ՚ի գեղջէն Խախայ կամ Խախտաց` որ եւ սնեալ էր ՚ի կաթուղիկոսարանին ՚ի Հռոմկլայ, որոյ վասն կոչեցաւ Հռոմկլայեցի. եւ սա եղեւ վերջին ՚ի կաթուղիկոսունս` որք նստան անդ ՚ի Հռոմկլայ. որպէս տեսցի ՚ի ստորեւ:
       Յետ այսորիկ անկաւ ՚ի հայս եւ այլ խռովութիւն ՚ի չորրորդ ամի թագաւորութեան Հեթմոյ ՚ի թուին Հայոց ՉԽԱ. զի դիպաւ դարձեալ խոտորումն աւուր տօնի Զատկին, որ ասի Ծռազատիկ. որոյ աղագաւ ծագեցաւ վէճ եւ աղմուկ եւ յայլեւայլ տեղիս. զի ոմանք ըստ ուղիղ հաշուի յապրիլի վեցն կամէին տօնել ընդ Յոյնս. եւ ոմանք շաբաթով միով յետոյ` այսինքն յերեքտասաներորդ աւուր նորին ամսոյ` ըստ ցուցանելոյ առաջիկայ տումարի իւրեանց: Տեսեալ Հեթմոյ` թէ երկաքանչիւր կողմն պնդեալ կան ՚ի կարծիս իւրեանց, եւ հակառակութեամբ կագեն ընդ իրեարս. կոչեաց առ ինքն զՍտեփաննոս կաթուղիկոս ՚ի Հռոմկլայէ ՚ի Սիս, եւ հաւանութեամբ նորա հրամայեաց ժողով գումարել եպիսկոպոսաց եւ վարդապետաց ՚ի քաղաքի անդ: Եւ ՚ի ժողովիլ բազմութեան նոցա` աղաչեաց թագաւորն զհարս ժողովոյն, ըստ որում պատմէ ինքն ՚ի յիշատակարանի իւրում, քննել անաչառ զուղիղ ժամանակ Զատկի, եւ զոր ստոյգն է` յանձին ունիլ եւ առնել: Եւ նոքա զգուշաւոր հետազօտութեամբ ՚ի վերայ հասեալ` սահմանեցին տօնել յայնմ ամի ՚ի վեցն ապրիլի ընդ եկեղեցւոյն Յունաց: Բայց այսու ամենայնիւ, որպէս գրի ՚ի պատմութեան Կիւլիկիոյ, բնակիչք Մեծին Հայոց սկսեալ ՚ի Կեսարիոյ ՚ի վեր` ըստ առաջին սովորութեան իւրեանց տօնեցին միով շաբաթով յետոյ` ուրոյն ՚ի Կիւլիկեցւոց:
       գ. Այլ մինչչեւ էր այսր երկպառակութեան զտեղի առեալ` սկսեալ էին յաճախել, եւ օր ըստ օրէ յաճախէին պատերազմունք եւ նեղութիւնք մեծամեծք յերեսաց այլազգեաց ՚ի վերայ Հեթմոյ եւ աշխարհի նորա. քանզի Ալֆի Փնտուխտար ամիրայն Եգիպտոսի ժողովեալ զոր բազում ՚ի ձեռս որդւոյ իւրոյ մելիք Աշրաֆայ ` առաքեաց զնա ՚ի վերայ ծովեզերեայ քաղաքաց երկրին Ասորւոց եւ Կիւլիկիոյ` յորս տիրէին լատինք եւ հայք: Եւ Արշաֆայ դիմեալ նախ ՚ի վերայ քաղաքին Տրապօլսոյ` էառ զայն, եւ կոտորեաց զբազումս ՚ի քրիստոնէից. եւ ամ մի ողջոյն ասպատակեալ ՚ի կողմանսն յայնոսիկ` նկուն արար զբնակիչս սահմանաց տեղւոյն. մինչեւ բազումք ինքնակամ յօժարեցան անձնատուր լինել նմա: Էառ ՚ի յաջորդ ամի նաեւ զԱքքա քաղաք, եւ տիրեաց ՚ի վերայ բովանդակ ծովեզերեայց այնոցիկ կողմանց:
       Առեալ յայնժամ Հեթմոյ արքայի զգունդս զօրաց իւրոց` գնաց ՚ի ծագ սահմանացն Կիւլիկիոյ, եւ պահէր զանցս ճանապարհաց. զի մի ' գտցէ Աշրաֆ մուտ ինչ` խաղալ յաշխարհ իւր: Արձակեաց եւ դեսպանս առ Արղուն խանն թաթարաց յԱտրպատական աշխարհ, եւ խնդրեաց ՚ի նմանէ օգնութիւն. բայց նա զբաղեալ գոլով յայլ պատերազմունս` չեղեւ ձեռնհաս ժամանել նմա ՚ի թիկունս: Առաքեաց Հեթում հրեշտակս եւ առ Նիկողայոս պապն Հռովմայ եւ առ իշխանս արեւմտեայց` գտանել եւ ՚ի նոցանէ օգնականութիւն ընդդէմ եգիպտացւոց, զի տեսանէր զնոսա որ քան զօր զօրացեալս: Եւ պապն գրեաց վաղվաղակի թուղթ առ Փիլիպպոս արքայ Գաղղիոյ, եւ աղաչեաց զնա ձեռնտու լինել Հեթմոյ. բայց քանզի նա ոչ կարաց կատարել զայն խնդիր, գրեաց յայնժամ պապն թուղթ ընդհանրական առ ամենայն քրիստոնեայս վասն այսր` տալով նոցա զօրհնութիւն իւր, զի հասցեն յօգնութիւն արքային Հեթմոյ. յորմէ յորդորեալ բազմաց ՚ի նոցանէ, որպէս գրէ Սանովտ Մառինոս. Գ. 3. պատրաստեցան դիմել ՚ի վերայ եգիպտացւոց:
       Իսկ Աշրաֆ բազում աւարաւ եւ գերութեամբ դարձ արարեալ յԵգիպտոս` եգիտ զհայր իւր մեռեալ, եւ նստաւ ինքն յԱթոռ իշխանութեան նորա: Եւ զկնի տարւոյ միոյ միւսանգամ գումարեալ զօր սաստիկ` դիմեաց ինքնին ՚ի Պաղեստին, եւ անտի ՚ի գաւառն Եփրատացւոց. եւ եկեալ պաշարեաց զՀռոմկլայ զանառիկ դղեակն եօթնպարսպեան. եւ կանգնեալ զբազում մեքենայս բաբանաց եւ մանգղիոնաց ընդդէմ արտաքին պարսպի նորա` աշխատ եղեւ յոյժ կործանել զայն, եւ ոչ կարաց ՚ի բազում աւուրս. զի անմատոյց էր եւ անմարտնչելի. նաեւ զի քեռին Հեթմոյ` որ քաղաքապետն էր, քաջութեամբ մարտուցեալ ՚ի ներքուստ արտաքս ընդ եգիպտացիս` վտանգէր զնոսա յոյժ, եւ զբազումս ՚ի նոցանէ տապաստ արկանէր անդէն. եւ ոչ տայր նոցա թոյլ համարձակ վարել զմեքենայս պատերազմի:
       Այլ ՚ի վերջոյ սաստկացուցեալ թշնամեաց զմարտն, եւ յաճախեալ զռմբաքարս բաբանաց ` քանդեցին զմի կողմն ահագին պարսպին. եւ դիմեալ ՚ի ներքս` անցին դիւրաւ ընդ միջին պարիսպսն, եւ յարձակեալ ՚ի ներքնաբերդ դղեկին` այր իւրաքանչիւր սուր ՚ի ձեռին` հարին եւ կոտորեցին զբազումս, եւ արեամբ զանգեալ ներկեցին զքաղաքն . եւ ապրեցուցեալ ընտրանօք զորս կամեցանն` վարեցին ՚ի գերութիւն. ընդ որս եւ զՍտեփաննոս կաթուղիկոս. այրեցին եւ զեկեղեցիս եւ զկաթուղիկոսարանն գլխովին. եւ յափշտակեցին զսուրբ սպասս եկեղեցեաց, եւս եւ զսրբազան աջ Լուսաւորչին մերոյ. եւ յաւարի առեալ զամենայն քաղաքն` ելին անտի, եւ սկսան դիմել ՚ի ներքս ՚ի մուտս Կիւլիկիոյ: Եհաս յայնժամ գուժկան առ մելիք Աշրաֆ, թէ թշնամիք ասպատակեցին յերկիր քոյ. վասն զի իշխանք քրիստոնէից` որք ըստ ասելոյ մեր այժմ` հրամանաւ Նիկողայոսի պապին ելեալ էին ՚ի ճանապարհ, յայն աւուրսն հասեալ էին ՚ի սահմանս Եգիպտոսի, եւ պաշարեալ էին զԱղեքսանդրիա` ըստ գրելոյ Սանովտայ: Զայն իբրեւ լուաւ Աշրաֆ, դարձաւ յետս. եւ դիմեալ յԱղեքսանդրիա` վանեաց անտի զքրիստոնեայսն. եւ ոչ յաջողեցաւ նմա այնուհետեւ գալ ՚ի Կիւլիկիա: Եւ ահա յայս հայի թերեւս այն բան Հեթմոյ արքայի, զոր գրէ յոտանաւորսն իւր. *«Իսկ մեք շնորհիւ պահեալք եղեաք, որպէս ճնճղուկք յորսոյ զերծաք. զի որոգայթըն փշրեցաւ, որով օրհնեմք զգութն անբաւ »: Յոր յաւելու գրել եւ զայսպիսի ինչ. *«Զի այն գթած տէրն այց առնէր, զազգս եւ զգաւառ հրաշիւք փրկէր. եւ այսորիկ միջնորդ լինէր, որ մեր գթած նախահայրն էր. գորովաբար մեզ վշտակցեալ, Գրիգորիոս սուրբն երանեալ . որ վասն մեր կրեաց նախկին` զկիրս տանջանաց եւ զվիրապին. այժմ զմեղաց մեր պատուհաս, զգան խրատուն արժանահաս. ՚ի բաց ՚ի մէնջ առդարձուցեալ, յինքն եւ յԱթոռն իւր ընկալեալ. հովիւն եդ զանձն ընդ ոչխարաց, մատնեալ զոսկերս իւր նշխարաց »: Որով կամի ասել, թէ զպատիժ վնասուն` զոր մեք կրելոց էաք, նա էառ յանձն` մատնելով փոխանակ մեր զպատուական աջ իւր ՚ի ձեռս այլազգեաց, նոյնպէս եւ զքաղաքն` յորում նստէր յաջորդ իւր կաթուղիկոսն Հայոց:
       Բայց զոր կրցեին հայք յարշաւանաց անտի եգիպտացւոց, այլք զառաւելն տեսին. զի ՚ի նոյն ժամանակս յայն ամենայն սահմանս մինչեւ ՚ի կողմն Յունաստանու բազում արիւնհեղութիւնք եւ աւերութիւնք եւ գերութիւնք եղեն յերեսաց ասպատակութեանցն եգիպտացւոց, եւս եւ արաբացւոց եւ սկիւթացւոց . զորոց երկար գրէ Գէորգ Պախոմերոս յոյն պատմիչ իբր ականատես` հատոր Բ. գիրք Դ. գլուխ 21. եւ Է. 9. եւ այլն: Իսկ զառումն Հռոմկլայու` որ ասի յայլազգեաց Ուռումղալա, ՚ի մելիք Աշրաֆայ` յիշէ եւ Ապուլֆարաք աշխարհագիր Արաբացւոց առ Ասսեմանեայ. հատոր Բ. յառաջաբան. եւ կոչէ զԱշրաֆ` որդի Ալմանսուրայ Կլաւոնի թագաւորին Սարակինոսաց. բայց սարակինոս ասելով իմանայ անդ զեգիպտացիս:
       Այլ իբրեւ տարան եգիպտացիք զգերութիւնսն յաշխարհ իւրեանց, անկաւ հիւանդութիւն մեծ ՚ի սահմանս նոցա, եւ մահ անհնարին, եւ արհաւիրք մեծամեծք եւ հանապազորդք. մինչեւ յայտնի տեսանել ամիրային` թէ այն է պատիժ պատուհասի առաքեալ յԱստուծոյ ՚ի պատճառս գերութեան աջոյն սրբոյ եւ սպասուց եւ եկեղեցեացն, եւ բազմութեան քրիստոնէից: Եւ յորժամ խորհէր դարձուցանել զայնս անդրէն ՚ի տեղիս իրեանց, անկաւ շփոթութիւն յԵգիպտոս, եւ սպանաւ նա ինքն մելիք Աշրաֆ ՚ի ծառայից իւրոց, եւ նստաւ ամիրայ Քիտպուղա անուն. եւ սա եւս զփորձ առեալ հարուածոցն իբր ամ մի, եւ հաւաստեաւ ՚ի վերայ հասեալ` թէ ՚ի Տեառնէ է այն ամենայն պատուհաս վասն նախակարգեալ իրացդ, հրամայեաց դարձուցանել զՍուրբ Աջն եւ զամենայն սպասս եւ զգերիս. գրեալ եւ թուղթ սիրոյ առ Հեթում արքայ` հաստատեաց ընդ նմա զբարեկամութիւն: Եւ եղեւ իբրեւ հասին նոքա ՚ի Կիւլիկիա, տեսեալ բարեպաշտ արքային եւ ամենայն ժողովրդեան յայտնապէս զայցելութիւն Տեառն ՚ի վերայ իւրեանց` ուրախութեամբ մեծաւ սկսան օրհնել զԱստուած. եւ Հեթմոյ ընկալեալ զամենայն` յղեաց մեծամեծ ընծայս ՚ի շնորհս այսր առ ամիրայն. եւ ետ նմա իբր փոխարէն զքաղաք մի` զոր առեալ էր յեգիպտացւոց:
       դ. Իսկ Ստեփաննոս կաթուղիկոս` որ գերեցաւն յԵգիպտոս, կացեալ ՚ի վտարանդութեան իւրում ամ մի մեռաւ ՚ի ցաւոց սրտին, կալեալ զԱթոռ հայրապետութեան ընդ ամենայն` ամս Դ: Եւ ընտրեցաւ ՚ի տեղի նորա հաւանութեամբ եպիսկոպոսացն Կիւլիկեցւոց Գրիգոր Եօթներորդ Անաւարզեցի` տուրք երիցանց կոչեցեալ, զորմէ յիշեցաք եւ ՚ի համարն Ա. յԱնարզաբայ քաղաքէ` որ եւ ասի Անաւարզա: Եւ զի յայնժամ աւերեալ էր Հռոմկլայ, փոխեցաւ Աթոռ կաթուղիկոսութեան ՚ի թագաւորական քաղաքն ՚ի Սիս. որոյ վասն եւ սոյն այս կաթուղիկոս կոչի նաեւ Գրիգոր ասեցի կամ ՚ի Սսոյ:
       Յաւուրս սորա` եւ կամ ՚ի ժամանակս նախընթացի սորին Ստեփաննոս կաթուղիկոսի` Հեթում արքայ ետ բառնալ զնզովսն Աթոռոյն Աղթամարայ. եւ արար խաղաղութիւն . հրաման տուեալ այնմ վարել առանձին զիշխանութիւն վիճակին. զի մինչեւ ցայնժամ ընդ բանադրանօք համարեալ լինէր այն Աթոռ` վասն ինքնագլուխ լինելոյ` եւ անկախ ՚ի մեծ կաթուղիկոսէն: Եւ Գրիգոր կաթուղիկոս բազում սէր եցոյց յայնմհետէ առ նոյն Աթոռ:
       Լուեալ զընտրութիւն Գրիգորի Օշին սենեսջալ` իշխան ամրոցին կանչոյ, այն է եղբայր Հեթմոյ պատմագրի, գրեաց առ նա թուղթ շնորհաւորութեան ոտանաւոր չափմամբ. յղեաց եւ զմատանի մի. զորոյ զխորհուրդն յայտ արարեալ ՚ի թղթի անդ` ասէ. *«Մատանիս այս շնորհաւոր , ձեզ հրաւէր հասցէ ՚ի տէր ՚ի գուշակ այս պետութեան, լինել Հայոց հովիւ եւ տէր. ոսկիդ` որ ման առեալ, զժողովուրդ քոյ ցուցանէր. եւ ակնդ պատուական զմաքրութիւնդ արտայայտէր »: Այսմ թղթոյ գրեաց պատասխանի եւ Գրիգոր կաթուղիկոս իմաստալից բանիւք: Սոյն այս Գրիգոր Անաւարզեցի հեզ էր բնութեամբ եւ քաղցրաբարոյ, դիւրահաւան եւ բարեմիտ: Արար սա ճառս քանի մի, եւ գրեաց զբազում երգս եւ զշարականս ՚ի խնդրոյ արքային Հեթմոյ, եւ եղբօր նորա Կոստանդեայ, եւ երղբօրորդւոյ նոցա Լեւոնի` յօդելով զսկզբնատառս յանուն իւր եւ յանուն նոցա. բայց յոճ ստորին եւ անպէտ. որոյ վասն չեղեն ընդունելի, եւ ոչ արկան ՚ի գործածութիւն: Արար սա եւ առանձին շարականս Մեծացուսցէից ըստ աւուրց պատշաճի ՚ի տօնի իւրաքանչիւր սրբոց. եւ եմոյծ սովորութիւն Մեծացուսցէ ասել յամենայն աւուր. զոր յառաջն միայն ՚ի տէրունական աւուրս եւ ՚ի յինանցն եւ ՚ի տօնս սուրբ Աստուածածնի ասէին. եւ թէպէտ ընկալաւ յայնժամ ազգն զայս սովորութի, այլ ՚ի տեղի շարականաց յօրինելոց ՚ի նմանէ ՚ի կիր առնուին զՄեծացուսցէս շարադրեալս ՚ի նախնեաց վասն տէրունական աւուրց: Կարգեաց սա եւ զյայսմ աւուրսն ըստ աւուրց ամսոյ. եւ զի գիտակ էր լեզուի Յունաց եւ Ասորւոց` թարգմանեաց ինչ ինչ ՚ի նոցանէ, եւ յաւել ՚ի Յայսմաւուրսն: Սա ջանացաւ յարմարել զծէսս Հայոց ըստ ծիսի Լատինացւոց եւ Յունաց` առաւելապէս յինն իրս. նախ` խառնել զջուր ՚ի բաժակն եւ յաւելուլ ինչ ինչ ՚ի սպասս պատարագի. երկրորդ բառնալ զխաչեցարն ՚ի սրբասացութենէ. երրորդ` զամենայն տօնս տօնել ըստ աւուրց ամսոյ. չորրորդ. պահել զպահս հսկմանց ըստ Լատինացւոց. նոյնպէս եւ զայլ քանի մի պահս. հինգերորդ` փոխել զբանս մաշտոցաց` ՚ի կանոնս մկրտութեան, դրոշմի, ձեռնադրութեան եւ այլոց օրհնութեանց. վեցերորդ` միայն ՚ի չորս եղանակս տարւոյ ըստ Լատինացւոց առնել զձեռնադրութիւն. եւ եօթներորդ` փոփոխել ինչ ինչ ՚ի ժամերգութեան յառաւօտու եւ յերեկոյի, եւ յաւելուլ ՚ի նոսին պէսպէս կցուրդս յայլոց ազգաց. ութերորդ` ՚ի կիր առնուլ զիւղ երեխայից. իններորդ ` կատարել զխորհուրդ վերջին օծման հիւանդաց: Յայսմ ամենայնէ միայն վերջին օծումն եղեւ ընկալեալ յոմանց. իսկ այլք չեղեն ընդունելի` ո'չ ՚ի Կիւլիկիա եւ ո'չ յայլ տեղիս: Բայց քանզի սա ինքն Գրիգոր յամենայն սրտէ ցանկայր ըստ այնց ծիսից վարիլ, զոմանս յայնցանէ` զորս կարէին ՚ի ծածուկ կատարէր. ուստի ՚ի պատարագելն` ըստ որում եւ ինքն վկայէ` ջուր խառնէր, ՚ի բաժակն. սոյնպէս առներ ըստ կարի եւ յայլ իրս. բայց ամենեւին գաղտ. զի թէ համարձակէր յայտնապէս առնել, ոչ թողութիւնն զնա մնալ յԱթոռ կաթուղիկոսութեան: Իսկ վասն փոփոխութեան տօնից յօրինեաց նոր տօնացոյց ՚ի վերայ աւուրց ամսոյ. եւ պահեաց առ իւր ՚ի ծածուկ, եւ սպասէր դիպօղ ժամանակի առ ՚ի յայտ ածելոյ զայն:
       ե. Այլ իբրեւ լուան արեւելեան վարդապետք` որ ՚ի Մեծն Հայս` զնոսատիլ Գրիգորի կաթուղիկոսի, սկսան խռովիլ, եւ անկաւ տրտունջ ՚ի մէջ նոցա. զի գիտէին զնա հետամուտ ծիսի այլոց ազգաց, զոր եւ իբր մականուամբ Հոռոմ կոչէին: Եւ յորժամ տեղեկացան ՚ի լրոյ, թէ կամի նա փոփոխութիւն առնել ՚ի բազում իրս, առաւելեալ ՚ի կասկածանս` դժկամակ եղեն յոյժ ընդ նա. եւ ոմանք ՚ի նոցանէ արարեալ ժողով փոքր ՚ի Սիւնիս ՚ի նմին ամի, այսինքն է ՚ի թուին Հայոց ՉԽԴ. գրեցին առ նա թուղթ. որում եւ ստորագրեցին սոքա. Սարգիս եպիսկոպոս առաջնորդ Նորավանից. Գրիգոր եպիսկոպոս Ստաթեւու. Յովհաննէս եպիսկոպոս Բջնոյ. Յովհաննէս եպիսկոպոս Հաղբատայ. Մխիթար եպիսկոպոս` առաջնորդ Հաւուց Թառայ . Գրիգոր վարդապետ Բջնեցի. Մարգար վարդապետ` եղբօրորդի Վանական վարդապետի. Եսայի վարժապետ` որոյ աշակերտ էր Յովհաննէս Քռնեցի. եւ Դաւիթ վարդապետ յԱյրարատոյ: Ընդ սոսա էր եւ Ստեփաննոս Ուռպելեան եպիսկոպոս Սիւնեաց. եւ եղբայր նորա Ելիկում իշխան , եւ հօրեղբօրորդի նոցա Լիպարիտ որդի Իւանեայ, եւ այլ քանի մի իշխանք: Արդ` յայտ արարեալ սոցա ՚ի թղթի անդ առ Գրիգոր կաթուղիկոս զկասկածանս իւրեանց վասն փոխելոյ նորա զծէսս, եւ համարելով զայն իբր յեղաշրջումն կրօնից եւ աւանդութեանց ` ազդ առնեն նմա ՚ի բաց կալ յայնպիսի նորաձեւութենէ. եւ ՚ի վախճանի կնքեն զխօսս իւրեանց այսպիսի բանիւ. *«Գիտութիւն լիցի աստուածային գլխոյ հայրապետութեանդ, զի թէպէտ հնազանդ եմք ամենայնիւ տեառնդ մերոյ, սակայն աղաչեմք զսնոտի կարծիս կրսեր եւ տգէտ մտաց մերոց բառնալ եւ բժշկել. զի զտկարն յամենայնի շահիլ պարտ է: Եւ զոր խնդրեմքս` Հեննետիկոն թղթովք ձեռնագրել, եւ առնել ձեռնարկ հաստատուն եւ անխախտ կտակաւ` միաբանութեամբ սուրբ եւ երջանիկ եպիսկոպոսացդ, եւ յուղարկել առ մեզ իբր զյետկար անջինջ. զի յայնժամ առաւել հաստատութեամբ եւ հլու հպատակութեամբ հնազանդ լիցուք աստուածային գլխոյդ. եւ թագաւորեսցես յեկեղեցիս մեր` ջահաւորեալ որպէս զարեգակն: Ապա թէ աւելի ինչ կամ պակաս կամիք մուծանել յեկեղեցիս մեր, զոր ոչ ունիմք ՚ի հարցն, եւ կամ գրեալքս խոտան են առ ձեզ, յայնժամ մի ' աշխատ լինիք, եւ մի ' զմեզ աշխատ առնէք. ըստ ձեր կամաց լիցի աշխարհդ այդ, եւ այլ ոք որ կամիցի. եւ զմեզ թողէ'ք ՚ի մեր գերութիւնս . եւ մեք կացցուք մնասցուք` ակն ունելով վերին այցելութեանն… Ո'ղջ լեր թագաւորական արգասիւքդ ծնօղդ իմաստից` եւ մայրդ ուղղափառութեան, աղբիւրդ հաւատոյ` եւ անվախ ախոյեանդ սուրբ եկեղեցւոյ, Գրիգորիոս կաթուղիկոս Հայոց. եւ Տէրն տերանց հովանասցի տիրական գլխոյդ»:
       Այլ թէ զի'նչ պատասխանի արար սոցա Գրիգոր Անաւարզեցի, չէ ' յայտ. բայց Ստեփաննոս Ուռպելեան` որ անհնարին ատելութեամբ էր ընդ նմա, գրեաց յետոյ առ նա թուղթ առանձին յոխորտանօք եւ յանդիմանութեամբ: Եւ ապա սա ինքն Ստեփաննոս կամելով ամենեւին ընդդէմ լինիլ նմա, եւ նոր իմն երկպառակութիւն արկանել, շարագրեաց գրքոյկ մի ՚ի թուին Հայոց ՉԾԱ. ընդդէմ դաւանութեան եւ աւանդութեան Յունաց. եւ կրկին յերիւրեալ առաւելութեամբ զկարգ բանից թղթոյն նախասացեալ վարդապետաց` յարեաց ՚ի նոյն գրքոյկն. յորում ոչ այլ ինչ տեսանի ճշմարտասէր ընթերցողաց. բայց եթէ աղճատանք ստայօդ բանից, եւ սնոտի զրոյցք տգիտական ճառից: Եւ ահա այս է այն գիրք, որ կոչի ձեռնարկ Ստեփաննոսի Սիւնեցւոյ, զոր եւ տպագրեալ են ՚ի Կոստանդինուպօլիս: Այս Ստեփաննոս արար եւ ոտանաւորս ողբոց ՚ի վերայ ազգին Հայոց ՚ի թուին ՉԽԸ. ՚ի խնդրոյ Խաչատրոյ Կեչառացւոյ, որ էր ՚ի յԱյրարատեան աշխարհէ: Եւ յետ քանի մի ամաց ՚ի մեռանիլ սորա ՚ի թուին Հայոց իբր ՉԾԳ. նստաւ յեպիսկոպոսութիւն Սիւնեաց մի ոմն յազգականաց սորին` Յովհաննէս անուն` Որպէլ կոչեցեալ, այսինքն է Ուռպելեան. եւ զի ոչ մնացին իշխանաւորք աշխարհականք յայնմ ցեղէ, այլ` աննշանք ոմանք, սա ինքն Որպէլ ունէր միանգամայն եւ զտէրութիւն Սիւնեաց աշխարհին . եւ էր երեւելի ՚ի մէջ արեւելեայց. զորմէ ունիմք յիշել եւ ՚ի գլուխ ԼԸ: