Պատմութիւն Հայոց, Հատոր Գ.

Հեղինակ

Բաժին

Թեմա

Որովհետեւ այս այր Ճինկիզ խան մեծ իմն երեւցաւ ՚ի վերայ երկրի, բազումք բազում ինչ գրեցին զնմանէ յամենայն ազգաց, ՚ի Պարսից, յԱրաբացւոց, յԱսորւոց, ՚ի Հայոց, ՚ի Յունաց, ՚ի Լատինացւոց, եւ այլն. բայց քանզի յաշխարհ հեռաւոր եղեւ ծագումն նորա, եւ զօրանալ նորին ՚ի տարաբնակ տեղիս, վասն այսորիկ բազումք յաւէտ ըստ սուտ համբաւոյ գրեցին քան ըստ ճշմարտութեան. որով եւ այնչափ տարբերութիւն եմուտ ՚ի պատմութիւնս նոցա, մինչ գրեթէ ոչ միայն չմիաբանիլ , այլեւ ընդ առասպելս դասիլ:
       Պատմիչք Հայոց ժամանակակիցք, այսինքն են Կիրակոս, Վարդան եւ Մաղաքիա, որ եւ տառապեցան ՚ի զօրաց Ճինկիզխանին, եւ կացին ՚ի մէջ նոցա, եւ ուսան զլեզու նոցին, եւ եղեն ականատես հարուածոցն, ընդ որս եւ պատմիչն Ուռպելեանց, այլազգ գրեն, քան զոր աւանդեն այլ մատենագիրք. որպիսի է եւ անանուն պատմիչն Պարսից, եւս եւ Բարեբրոյս Ապուլֆարաք պատմիչ Ասորւոց` ժամանակակից Կիրակոսի եւ Վարդանայ. եւ Հեթում պատմիչ կրօնաւոր. եւ Պօղոս Վենետիկեցի` որ շարագրեաց զգիրք իւր յայնմ դարու. եւ այլք բազումք. թ'ող զնորսն. յորոց միջի երեւելի եղեւ Հերբելոտ: Յորոց կամեցեալ ինչ ինչ նշանակել աստանօր` բերցուք յառաջ քանի մի բանս ՚ի վերայ Ճինկիզայ:
       Նախ առաջին վասն ծննդեան այսր Ճինկիզ խանի պատմի ՚ի բանս Մուղալից` ըստ գրելոյ Կիրակոսի, թէ *«արքայ իւրեանց իցէ ազգային աստուծոյ. զերկինս առեալ բաժին, եւ զերկիրս տուեալ Ղայանին. զի ասէին զՉանկզխան զհայր Ղայանին ոչ ծնեալ ՚ի սերմանէ առն , այլ` լոյս իմն եկեալ յաներեւութից, եւ մտեալ ընդ յերդս տանն, եւ ասացեալ մօրն, թէ յղասջի'ր եւ ծնցիս որդի ինքնակալ երկրի. եւ յայնմանէ ասէին ծնեալ զնա »: Սմին նման պատմին եւ այլ բազում առասպելք:
       Իսկ վասն սերնդեան նորա ասի յոմանց` թէ էր յաղքատ ազգէ. եւ Հեթում գրէ` թէ էր դարբին ոմն. գուցէ` ըստ ասելոյ Ասսեմանեայ. հատոր Գ. երես 468. հայելով յառաջին անուն նորա ՚ի բառդ թէմուրճին. իբր թէ Տէմիրճի. որ է անտեղի: Իսկ հասարակ կարծիք է թէ էր նա ՚ի սերնդոց Տովմէնահ խանին Մուղալից` որդի արքային Յեսուկայ:
       Այլ թէ որո'վ առթիւ եղեւ նմա զօրանալ եւ տիրել Քերաթեաց, կամ Ներքին Ղալմուխից եւ այլոց, այլեւայլ են բանք. ոմանք դնեն` թէ յետ թագաւորելոյ իւրոյ ոչ եւս կամելով լինել հարկատու այլոց` զօրս ժողովեաց, եւ այլն: Ոմանք` թէ Ունխան արքայ ոչ կամեցաւ տալ նմա ՚ի կնութիւն զդուստր իւր. եւ աստի ծագեցաւ մարտ, եւ այլն: Ոմանք` թէ յայտնեցաւ նմա տիրել Ասիոյ. յոր յաւելու Մաղաքիա` թէ երեւեցաւ նմա եւ հրեշտակ Աստուծոյ, եւ անուանեաց զնա Ղայան. եւ ծանոյց նմա` թէ Աստուած քեզ տուեալ է զբովանդակ Ասիա . եւ եդ եւս առաջի նորա զօրէնս. եւ յայսմանէ յորդորեալ զօրացաւ նա, եւ այլն. զայսպիսի ինչ գրէ մասամբ իւիք եւ Հեթում, եւ այլք ոմանք:
       Իսկ վասն բաժանելոյ նորա զԹաթարաստան եւ զայլ կողմանս Ասիոյ յորդիս իւր, պէսպէս եւ այլատարազ պատմութիւնք կան թէ ' ՚ի հայս. եւ թէ ' յայլ ազգս: Գրէ Կիրակոս` թէ իբրեւ հիւանդացաւ Չանկզխան մերձ ՚ի մահ, կոչեաց առ ինքն զմեծամեծ իշխանս իւր. եւ յայտ արարեալ նոցա զգուշակութիւն` զոր առեալ էր` ասէ. ես աւասիկ մեռանիմ. եւ ահա երեք որդիք իմ առաջի ձեր. զո՞րն եւ կամիք` ընտրեցէ'ք ձեզ թագաւոր: Իսկ նոքա ետուն պատասխանի. զոր կամք քո ասեն ընտրեսցէ, նա լիցի մեր թագաւոր: Ասէ ցնոսա խանն. անդրանիկ իմ այր պատերազմօղ է, բայց հպարտ, եւ հետամուտ առաւել քան զոր առաջնորդէ բախտ իւր. երկրորդ որդի իմ քաջ է, այլ ռիշտ, եւ առաւել յօժար յառնուլ քան զոր յորդորէ տալ բախտ իւր. իսկ կրտսեր որդի իմ խոհամիտ է եւ առատասիրտ, եւ յամենայնի բախտ իւր զհետ է նորա, եւ նա զհետ բախտի իւրոյ. եւ արդ ընդ ո՞ր է հաճիք, տաց նմա զթագաւորութիւն իմ, մինչչեւ մեռեալ իցեմ: Եւ նոքա ընտրեցին զկրտսերն զոր եւ Ղայան անուանեն: Եւ թագաւորն կոչեալ զնա` եդ զթագ իւր ՚ի գլուխ նորա. եւ յանձնեաց նմա զթագաւորութիւն իւր. եւ երկիրպագին նմա ամենայն իշխանք նորա, եւս եւ երկոքին եղբարք իւր: Եւ իբրեւ թագաւորեաց Ղայան որդի Չանկզի այսինքն Ճինկիզխանի` ՚ի վերայ ամենայն թաթարաց. անդէն վաղվաղակի հանդէս արարեալ թագաւորութեան իւրոյ` հրաման եհան ընդ ամենայն աշխարհ տէրութեան իւրոյ` ժողովիլ յամենայն ազգաց թաթարաց բազումութեան զօրաց եւ ժողովրդոց ` ըստ ցեղից ցեղից` ըստ տանց իւրեանց: Եւ ահա եկին եւ ժողովեցան առ նա անհամար բազմութիւնք իբրեւ զաւազ առ ափն ծովու` հանդերձ աղխիւք եւ ընտանեօք իւրեանց: Եւ Ղայան յերիս դասս բաժանեալ զնոսա` կացոյց ՚ի վերայ նոցա զերիս իշխանս. զմին` որ կոչիւր Հովգաթա, առաքեաց ընդ կողմն հարաւոյ` յաշխարհն Տիբեթացւոց եւ Հնդկաց. եւ զերկրորդն` որ կոչիւր Բաթու, ընդ հիւսիսի` յաշխարհն Խազրաց եւ Սուտաղաց, Ռուսաց եւ Մոսկովաց, եւ անդր եւս եւ զերրորդն` որոյ անուն կոչիւր Չարմաղան. ընդ Արեւմուտս` յաշխարհն Մարաց եւ Պարսից, Աղուանից. Հայոց եւ Վրաց, եւ ՚ի սահմանս Միջերկրեայց. պատուէր տուեալ իւրաքանչիւր նոցա` աւերել եւ քանդել զամենայն թագաւորութիւնս երկրի . եթէ դիմակալ գտցին, եւ տիրել ամենայնի որոց միանգամ կամակար հնազանդեսցին նոցա: Եւ առաքեալ զնոսա այսպիսի իմն ահեղ բազմութեամբ եւ սաստիկ հրամանաւ` ինքն պարապէր ՚ի զբօսանս եւ ՚ի զուարճութիւնս յիւրում աշխարհի: Եւ ՚ի սոցանէ դիմեալ եկին ՚ի հայս Չարմաղան եւ այլ իշխանք հանդերձ բազմութեամբ, եւ այլն: Վարդան եւս աշակերտակից Կիրակոսի յայս միտս երեւի լինել. զի հաստատէ զգրեալսն Կիրակոսի. եւ ասէ զնմանէ` թէ նա զայսմ ամենայնէ ստուգագոյնս գրեաց, եւ այլն:
       Սմին նման գրէ ըստ իմիք եւ պատմիչն Ուռպելեանց: Ազգք թաթարաց ասէ Մուղալք կոչեցեալք` որ ՚ի Չին եւ ՚ի Մաչին աշխարհ է` բաժանեալ յերիս առաջս, առաջինքն գնացին յարեւելս հիւսիսոյ յաշխարհն Խազրաց, Սուտաղաց, Ըռուսաց, Չերքէզաց եւ Բուլղարաց. եւ տիրեցին մինչեւ յԱլամանս եւ ՚ի Հունգարիա. եւ էր գլխաւոր նոցա Բաթու խան: Երկրորդ բաժինք նոցա գնացին ՚ի կողմանս Հնդկաց, եւ նուաճեցին զՈւղուրս եւ զՈւզուզս, զԽրազմիկս եւ զԳելեմիկս, զԱլամալէխ, զԲէշպալէխ, եւ այլն. եւ էր անուն գլխաւորի նոցա Հոգաթա խան կամ Հոֆթաղա խան: Իսկ երրորդ բաժին նոցա անցեալ ընդ Ջահան գետ` զոր Ասումորան կոչեն, առին զԽորասան` եւ կործանեցին զարքայանիստ քաղաք նորա զՀրէ, զՄավր, եւ զՆշաւոր : Առին եւ զԽուժաստան, զԼոռաստան, զՊարսկաստան, զՔուրտստան, զԱտրպատական, զԱսորեստան, զԱրապստան, զՎրաստան, զՀոռոմստան: Բայց ասէ նախ եկին յաշխարհս Հայոց Չորմա, Չաղադա, Սալան, Ասաւուր, եւ Ղատաղա, եւ տիրեցին . եւ այլն: ՚Ի գիրս ինչ Հայոց գրի վասն նախայիշեալ Հովթաղա խանին այսպիսի ինչ եւս. *«Հոֆթաղա խանն որդի է Չանկզ խանին, որ եկն նստաւ ՚ի Ալանք, եւ զերեք որդիսն առաքեաց ՚ի վերայ երեք բաժին աշխարհիս. զՄանկուխանն ՚ի վերայ Խորասանայ. զԱրղուն խանն ՚ի վերայ Հոռոմոց. զՀուլաւու խանն ՚ի վերայ Հայոց եւ Վրաց եւ Բաբիլացւոց. եւ առին զբոլոր աշխարհս»: Իսկ Մաղաքիա աբեղայ յետ պատմելոյ թէ զիա'րդ յայտնեցաւ յԱստուծոյ Ճինկիզխանին տիրել աշխարհի, յարէ զկնի. *«Յորժամ իմացան այլադէմ եւ գազանաբարոյ ազգն այն, թէ կամք է Աստուծոյ տիրել մեզ ՚ի վերայ երկրի, ապա այնուհետեւ զօրաժողով լեալ գնացին ՚ի վերայ Պարսկաց, եւ առին ՚ի նոցանէ փոքր քաղաք մի. եւ պարսիկքն զօրացեալ առին դարձեալ զիւրեանցն եւ զնոցայն: Եւ ապա դարձեալ ձայն ձգեցին յազգն իւրեանց, ուր եւ կային բնակեալ ազգն նետողաց. եւ այլեւս դարձեալ յարձակեցան ՚ի վերայ Պարսից եւ յաղթեցին, եւ առին զքաղաք եւ զամենայն ինչս նոցա: Եւ ՚ի վերայ այսր ամենայնի դարձեալ հրաման առին ՚ի Ղանէն իւրեանց` որ կոչեցաւ Չանղզ ղան. եւ յարձակեցան յաշխարհն Աղուանից եւ Վրաց »: Զայս ասէ զառաջնոցն. եւ ապա յարէ. *«Դարձեալ` այլ եւս հրաման առեալ ՚ի Ղանէն` եկին երեք գլխաւորք ՚ի վերայ Աղուանից եւ Վրաց. եւ առին զբազում քաղաքս եւ բերդս. եւ էին անուանք նոցա միոյն Չօրման (այն է Չարմաղան )» եւ այլն: Եւ ետ պատմելոյ զհարուածսն` ասէ թէ խորհուրդ արարին ջնջել զազգն Վրաց եւ Հայոց, եւ Չարմաղան արգել. եւ ապա գնացեալ առ Չանկզ խանն` պատուեցաւ եւ կոչեցաւ խան. եւ դարձ արարեալ անտի` եկն առ իւրսն. եւ ապա ամենեքեան նոքա վիճակաւ բաժանեալ զերկիրն` տիրեցին ամենայն կողմանց Հայաստանու, Վրաստանու, եւ այլն:
       Բայց գիտելի է` զի որովհետեւ սա եւ այլ պատմիչք Հայոց զպատերազմաց Ճինկիզ խանին ոչ ինչ յիշեն, զպատմութիւն գործոց նորա եւ զմահ նորին այլազգ իմն առաջի դնեն. եւ զիշխանութենէ որդւոց նորա ինչ ոչ գրեն. զոր այլք որոշակի աւանդէն մանաւանդ պատմիչն Պարսից եւ Բարեբրեյոս, որ ժամանակակից է սոցա: Եւ զոր այլ պատմիչք յաւուրս որդւոց Ճինկիզ խանին դնեն զգալուստ Չարմաղանին, եւ զյաջորդել Բաչուին, Մաղաքիա դնէ յաւուրս նոյն Ճինկիզին. եւ զորդի նորա կոչէ Սային ղան , որ ըստ բարբառոյ թաթարաց ասէ` թարգմանի լաւ կամ բարի: Իսկ Կիրակոս կոչէ զնա Ղայան, եւ Բարեբրեյոս Կայան կամ Քայան. եւ ասէ` թէ նշանակէ խան: Յաւելու աստ Մաղաքիա աբեղայ. թէ սպարապետն Հայոց Սմբատ եղբայր Հեթմոյ առ սա ինքն Սային գնաց. բայց այլ պատմիչք մեր առ հասարակ դնեն` թէ առ որդի սորա գնաց, այն է Գիուկ:
       Աւանդի դարձեալ ՚ի պատմութիւնս տաճկաց` թէ ՚ի դիմել Ճինկիզխանին յաշխարհն Խորասանայ եւ Խորազմիոյ. շահ Սիւլէյման իշխան յազգէ թուրքաց թագաւորէր ՚ի Մահան, եւ փախուցեալ յերեսաց Ճինկիզխանին ել յաշխարհէ անտի, եւ դիմեաց ՚ի սահմանս Յունաց եւ արար յաղթութիւն յԵզնկա. եւ ՚ի մեռանիլ նորա` որդի նորին Երթէֆիլ պայազատեալ զիշխանութիւն նորուն` եկն առ Ալայէլտին, զոր պատմիչք ոմանք նոյն համարին ընդ Ջալալադինայ. եւ թէ այս Սիւլէյման շահ իցէ որդի Ղավելպայ. որդւոյ Քիւսուլբուղայ, Պէնտէրայ, Իւքլիւճայ, Պէյսունճիրայ, Վաքիս աղայի, Ղաճիս աղայի, Տողտէմուրայ, Վերշաղուպայ, Ճողէլպայ, Սղուզայ, Խարաղանայ, Ղութլուզէքայ, Լեկրաղայ, ՚ի ցեղէ Յաբեթայ:
       Բայց գիտելի է, զի թուի թէ պատմութիւն այսր Սիւլէյման շահի եւ Ալայէլտինի` այլազգ իցէ ըստ երկուց, նախ ըստ տեւողութեան. զի հեռի է յոյժ միջոց ժամանակին . երկրորդ` ըստ անձին եւ ըստ գործոց. զի երեւի խառնեալ ընդ պատմութեան Ռուգնատին սուլտանին Ղոնեայու, որ էր ՚ի նոյն դարու, եւ կոչիւր Սիւլէյման շահ, եւ տիրէր նաեւ յԵզնկա եւ ՚ի Կարին. որպէս գրէ ականատես վարդապետ ոմն Հայոց ՚ի վարս Թէոդորոսի վկային, որ նահատակեցաւ ՚ի նոյն Սիւլէյման շահէ:
       Աստանօր զայս մի ինչ եւս պարտ է նշանակել, զի առ պատմիչս Ասորւոց եւ Հայոց եւ մանաւանդ լատինացւոց` պէսպէս բանք գրին զկրօնից թաթարաց. եւ յոմանց աւանդի թէ Սային քրիստոնեայ էր. նոյնպէս գրի եւ զայլոց ոմանց. այսինքն զԳիւկայ, զՄանգոյէ, զՀուլաւայ, եւ այլք. եւ առաջի դնին թղթակցութիւնք եւ հրեշտակութիւնք առ գահն Հռովմայ վասն բանի քրիստոնէութեան: Բայց որպէս յայտնի երեւի քննողաց, այլազգ է իրն. իբր զի այն թագաւորք թաթարաց ունելով հասարակօրէն զմայր քրիստոնեայ, եւ ոմանք նաեւ զկին քրիստոնեայ ՚ի նեստորականաց զԱլմուխից` ՚ի նոցունց ունէին պաշտօն ինչ քրիտոնէութեան, եւ սէր առ քրիստոնեայս. եւ ոմանք եւս կեղծաւորական ցոյց քրիստոնէի. մինչեւ կարծեցուցանել զամենեսին` թէ այնպիսի իցեն. եւ այս` առ ՚ի ոչ գրգռել զքրիստոնեայ թագաւորս ՚ի վերայ իւրեանց. այլ` ընդունիլ ՚ի նոցանէ նպաստս եւ զօրս եւ դրամս, զի տիրեսցեն Պաղեստինոյ եւ գրաւեսցեն զայն յինքեանս: Բայց թէ իրօք քրիստոնեայ եղեն, սուտ է այդ: Ահաւասիկ Ղուպիլա, զորմէ ասի թէ քրիստոնեայ էր, որպէս եւ վկայի ՚ի թուղթն Նիկողայոսի Երկրորդի, ոչ երբէք ընկալաւ զքրիստոնէութիւն, որպէս յայտնի տեսանի ՚ի թուղթն Արղուն խանին գրեալ առ արեւմտեայս. նաեւ ՚ի բանս Պօղոսի վենետիկեցւոյ. գիրք Բ. որ մօտ էր ժամանակաւ. թո'ղ զպատմիչս Հայոց. յորս աւանդի` թէ ունէր նա չորս կանայս եւ բազում հարճս, եւ քառասուն եւ ինն որդիս : Զայսմանէ գրէ եւ Ասսեման, եւ ոչ ընդունի զլինիլն նորա քրիստոնեայ, այլ թէ ունէր սէր առ քրիստոնեայս: Սոյնպէս է եւ Հուլաւ, զոր ոմանք անտարակոյս քրիստոնեայ համարին, եւ ոմանք թէ ընկալեալ էր զքրիստոնէութիւնն, բայց չեւ էր մկրտեալ. եւ ՚ի մէջ բերեն զթուղթ գրեալ առ նա ՚ի պապէն ՚ի շնորհաւորութիւն քրիստոնէութեան նորա. որպէս է տեսանել առ Հռենալդոսի. բայց անտարակոյս եմք` թէ ոչ երբէք էառ նա յանձն զքրիստոնէութիւն. վասն զի Վարդան պատմիչ ` որ եղեւ խօսակից ընդ Հուլաւայ ՚ի վերջին աւուրս նորա, յայտնի վկայէ թէ նա ոչ ընկալաւ զօրէնս քրիստոնէութեան. եւ մեռաւ յիւր օրէնս: Սոյնպէս եւ զոր գրեն ոմանք թէ եղբայրն Հուլաւայ Մանգոյ մեծ խան քրիստոնեայ եղեւ ՚ի յորդորանաց առաջնոյ Հեթմոյ թագաւորին` է սուտ. որպէս ասացաք ՚ի վերոյ. երես 371: Սոյնպէս պարտ է ասել եւ զյաջորդաց Մանգոյ խանին եւ զայլոց մինչեւ ՚ի ժամանակս Լանկթամուրայ:
       Զայսոսիկ յայն սակս ստիպեցաք յիշել աստ, զի ՚ի պատճառս սոցա բազումք բազում առասպելս գրեցին եւ զՀայոց: Այլ թէ ՚ի յառնել Լանկթամուրայ, եւ ՚ի բառնալ նորա զիշխանութիւն սոցա` զի'նչ անցք անցին յաշխարհ մեր, եւ զի'նչ ինչ գործեցան յետոյ ՚ի յորդւոց նորա եւ յայլոց ՚ի հայս, տեսցես ՚ի յաջորդ գիրքդ:
       ԱՒԱՐՏ ՀԻՆԳԵՐՈՐԴ ԳՐՈՑ: