Պատմութիւն Հայոց, Հատոր Գ.

Հեղինակ

Բաժին

Թեմա

ա. Գրիգոր կաթուղիկոս Անաւարզեցի տեսեալ զաշխարհն Կիւլիկիոյ ՚ի խաղաղութեան, ժամանակ պատեհաւոր համարեցաւ առաջի առնել ազգին զխորհուրդս մտաց իւրոց ՚ի վերայ քանի մի բարեկարգութեանց եւ փոփոխութեան ծիսից, զորոց յիշեցաք վերագոյն ՚ի գլուխ ԼԶ. եւ հաւանեցուցանել զայնս ամենեցուն : Սմին իրի գրեաց թուղթ առ երեւելի եպիսկոպոսունս արեւելեայց, եւ նախ առ Յովհաննէս Որպէլ` որ էր արքեպիսկոպոս Սիւնեաց, եւ միանգամայն մարմնաւոր իշխանութեամբ եւս պայազատէր զտէրութիւն աշխարհին. եւ էր ինքն երեւելի, եւ բանի նորա անսային բազումք ՚ի բնակչաց Մեծին Հայոց: Գրեաց ապա եւ առ Զաքարիա Ծործորեցի` որ էր արքեպիսկոպոս Արտաղու եւ առաջնորդ ուխտին Թադէոսի առաքելոյ. եւս եւ առ մեծ վարդապետն Յովհան Ծործորեցի` այն է Եզնկացի, որ յայնժամ բնակէր ՚ի վիճակին Զաքարեայ ՚ի վանս Ծործորու: Սոյնպէս գրեաց եւ առ Յովհաննէս արքեպիսկոպոս Բջնոյ, եւ առ առաջնորդն Վարագայ լերին, եւ առ այլս. եւ մասնաւորապէս առ Եսայի վարդապետ Նչեցի` որ էր դասասաց վարժապետ արեւելեայց ՚ի կողմանս Երեւանայ, եւ նստէր ՚ի Գայլեձոր:
       ՚Ի հասանել այսոցիկ թղթոց յարեւելս, Զաքարիա Ծործորեցի եւ Յովհաննէս Որպէլ հանդիպեալ միմեանց ՚ի Դավրէժ հանդերձ քանի մի վարդապետօք` խորհուրդ արարին ՚ի վերայ բանից կաթուղիկոսին. եւ ցուցին զինքեանս հաւան առ ՚ի ընդունիլ զխառնումն ջրոյ ՚ի խորհուրդ բաժակին, եւ կատարել զտօն ծննդեան ՚ի դեկտեմբերի. 25. բայց ՚ի վախճանի Որպէլ եպիսկոպոս զանկարութիւն իրացն ՚ի մէջ բերեալ, իբր թէ չէ ' կարելի արեւելեայց յանձն առնուլ զնոր ինչ փոփոխութիւն, գրեաց պատասխանի առ կաթուղիկոսն, թէ զոր խնդրեսդ` եւ մեք կամիմք, այլ չկարեմք բնաւին հաւանեցուցանել ազգին. եւ թէ բուռն առնեմք, մեծամեծ աղմուկք ծագին:
       Իսկ Զաքարիա եպիսկոպոս թէպէտեւ զառաջինն ըստ մտաց Որպէլին խօսեցաւ, բայց քանզի կամակից էր ընդ կաթուղիկոսին` սկսաւ առնել ըստ հրամանի նորա` եւ առաւել քան զհրամանն, եւ զայլս եւս յորդորէր ՚ի նոյն. յորմէ անկաւ շփոթութիւն յարեւելս: Եւ վասն այսր պատճառի գրեաց առ նա թուղթ յանդիմանութեան Յովհաննէս Որպէլ. դու ասէ ՚ի խօսիլ մեր ՚ի միասին` ցուցեր թէ դժուարին է յանձն առնուլ զխնդիր կաթուղիկոսին. եւ այժմ զիա'րդ ձեռն արկել կատարել աւելի քան զհրամայեալսն ՚ի նմանէ, եւ մեզ ինչ ոչ ծանուցեր. *«երբ ճշմարտութեանն հետեւեցար, զմեզ ընդ՞էր չարարեր խորհրդակից … մեք ըստ մարմնոյ եւ հոգւոյ մի էաք, դու ընդ՞էր բաժանեցար. թէ զկաթուղիկոսն ասես պատճառ բաժանման, նա զջուրն միայն խնդրէ եւ զծնունդն. դու զպահքն ընդ՞էր լուծանես … եւ միւս եւս նորաձեւութիւն` զոր լսեմ, զի ՚ի նմանելոյ սակս առ մարդահաճութեան` որոց կամիքն` բառնալ խորհիք զամուսնութիւն աշխարհական երիցանց, եւ վրդովումն սաստիկ ՚ի վերայ ածել. իսկ զանարժանս քահանայութեան անխտիր ՚ի գործ խորհրդոյն ածէք … եւ դարձեալ` յայլ ամենայն կարգ պահոց թուլացեալ, զերեկոյի Ծննդեան եւ Սրբոյ Յարութեան ճշդէք պահել, ո'չ վասն ժուժկալութեան ինչ, այլ զի անհաւանս զանձինս ցուցանիցէք նախնական ազգիս կարգաց … նոյն եւ վասն անապակ բաժակին, զոր ՚ի մերոց հարց ունիմք, եւ զ՚ի բերոյ որթոյն ՚ի կտակէ ուսանիմք, առանց հաւանութեան այլոց այլայլել փութայք ՚ի մօտոյ. զոր չէ ոք որ տանի »: Զայս ամենայն երկար բանիւք առաջի եդեալ Որպէլն ՚ի թղթի իւրում` յարէ եւ սաստիկ կշտամբանս առ Զաքարիա` վասն ձեռներէց լինելոյ նորա ինքնին բերիլ յայլայլութիւն փոփոխութեան ծիսից:
       Իսկ Զաքարիա եպիսկոպոս Ծործորեցի քանզի ակն ածէր յիշխանութենէն Որպէլայ, եւ ճանաչէր զնա քան զինքն զօրաւոր բանիւ եւ գրով, զգուշաւոր իմն ցածութեամբ արար առ նա գիր պատասխանւոյ` ընդարձակ յոյժ եւ ճառօրէն. որոյ բանից սկիզբն է այսպիսի. *«Զհանճարաշատ եւ զկորովաբան` իմաստուն եւ հաւատարիմ տնտեսիդ` մեծի տան սուրբ եկեղեցւոյ, եւ զվսեմափառ իշխանիդ, եւ զգերապատիւ վերադիտողիդ հռչակաւոր նահանգիդ Սիւնեաց, զտէր Յովհաննու Որպէլիդ զգիր ձաղանաց` ո'չ ՚ի լեզուէ եւ ՚ի ձեռաց միայն` այլեւ ՚ի յօժար սրտէ գծեալ ` ընկալայ կամօք յերանութեանն սակս` ախմարս ՚ի բազմաց` նուաստ ծառայ սուրբ առաքելոյս Թադէոսի` Զաքարիա եպիսկոպոս. եւ զԱստուծոյ գոհացայ վասն առողջ լինելոյ ձեր. եւ խնդրեցի ՚ի Տեառնէ շնորհել զձեզ Եկեղեցւոյ Իւրում ՚ի փառս Իւր եւ ՚ի պարծանս մեր: Այլեւ գիտութիւն լիցի ձեր իմաստութեանդ տէ'ր իմ եւ եղբայր, աստիճանի իմոյ մասնակից` եւ արքայութեան Տեառն ժառանգակից. զի ոչ ունիմք հրաման ձաղանաց ձաղանս փոխարինել … վասն այսորիկ աղաչեմ ՚ի սկիզբն բանիս համբերութեամբ ունկնդիր լինել, զի համբերութիւն` առաջին դուստր է սիրոյ, որ ոչ բարկանայ` եւ ոչ չար ընկերի իւրում խնդրէ, այլ` զբարի. քանզի գրեալ է թէ պատասխանի խոնարհ խորտակէ զբարկութիւն: Եւ թէպէտ ո'չ է պարտ ընդդէմ ձեր երկարութեամբ բանի եւ գրոց վիճել, զի դուք բազում ընթերցմամբ եւ ուշիմ մտառութեամբ յաղթէք զամենայն եպիսկոպոսունս եւ զվարդապետս` որ են յԱրեւելս, սակայն վասն այսորիկ մի ' արհամարհէք զփոքր միտս իմ եւ զպատասխանիս. քանզի բարի այր եւ իմաստուն` ունկնդիր լինի բանից պարզամտից. որպէս Մովսէս լուաւ Յոթորայ, եւ Սողոմոն դշխոյին հարաւոյ. զի մոլորութիւն խրատով քաւի, եւ մեղք եւ անգիտութիւն ապաշխարութեամբ մաքրի: Արդ` լո'ւր, զի սկսայց ուստի եւ դու սկսար. քանզի գրեալ էիր` թէ երբ ճշմարտութեանն հետեւեցար` զմեզ ընդ՞էր չարարեր խորհրդակից. մեք գիտեմք թէ գլուխ խորհրդոյ զքեզ ունէաք. որպէս խորհեցաք ՚ի Դավրէժ ՚ի փոքր սենեակ եկեղեցւոյն. բայց երբ տեսաք որ դուք ոչ ունէիք կամք հնազանդիլ կաթուղիկոսին` վստահանալով ՚ի գիտութիւնդ ձեր եւ ՚ի փարթամութիւնդ. իսկ մեք ոչ իշխեցաք ապստամբել ՚ի նմանէ … վասն այսորիկ ոչ եղաք խորհրդակից ձեզ. թէպէտ զպատճառն ՚ի մեզ էիք հանեալ` թէ դու բաժանեցեր զմեզ. այդ քո հօր որդիութեանդ չվայելէ ` եւ ոչ կարգիդ եւ ոչ գիտութեանդ. քանզի թէ մեք էաք պատճառ ձեր բաժանման` ոչ էր պարտ վասն գործոց մերոց կամ բանից բաժանիլ ձեզ ՚ի հոգեւոր հօրէն եւ ՚ի կաթուղիկոսէն. այլ` ատելութիւնն է պատճառ բաժանմանն եւ անհնազանդութիւնն, եւ ոչ մեք եւ կամ գործք մեր. ապա թէ ոչ` ընդէ՞ր է ազգս Հայոց յերիս մասունս բաժանեալ (ըստ երից կաթուղիկոսութեանց` Կիւլիկիոյ, Գանձասարայ եւ Աղթամարայ ) … զայն ոչ կարէք ասել թէ վասն կրօնից բաժանեցան , որպէս այժմ կարկատեն. զի մի հաւատ եւ մի օրէնք ունէին հայութեան. ապա ոչ վասն հաւատոյ եւ ոչ վասն օրինաց թողին զմիմեանս, այլ` վասն ագահութեան եւ հպարտութեան. զի օրէնք Աստուծոյ զամենեսեան միաւորէ ընդ Քրիստոսի. իսկ օրէնք սատանայի բաժանէ ՚ի նմանէ. զի մի է տէր, մի հաւատք, մի օրէնք, եւ գլուխ օրինացն սէր. եւ մի եկեղեցի ժառանգ սիրոյ նորա. յորմէ արտաքսեալ ոք` ոչ ունի բնաւին փրկութիւն … Անդամ ՚ի գլխոյն բաժանեալ` մեռանի. եւ ճիւղ յարմատոյ հատեալ գօսանայ. եւ ոչխար զատեալ ՚ի հօտէ դաղանակուր լինի … մի քահանայապետ ժողովրդեան հրէից. այսպէս եւ քրիստոնէից մի հօտ եւ մի հովիւ. եւ որչափ ժամանակ հրէայքն ՚ի մի տաճար երկրպագէին` եւ զմի թագաւոր ունէին, Աստուած ընդ նոսա էր. իսկ յորժամ բաժանեցան, յաւուր եւ յափշտակութիւն մատնեցան. որպէս եւ այժմ քրիստոնեայք տուեալ եղեն կոխան հեթանոսաց. եւ առաւել մեք որպէս զգաւիթ տաճարի … իսկ եթէ հայք միայն են եկեղեցի Աստուծոյ, եւ այլ ազգք ՚ի կորուստ են, ո՞րպէս է ճշմարիտ բան մարգարէին որ ասէ` թէ թագաւորութիւն նորա ժողովրդեան այլում ոչ տացի »: Եւ աստ առաջի եդեալ զքանի մի անպատշաճ սովորութիւնս առաջնորդաց ոմանց` խօսի զայնցանէ երկար, թէ ընդէ՞ր կատարին ուրեք ՚ի մեզ այսպիսի ինչ, կաշառօք ձեռնադրութիւն առնել, ոչ ընտրել զարժանաւորս. եւ այլն. եւ ապա յարէ. վասն ՚ի յայտ բերելոյ իմ ասէ զայսոսիկ, *«դու ինձ մի ' մեղադրեր . զի արբուցեր զիս գինւով յիմարութեան. վասն այսորիկ մերկանամ. եւ ոչ մեղադրիմ. զի ոչ արտաքոյ պատմեմ, այլ` ՚ի տան. եւ ոչ առաջի օտարի, այլ առաջի իմաստուն բժշկիդ. զի վէրք ծածկեալ անբժշկելի մնայ . դու ՚ի բժշկելն փութա ', եւ ոչ յայտուցանել »: Պատասխանէ ապա եւ առ երկրորդ բանն. *«Տակաւին ասէ մեք մի եմք մարմնով … բայց հոգւով կտրեցաք հրամանաւ կաթուղիկոսին … եւ թէպէտ աւելի ունիմք քան զհրամայեալն, այս ոչ է մեզ նախատինք ». եւ աստ խօսի զպահոց. խօսի ապա եւ զմաքրութենէ կուսակրօն քահանայից. եւ ապա վասն խառնելոյ զջուր ՚ի բաժակ խորհրդոյն. բայց խօսի կշտամբութեամբ եւ յանդիմանութեամբ. եւ յարէ ՚ի վերջոյ: *«Արդ այսչափս իմաստնոյդ տալով պատճառս` բաւական է. զի ՚ի գրոյն քո հարկեալ գրեցաք. եւ որ մնաց, այսու զօրութեամբս ծանի'ր, եւ մի ' մեղադրեր համարձակութեանս, զի տխմար մարդ ոչ գիտէ զչափ խօսից .... Այլեւ ՚ի լրումն բանիս դիտեա '. զի իմ գիրս եւ քոյդ պարտին յանդիման լինել առաջի երեսացն Աստուծոյ, եթէ ոչ հնարիմք յայսմ կենցաղի պատառել ... այդ բա'ւ է ձեր քաջահանճար իմաստիցդ մտաց. ո'ղջ լեր»:
       Ընթերցեալ Յովհաննու Որպէլի զթուղթ Զաքարեայ Ծործորեցւոյ` գրեաց առ նա պատասխանի. ես ասէ ո'չ եթէ վասն հակառակելոյ գրեցի առ քեզ, եւ կամ վասն ոչ հնազանդելոյ կաթուղիկոսին, այլ` յայտնեցի միայն, թէ դու առանց խորհրդոյ գերագահ եպիսկոպոսացս բուռն հարեալ ես զայնպիսի իրաց, զոր գիտես լինել անկարելի, զորոյ եւ զփորձն ունիմք առաջի. վասն այսորիկ եւ վարկայ եւ եդի ՚ի մտի, թէ ոչ ՚ի պէտս զուղղութիւն խնդրելոյ պնդեալ ես, այլ` ՚ի հակառակութեան սակս եւ վրիժու: Զայս թուղթ Որպէլի առեալ Զաքարեայ` թէպէտ եւ ինչ ոչ անսաց նմա, բայց ըստ խորհրդոյ Յովհաննու վարդապետի Ծործորեցւոյ` որ էր առ նմա` սկսաւ այնուհետեւ զգաստութեամբ վարիլ առ արտաքս, զգուշացեալ յՈրպէլէ եւ յայլոց. քանզի ետես եւ ինքն, թէ անհնարին իմն էր միահաղոյն յայտնի կատարեալ զամենայն զոր կամէր կաթուղիկոսն: Արար սա յետոյ եւ զպատմութիւն ինչ ՚ի վերայ կարգի վարդապետացն Հայոց, եւ զայլ եւս գրուածս. նոյնպէս եւ նա ինքն Որպէլ` որ Սիւնեաց տէր ասիւր, գրեաց ճառս յոլովս` մանաւանդ ՚ի վերայ ապաշխարութեան եւ զղջման: Այլ որ ինչ միանգամ անցին ընդ Զաքարիա եւ ընդ Որպէլ, ծանուցին զամենայն գրով երկոքեանն Գրիգորի կաթուղիկոսի` ՚ի վերայ միմեանց արկանելով զպատճառս տարաձայնութեան իւրեանց. գրեցին եւ այլք ոմանք ՚ի վարդապետաց առ կաթուղիկոսն ՚ի վերայ այսր խնդրոյ ` ոմն այսպէս եւ ոմն այնպէս. ոմն հակառակելով եւ ոմն զիջանելով, ոմն տարակուսելով եւ ոմն յորդորելով:
       բ. Տեսեալ Գրիգորի կաթուղիկոսի, թէ յայլեւայլ կողմանց այլեւայլ զրոյցք լսին, անկաւ ՚ի կասկած` թէ գուցէ խափանումն ինչ լիցի խորհրդոց իւրոց, զոր ամենայն փութով ջանայր կատարել: Եւ թէպէտ Լեւոն արքայ ՚ի կողմն իւր էր. բայց այն չէր նմա բաւական. զի նա առանց խորհրդոյ Հեթմոյ թագաւորահօրն ոչ իշխէր առնել ինչ. իսկ Հեթում չէր այնչափ հաճեալ ընդ կամս Գրիգորի, մանաւանդ թէ պատուէր եւս յղեալ էր առ նա զգուշութեամբ վարիլ, զի մի խռովութիւն ինչ ծագեսցի ՚ի մէջ ազգին յայնպիսի դառն ժամանակի` յորում յամենայն կողմանց արթուն կային թշնամիք:
       Հուսկ յետոյ ստիպեալ Գրիգորի կաթուղիկոսի` գրեաց թուղթ յորդորանաց առ նա ինքն Հեթում յոճ աշխարհաբառ, եւ եդ առաջի զպատճառս խնդրոց իւրոց երկար բանիւք. եւ աղաչեաց զնա ձեռնամուխ լինել յայն առ ՚ի կատարումն, եւ գումարել վասն այնր ժողով եպիսկոպոսաց եւ վարդապետաց, եւ զգուշաւոր քննութեամբ տեսանել զիրսն. եւ զոր արժան է` ընդունիլ, եւ նովին համաձայնիլ այլոց եկեղեցեաց: Եւ ինքն Գրիգոր կաթուղիկոս մինչչեւ առեալ էր զպատասխանի ՚ի Հեթմոյ, շարագրեաց զնամակ դաւանութեան. յորում առաջի եդ զայն ամենայն` զոր միանգամ հարկաւոր ճանաչէր հաստատել ժողովով. եւ ետ զօրինակ նորա Լեւոնի արքայի. եւ ծանոյց նմա` թէ գրեալ է զայնմ ամենայնէ եւ առ Հեթում: Այլ մինչդեռ ակն ունէր սա ինքն Գրիգոր կաթուղիկոս փութով ՚ի գլուխ տանիլ զիրսն, եւ հանապազօրեայ աղօթիւք խնդրէր ՚ի Տեառնէ զկատարումն փափաքանաց իւրոց, եհաս նմա վախճան կենաց` եւ փոխեցաւ յաստեացս յամի Տեառն 1306. եւ ՚ի թուին Հայոց ՉԾԵ. կացեալ ՚ի հայրապետութեան ամս ԺԳ. կամ ԺԴ: Զսմանէ ատելութեամբ խօսի ջահկեցին եւ թշնամանօք` յաւելեալ՚ի նոյն եւ զինքնահնար պատմութիւնս վասն մահու նորա: Եւ եղեւ իբրեւ մեռաւ Գրիգոր կաթուղիկոս, խորհուրդ արարեալ Լեւոն արքայ ընդ Հեթմոյ` եւ ընդ քահանայից իւրոց` ստիպեաց զնոսա վաղվաղակի ժողով գումարել` ոչ միայն վասն ընտրելոյ զնոր կաթուղիկոս, այլեւ վասն ընդունելոյ եւ հաստատելոյ զբանս Գրիգորի կաթուղիկոսի: Եւ եհան հրաման յաշխարհ տէրութեան իւրոյ ժողովիլ եպիսկոպոսաց եւ վարդապետաց ՚ի Կիւլիկիա: Եկին յայնժամ եւ գումարեցան յարքայանիստ քաղաքն Սիս քառասուն եւ մի եպիսկոպոսունք, յորոց բազումք յարեւմտեան կողմանց էին. եւ անուանք նոցա են այսոքիկ. Կոստանդին եպիսկոպոս Կեսարու. Կոստանդին եպիսկոպոս Սսոյ. Յովհաննէս եպիսկոպոս Տարսոնի. Ստեփաննոս եպիսկոպոս Սեբաստիոյ. Ստեփաննոս եպիսկոպոս Բարձրբերդոյ. Սարգիս եպիսկոպոս Երիզայ. Յովհաննէս եպիսկոպոս Անարզաբայ. Ստեփաննոս եպիսկոպոս Ատանոյ . Յովհաննէս եպիսկոպոս Այասոյ. Ներսէս եպիսկոպոս Տիանոյ. Բարսեղ եպիսկոպոս Կապնոյ. Ներսէս եպիսկոպոս Նէոկեսարոյ. Գէորգ եպիսկոպոս Ամասիոյ. Լեւոն եպիսկոպոս Ծամնդաւայ. Գրիգոր եպիսկոպոս Մարաշոյ. Վարդան եպիսկոպոս Տոկիոյ. Ստեփաննոս եպիսկոպոս կաթուղիկոսարանին. Յովհաննէս եպիսկոպոս Պիրոյ . Անդրէաս եպիսկոպոս Հարգանոյ. Թորոս եպիսկոպոս Մաշկեւորին. Յակոբ եպիսկոպոս քեռորդի Գրիգորի Անաւարզեցւոյ. Սահակ եպիսկոպոս Բաբերդոյ. Տիրատուր եպիսկոպոս Բասենոյ. Վարդան եպիսկոպոս Անւոյ Ներսէս եպիսկոպոս Կամախոյ. Յովհաննէս եպիսկոպոս Մարանդունեանց. Աւետիք եպիսկոպոս Նփրկերտոյ. Վարդան եպիսկոպոս Սասնոյ. Սերոբէ եպիսկոպոս Ճապղջրոյ. Փիլիպպոս եպիսկոպոս Խորձենոյ. Կարապետ եպիսկոպոս Մեծկերտոյ. Գրիգոր եպիսկոպոս Վահանաշինոյ. Յուսիկ եպիսկոպոս Կոստանդինուպօլսոյ. Եսայի եպիսկոպոս Թեսաղոնիկեայ. Նիկողայոս եպիսկոպոս Կիպրոսի. Հայրապետ եպիսկոպոս Չմըշկածագու. Կիրակոս եպիսկոպոս Մժնկերտոյ. Վարդան եպիսկոպոս Մաշարդին. Սիմէոն եպիսկոպոս Կոպիտառոյ. Մարտիրոս եպիսկոպոս Ուռթելին. եւ Շմաւոն եպիսկոպոս Ոծովպոյ Շահապունեաց գաւառին, այն է Ծոփք Շահունեաց:
       Ընդ սոսա եւ վարդապետք տասն. որոց անուանք են. Յովհան դպրապետ ՚ի վանից Մեծքարոյ. Մարկոս վարդապետ Սկեւռացի . Կիրակոս վարդապետ` Անապատաւոր կոչեցեալ. Գրիգորէս վարդապետ. Վարդան վարդապետ Անարզաբայ եկեղեցւոյն. Մարտիրոս վարդապետ դրան կաթուղիկոսարանին. Գրիգոր վարդապետ Գերմաղբերոյ. Գրիգոր վարդապետ ՚ի Մեծքարոյ. Թորոս վարդապետ Կրակեցի. եւ Վարդան վարդապետ յԱկներոյ:
       Եւս եւ վանահարք եօթն. Սարգիս` հայր վանիցն Ակներոյ. Գրիգոր հայր Թիւրքթի վանից. Բարսեղ հայր Խորնի կամ Խորին վանից. Թորոս հայր եւ Մեծքարոյ վանից. Կարապետ հայր Մովսիսնոցի վանից. Յովսէփ հայր Քելեղական վանից. եւ Թորոս հայր Ձորոյ վանից` փիլիսոփայ ասացեալ: Ընդ որս եւ քանի մի երիցունք եւ կրօնաւորք. եւս եւ Կոստանդին աւագերէց թագաւորին:
       Սոքա ամենեքին ժողովեցան յեկեղեցւոջ սրբոյն Սոփիայ ՚ի տաճար սուրբ առաքելոցն Պետրոսի եւ Պօղոսի` որ ՚ի Սիս յամի Տեառն 1307. եւ ՚ի թուին Հայոց ՉԾԶ. ՚ի մարտի 19: Եկին անդ եւ Լեւոն արքայ, եւ թագաւորահայրն Հեթում. եւ եղբարք Հեթմոյ` Օշին տէր Կապնոյ, եւ Ալինախ տէր Լամբրոնի եւ Տարսոնի. ընդ որս եւ մեծ սպարապետն Օշին տէր կանչոյ. եւ Սմբատ մարաջախտ տէր Ասկուռոյ. եւ Ռեմունդ սենեսկալ տէր Միքայլկու: Եւ եւս իշխանն Վասակ տէր Բերդկան. իշխանն Սմբատ տէր Սմբատակլայի. իշխանն Օշին տէր Կոպիտառոյ. իշխանն Լիկոս տէր Կիզիստռայու. իշխանն Թորոս` գլխաւոր ապարանիցն արքայի. իշխանն Թորոս` Պրաքսիմոս ասացեալ` տէր Ճովփելկայու. իշխանն Լիկոս` Կեռաշնենց կոչեցեալ. եւ այլ քանի մի իշխանք, որք պարոն կոչէին:
       Առաջի սոցա ամենեցուն ընթերցեալ եղեւ նամակ դաւանութեան Գրիգորի կաթուղիկոսի. յորում բովանդակէին ինն գլուխք բանից. Նախ` խոստովանիլ ՚ի մի Անձն Քրիստոսի բացայայտ բառիւք զերկուս բնութիւնս եւ զերկուս կամս եւ զերկուս ներգործութիւնս` զաստուածային եւ զմարդկային: Երկրորդ` յերեքսրբասացութեան յաւելուլ զբառդ Քրիստոս, եւ ասել. *«Սուրբ Աստուած` սուրբ եւ հզօր ` սուրբ եւ անմահ Քրիստոս, որ խաչեցար վասն մեր, ողորմեա ' մեզ »: Երրորդ` տօնել զտօն Ծննդեանն Քրիստոսի ՚ի դեկտեմբերի 25. ըստ Յունաց եւ ըստ Լատինացւոց. ըստ այսմ եւ զայլ տօնս` որք ՚ի նոյն հային ` ըստ պատշաճի աւուր ամսոյ, նոյնպէս եւ զայլ ամենայն տօնս ըստ Յայսմաւուրաց կատարել: Չորրորդ` պահել զաւուրս հինգ վասն տօնի Ծննդեանն Քրիստոսի, եւ զաւուրս հինգ վասն տօնի Յայտնութեան: Հինգերորդ ՚ի ճրագալոյցսն Ծննդեան եւ Յայտնութեան եւ Յարութեան ` ձկամբ եւ ձիթով միայն լուծանել: Վեցերորդ` ՚ի պաշտաման պատարագի զգենուլ զսուրբ զգեստս ըստ իւրաքանչիւր աստիճանի կարգին: Եօթներորդ` ՚ի սեղան խորհրդոյն դնել զգորփուրայ` կամ մարմնակալ: Ութերորդ ՚ի խորհուրդ պատարագին արկանել ջուր ՚ի բաժակն: Իններորդ ընդունիլ զեօթն ընդհանուր ժողովսն զսահմանադրութիւնս նոցա: Զայսոսիկ զամենեսեան յանձն առեալ հարց ժողովոյն` ստորագրեցին նամակի դաւանութեանն եպիսկոպոսունք եւ վարդապետք եւ վանահարք յիշատակեալք ՚ի վերոյ: Եւ ապա հաւանութեամբ բոլոր ժողովոյն նստուցին յԱթոռ կաթուղիկոսութեան զտէր Կոստանդին արքեպիսկոպոս Կեսարու, այն է Կեսարացի Կոստանդին պրոնագործ, որ եւ զառաջինն նստեալ էր կաթուղիկոս:
       Յարձակիլ ժողովոյն` իբրեւ գնացին իւրաքանչիւր եպիսկոպոսք եւ վարդապետք` ՚ի տեղիս իւրեանց, ոմանք ՚ի նոցանէ ոչ համարձակեալ ՚ի գործ դնել զվճիռ ժողովոյն` լուռ եղեն առ ժամանակ մի: Իսկ այլք ոմանք սկսան աներկիւղ ըստ այնմ վարիլ. յորմէ անկաւ շշնջիւն մեծ ՚ի վանորայս, եւ աղմուկ շփոթի յերիցունս եւ ՚ի ժողովուրդս, եւս եւ յիշխանս. ուստի եւ խափանումն եղեւ գործածութեան այնոցիկ կանոնաց. եւ գրեթէ ոչ ուրեք, բայց եթէ ՚ի Սիս ՚ի թագաւորանիստ քաղաքն պահեալ լինէին այնք. այլ անդ եւս քրթմնջիւն էր ՚ի ժողովրդեանն ՚ի վերայ այսր. մինչեւ թշնամանալ ոմանց ընդ Լեւոն արքայ եւ ընդ Հեթում եւ ընդ կաթուղիկոսն Կոստանդին:
       Եւ ՚ի սաստկանալ ատելութեանն` յորդորեալ ոմանք յիշխանաց ՚ի դիւէ, գնացին առ Պիլարղու իշխանն Թաթարաց, որ հրամանաւ Ղարբանտայ խանին նստէր ՚ի Կիւլիկիա հազար զօրօք վասն պահպանութեան երկրին. եւ շարժեցին զնա չարաչար բանիւք ՚ի վերայ Լեւոնի եւ Հեթմոյ: Եւ զի նա ինքն Պիլարղու յառաջագոյն իսկ գժդմնեալ էր եւ ոխացեալ ընդ նոսա, եւ ունէր թշնամութիւն ծածուկ ՚ի սրտի, ՚ի գրգռիլ իւր կրկին` վարանէր ՚ի միտս հասուցանել նոցա չարիս: Հրաւիրեաց ապա դաւաճանութեամբ յաւուր միում զՀեթում թագաւորահայր եւ զԼեւոն արքայ յԱնարզաբայ քաղաք, իբր ՚ի խորհուրդ կոչելով վասն իրիք մեծի գործոյ: Եւ ՚ի գնալ նոցա առ նա` յարեցան ընդ նոսա եւ այլ մեծամեծ իշխանք Հայոց իբր քառասուն թուով, որոց մի էր Օշին սպարապետ: Զորս կեղծուպատիր յարգութեամբ ընկալեալ դաւաճանն` խողխողեաց անդէն առ հասարակ զամենեսին. եւ փութացաւ յինքն յափշտակել զԿիւլիկիա:
       Եհաս գուժկան առ Օշին կրտսեր եղբայրն Հեթմոյ, եւ պատմեաց նմա զեղեալսն: Ընդ որ ապշեալ նորա եւ զարհուրեալ, գնաց վաղվաղակի ՚ի Սիս քաղաք, եւ ժողովեալ զմնացեալ իշխանսն եւ զարքունի զօրսն` դիմեաց ՚ի վերայ Պիլարզեայ, եւ վանեաց զնա ՚ի Կիւլիկիոյ. եւ ինքն նստաւ ՚ի սուգ հանդերձ իշխանօք եւ ժողովրդովք. եւ սպասէր գալստեան եղբօր իւրոյ Ալինախայ. լի գնացեալ էր նա առ Ղարբանտա խանն: Եւ իբրեւ եկն նա անդ, ժողովեալ իշխանացն մնացելոց` եւ եպիսկոպոսաց հանդերձ կաթուղիկոսիւ օծին զնա ինքն զՕշին թագաւոր Հայոց: Եւ նա վաղվաղակի ձեռն ՚ի գործ արարեալ` ուղղեաց զգործ թագաւորութեան իւրոյ:
       Եւ յետ ՚ի կարգի դնելոյ նորա զամենայն զոր պարտ էր, ապա ըստ յորդորելոյ ոմանց եպիսկոպոսաց հրաման եհան առ ամենայն առաջնորդս, զի պահեսցեն անխափան զկանոնս ժողովոյն Սսոյ: Այլ զայս հրաման նորա ոչ ընկալան արեւելեան առաջնորդք. բաց ՚ի Զաքարիայէ Ծործորեցւոյ: Իսկ արեւմտեան եպիսկոպոսունք` ոմանք կամաւ եւ ոմանք ակամայ զիջեալ հրամանացն, սկսան ըստ այնց կանոնաց վարիլ ՚ի ծէսս: Եւ ՚ի լինել այսր այնպէս` ամբոխեցան առ հասարակ ժողովուրդք եւ վանականք այնոցիկ կողմանց, եւ մերժեալ զհրաման առաջնորդաց իւրեանց, յարուցին յամենայն տեղիս խռովութիւն մեծ յոյժ. աղաղակ բարձեալ ՚ի փողոցս եւ ՚ի հրապարակս, յեկեղեցիս եւ ՚ի վանորայս` թէ ոչ կամիմք յանձն առնուլ նոր ինչ. եւ զայս ասէին մանաւանդ ՚ի վերայ տօնից եւ պահոց. եւս եւ ՚ի վերայ ջրոյ բաժակին եւ Սուրբ Աստուածին:
       Իսկ Օշին կամելով խաղաղել զնոսա, պատուէր յղեաց առ նոսա, եւ խոստացաւ ըստ կամս նոցա առնել. եւ ինքն գնացեալ ՚ի կողմանս Բաղիշոյ` հրաման եհան ժողովիլ անդր եպիսկոպոսաց եւ վարդապետաց. զի վերստին լիցի քննութիւն ՚ի վերայ կանոնաց ժողովոյն Սսոյ. եւ որոշեսցի թէ զի'նչ պարտ իցէ առնել: Իսկ եպիսկոպոսունք եւ վարդապետք Հայոց հրաժարեալ ՚ի հրամանէ արքային` ժողովեցան բազմութեամբ ՚ի Սիս քաղաք. եւ անդ ՚ի մի գումարեալ` նանրացուցին զգործ ժողովոյն Սսոյ, եւ մերժեցին զկանոնս նորա. եւ ոմանք ՚ի սոցանէ էին յայնց` որք գտան ՚ի ժողովն Սսոյ: Եկին հասին անդր եւ մեծ բազմութիւնք քահանայից եւ սարկաւագաց, կրօնաւորաց եւ միանձանց , ընդ որս եւ իշխանք ոմանք` եւ անհամար ժողովուրդք, նաեւ կանայք բազումք. եւ յարուցին աղմուկ անհնարին:
       Զայն լուեալ Օշնի արքայի, զարթեաւ բարկութեամբ ՚ի վերայ նոցա. եւ ապա խորհրդով Կոստանդեայ կաթուղիկոսի եւ ոմանց յիշխանաց իւրոց կալեալ զգլխաւորս ՚ի վարդապետաց եւ յեպիսկոպոսաց, էարկ ՚ի բանտ եւ զբազումս յաբեղայից աքսորեաց ՚ի Կիպրոս. ուր եւ մեռան նոքա անդ. զոմանս եւս ՚ի կրօնաւորաց որք յանդուգն գտան, մատնեաց գաղտ ՚ի մահ. սպան եւ զբազումս յաշխարհականաց, յարանց եւ ՚ի կանանց: Այլ այսու ամենայնիւ ոչինչ կարաց առնել, եւ չեղեւ նմա հնար հաւանեցուցանել` զոր կամէր, քանզի ոչ ոք յառաջնորդաց իշխեաց այնուհետեւ պահել իւիք զկանոնս ժողովոյն. այլ միայն նոքա, որք էին ՚ի կաթուղիկոսարանի եւ յարքունիսն: Եւ եթէ ոք ուրեք համարձակէր ըստ կանոնաց այնր ժողովոյ վարիլ, նորանոր չարիք ՚ի դուրս երեւէին. մինչեւ սպանութիւն եւս գործել. որպէս եւ սպանին իսկ զԳրիգոր եպիսկոպոս Կարնոյ վասն խառնելոյ նորա զջուր ՚ի բաժակն: Այս ամենայն աւանդի ՚ի պատմութեան Կիւլիկեցւոց. եւ ըստ մասին պատմութեան ժողովոյն Ատանայ, եւ ՚ի հին յիշատակարանս ինչ. եւս եւ ՚ի գիրս Մխիթարայ Ապարանցւոյ` որ էր յԱպարաներ աւանէ:
       Իսկ Սարգիս եպիսկոպոս Երուսաղէմի մերժեալ իսպառ զհրաման Օշնի արքայի եւ Կոստանդեայ կաթուղիկոսի` արգել զիւրսն ՚ի նոցանէ. եւ յինքն յանկուցեալ զոմանս յեպիսկոպոսաց եւ ՚ի վարդապետաց, էառ հրովարտակ յամիրայէն Եգիպտոսի` իշխել ՚ի վերայ իւրոցն անկախ ՚ի կաթուղիկոսէն եւ յարքայէ. եւ ետ կոչել զինքն պատրիարգ Երուսաղէմի. եւ այս եղեւ յամի Տեառն 1311. եւ ՚ի թուին Հայոց ՉԿ: Ուստի եւ ՚ի թիւս հայ պատրիարգաց այնր քաղաքի սա համարի լինել առաջին. զորոց տեսցես ՚ի վախճան հատորիս:
       գ. Անկաւ ՚ի նոյն աւուրս գժտութիւն ՚ի մէջ Օշնի եւ թագաւորին Կիպրոսի. որոյ վասն յղեաց Օշին հրեշտակս առ պապն Կղեմէս, եւ ՚ի նա յանձն արար զդատաստան իւր. եւ յաւել եւս խնդրել ՚ի նմանէ` զի հրամանաւ նորա կարասցէ պահել ՚ի պալատի իւրում զվեց լատին կրօնաւորս ՚ի կարգէ փոքր եղբարց ՚ի վանիցն Կիպրոսի: Պապն պատուով ընկալեալ զդեսպանս նորա` գրեաց առ նա պատասխանի. եւ պատուիրեաց նմա` զի յաւուրս Զատկի յղեսցէ առինքն եւ զայլ եւս հրեշտակս հանդերձ հրեշտակօք արքային Կիպրոսի. եւ ՚ի միասին խորհեալ ` հաստատեսցեն հաշտութիւն խաղաղութեան ՚ի միջի: Գրեաց ապա եւ զայլ թուղթ առ Օշին, եւ ետ նմա հրաման ըստ խնդրոյ իւրում կարել պահել զվեց զայն կրօնաւորսն. բայց ըստ որոշելոյ կամաց առաջնորդին Կիպրոսի որպէս տուեալ էր հրաման եւ յաւուրս Լեւոնի նախընթաց արքայի:
       ՚Ի սոցունց առաւել եւս յորդորեալ Օշին արքայ` դարձեալ սկսաւ ստիպել զառաջնորդս, զի կանոնք Սսոյ ժողովոյն պահեսցին անխափան. եւ բազումս աշխատեալ` իբրեւ ոչ կարաց առնել ինչ, յարոյց հալածումն մեծ. եւ ՚ի վախճանի անճարացեալ` հաւանեցոյց զկաթուղիկոսն Կոստանդին եւ զայլս ոմանս յեպիսկոպոսաց` վերստին ժողով գումարել յԱրեւելից եւ յԱրեւմտից. զի դարձեալ քննեսցին այն կանոնք եւ հաստատեցին: Եւ իբրեւ տարածեցաւ հրաման արքայի եւ կաթուղիկոսին յամենայն տեղիս, յորս կային եպիսկոպոսունք եւ վարդապետք Հայոց, բազումք անսաստ գտեալ մերժեցին զհրամանն:
       Բայց սակաւք ոմանք յեպիսկոպոսաց անտի թուով եօթնեւտասն` որք հաւան էին կամաց կաթուղիկոսին, հնազանդեալ եկին առ նա. եւ ժողովեցան ըստ հրամանի արքային ՚ի յԱտանա քաղաք. եւ էին անուանք եպիսկոպոսացն այսոքիկ . Կոստանդին կաթուղիկոս. Յովհաննէս եպիսկոպոս Տարսոնի. Կոստանդին եպիսկոպոս Սսոյ. Յովհաննէս եպիսկոպոս Տարոնոյ. Ստեփաննոս եպիսկոպոս Ատանոյ, Յովհաննէս եպիսկոպոս Անարզաբոյ. Յովհաննէս եպիսկոպոս Մամեստիոյ. Ներսէս եպիսկոպոս Մոլեւոնի. Ստեփաննոս եպիսկոպոս Բարձրբերդոյ. Յակոբ եպիսկոպոս Կապնոյ. Գրիգոր եպիսկոպոս Մարաշոյ. Աւետիք եպիսկոպոս Նփրկերտոյ. Կոստանդին եպիսկոպոս Անկուրիոյ. Մարկոս եպիսկոպոս Կարուց. Ստեփաննոս եպիսկոպոս Կողոնիոյ. Յակովբ եպիսկոպոս Սալամաստայ. Կոստանդին եպիսկոպոս Մարանդունեայ եւ Ստեփաննոս եպիսկոպոս դրան կաթուղիկոսարանին: Ընդ սոսա էին եւ վարդապետք հինգ. Յովհաննէս վարդապետ Եզնկացի. Կիրակոս վարդապետ Անապատաւոր. Գրիգոր վարդապետ Գերմաղբիւրոյ. Գրիգորէս վարդապետ. եւ Մարտիրոս վարդապետ. եւ վանահարք երկու. Հայրապետ Թիւրքթին. եւ Բարսեղ Խորինին:
       Սոքա ամենեքին ժողովեցան ՚ի տաճար սրբոյն Մինասայ ՚ի քաղաքին Ատանոյ Տեառն 1316. եւ ՚ի թուականութեանս Հայոց ՉԿԵ. զոր Մխիթար Ապարանցի դնէ եօթն ամօք յառաջ, այսինքն ՚ի թուին Հայոց ՉԾԸ: Եկին յայն ժողով եւ արքայն Հայոց Օշին. եւ եղբայր նորա Ալինախ. եւ այլ քանի մի իշխանք. Սմբատ Մարաջախտ տէր Ասկոռոյ. Հեթում մեծ սպարապետ Ռեմունդ սենեսկալ տէր Միքայլկուին. Օշին տէր Կոռիկոսոյ. Սմբատ տէր Սմբատակլային. Օշին տէր Կոպիտառոյ. Լիկոս տէր Խնձորովտայ. եւ Թորոս Պռակսիմոս տէր Ջոֆրեկլային: Էր անդ եւ աւագերէց թագաւորին Թորոս, եւ այլ եւս քահանայք եւ կրօնաւորք:
       Առաջի սոցա ամենեցուն ընթերցեալ եղեւ ՚ի ժողովի անդ սահմանադրութիւն ժողովոյն Սսոյ. եւ հարք ժողովոյն վերստին քննեալ զամենայն բանս այնր սահմանադրութեան եւ զնամակ Գրիգորի Անաւարզեցւոյ, ընկալան եւ նորոգ հաստատեցին զայնս. եւ բացայայտագոյն եւս գրեցին զամենայն ՚ի մագաղաթի. որում եւ ստորագրեցին ամենեքեան` եւս եւ նոքին իշխանքն. որպէս դնի ՚ի հարազատ պատմութեան այսր ժողովոյ:
       Արդ` թէպէտ եւ այսպէս կրկին ժողովով հաստատեցաւ սահմանադրութիւն ինն այնց գլխոց` զորս գրեցաք ՚ի վերոյ, այլ ոչ ուրեք եդան ՚ի գործ. բայց եթէ ՚ի քանի մի եկեղեցիս Կիւլիկիոյ եւ ՚ի կաթուղիկոսարանի. զի նաեւ նոքին իսկ եօթնեւտասն եպիսկոպոսունք` որք վերստին ընկալան զայն սահմանադրութիւնս, անկարանային պահել, բայց եթէ ոմանք միայն. զի մի ' աղմուկ ինչ խռովութեան ծագեսցի: Եւ Օշնի եւս տեսեալ թէ չիք հնար, դադարեցաւ ՚ի ստիպելոյ զնոսա:
       դ. ՚Ի սմին ժամանակի մեռաւ կին Օշնի` թագուհին Հայոց Աննա, թողեալ արու զաւակ մի Լեւոն անուն. եւ Օշին էառ ՚ի կնութիւն յազգէ լատինացւոց ՚ի Սիկիլիոյ` ՚ի թագաւորական զարմէ` Յովհաննա անուն. եւ յառաւել ընտանենալ Օշնի ընդ լատինս, յորդորեալ ՚ի նոցանէ` միանգամայն եւ ՚ի կնոջէ իւրմէ` արձակեաց պատգամաւորութեամբ յարեւմուտս արս հաւատարիմս, ընդ որս եւ զՅակոբ վարդապետ` զեպիսկոպոսն Կապնոյ` եւ զԳրիգոր թարգման. աղաչել զսրբազան պապն Հռովմայ Յովհաննէս իբր երրորդ, եւ զթագաւորս քրիստոնէից` զի զօրասցին գալ յԱրեւելս, կամ առաքեսցեն զորս, առ ՚ի վանել զթշնամիս հաւատոյ յերկրէն Պաղեստինացւոց եւ Ասորւոց, եւ տիրել այնց աշխարհաց. եւ ինքն խոստանայր օգնական լինել նոցա զօրօք եւ պաշարօք:
       Ընկալեալ պապին զդեսպանս Օշին սիրով` գրեաց թուղթ առ Փիլիպպոս արքայ Գաղղիոյ ՚ի վերայ իրացս այսոցիկ, եւ առեալ հաւանութիւն ՚ի նմանէ արար պատասխանի առ Օշնի, թէ յօժարեալ է Փիլիպպոս թագաւոր գալ այդր զօրու ծանու: Բայց քանզի ծագեցաւ յայնմ ամի աղմուկ մեծ յԱրեւմուտս, խափանումն եղեւ գործոյն. եւ պապն ջանացաւ այլով օրինակաւ ՚ի գլուխ տանիլ զայս խորհուրդ. սմին իրի պատուէր արձակեաց առ լատինս` որք կային յԱրեւելս, եւ յորդորեաց զնոսա անսալ բանից Օշնի, եւ մի ' տալ իւիք ձեռնտուութիւն թշնամեաց` մի ' զինուք, եւ մի ' այլովք իրօք. բայց քանզի նոքա անսաստ գտան բանից սրբազան պապին, եւ յայլ գործ արկին ձեռն վասն շահու իւրեանց, որպէս երկար գրէ Հռենալդոս, վասն այսորիկ եւ ինչ ոչ վճարեցաւ յայնժամ:
       Այլ մինչդեռ ՚ի Հռովմ դեգերէին դեսպանք Հայոց, ոմանք ՚ի լատինացւոց սկսան ամբաստան լինել առ պապն` թէ հայք ո'չ են միաբան ընդ մեզ, մանաւանդ թէ արտաքուստ միայն ցուցանեն զինքեանս քրիստոնեայ, այլ ՚ի վարդապետութեան հաւատոց չեն ինչ ընդհատ յայլազգեաց: Յայնժամ կոչեալ պապին յառանձին սենեակ իւր զՅակոբ վարդապետ եւ զայլս ոմանս ՚ի Հայոց` որք եկեալ էին ընդ նմա, եհարց ցնոսա ՚ի վերայ կրօնից եւ կարգաց նոցա. զի'նչ եւ ասէ` զոր լսեմս զձէնջ, զի չարախօսք ձեր հանապազ ծանրացուցանեն զլսելիս մեր այլեւայլ բանիւք, եւ զիա'րդ է այս: Իսկ Յակոբ վարդապետ` ըստ որում վկայէ պապն ՚ի թղթի իւրում, յայտ արար անպատրուակ բանիւք` թէ սուտ են այն ամենայն ամբաստանութիւնք. եւ առաջի եդ քահանայապետին ՚ի ձեռն Գրիգորի ՚ի թարգմանի զդաւանութիւն եկեղեցւոյն Հայոց, նաեւ զծէսս. որով վարէին հայք, մանաւանդ ՚ի Կիւլիկիա. եւ ապա անցոյց զամենայն ՚ի գիր, եւ ետ ցպապն:
       Ընդ որ զարմացաւ յոյժ քահանայապետն` եւ ուրախ եղեւ մեծապէս. զի եգիտ զայն ամենայն համաձայն խոստովանութեան հաւատոյ Հռովմէական եկեղեցւոյ եւ բարեկարգութեան նորին: Վասն որոյ կամեցեալ յայտ առնել զխնդութիւն սրտի իւրոյ` գրեաց գիր առ Օշին արքայ. յորում ծանուցանէ` թէ քննեցաք զդաւանութիւն եւ զկարգ եկեղեցւոյդ Հայաստանեայց, եւ տեսաք միաձայն գոլ ընդ մերումս. բայց միայն ասէ ` զի ՚ի մեր եկեղեցիս եպիսկոպոսունք տան զդրոշմ. իսկ առ ձեզ սոսկ քահանայք. եւ զայս ասէ գիտեմք` զի ոչ առնէք վասն արհամարհութեան, այլ` բարեմտութեամբ: Եւ ապա առաջի դնէ զդաւանութիւն հաւատոյ` հանգոյն այնմ, զոր տուեալ էր նմա Յակոբ վարդապետ. առ ՚ի յայտ առնել` թէ յընդունիլ ձեր զայդոսիկ` աներկբայ իմանամք նոյն լինել ամենեցուն մեր եւ ձեր խորհուրդ եւ բան: Զսոյն գրեաց եւ առ կաթուղիկոսն եւ առ եպիսկոպոսունս Հայոց:
       Յղեաց պապն եւ զայլ թուղթ առ հայս բնակեալս ՚ի Թէոդոսիա, այսինքն ՚ի Քեֆէ, յերկրին Ղրիմու. որք տուեալ էին զօրինակ դաւանութեան իւրեանց առ լատին եպիսկոպոս այնր քաղաքի` ցուցանելով զինքեանս անանջատ ՚ի կաթուղիկէ եկեղեցւոյ. բայց չէին յանձն առեալ փոխել զծէսս իւրեանց` մանաւանդ արկանել ջուր ՚ի բաժակն: Առ որս ասէ քահանայապետն. *«Աղաչեմք եւ յորդորեմք ՚ի տէր զհամօրէն եղբայրութիւն ձեր` գթութեամբն Աստուծոյ մերոյ պաղատելով` պահել զայս աւանդ (խառնելոյ զսակաւ մի ջուր ՚ի բաժակն )»: Իսկ նոքա դժուարեալ ընդ այս` պառակտեցան յիւրեանս. կէսք բնաւին չառին յանձն, եւ ոմանք առ ժամանակ մի պահեցին, եւ ապա թողեալ զնոյն` ՚ի բաց կացին ՚ի միաբանութենէ լատին եպիսկոպոսին:
       Իսկ Օշին արքայ ընկալեալ հաճութեամբ զթուղթ պապին` գրեաց առ նա պատասխանի հանդերձ Յովհաննա դշխոյիւ` հայցելով զօրհնութիւն նորա վասն խաղաղութեան աշխարհին իւրոյ յերեսաց պատերազմաց, միանգամայն խնդրեաց եւ մասնաւոր ինչ շնորհս վասն քահանայից Հայոց. եւ պապն գրեալ առ նա նամակ սիրոյ` կատարեաց զխնդիր նորա. եւ յղեաց միւս եւս թուղթ առանձին առ Յովհաննա դշխոյ` գթասէր բարս ունիլ առ ազգն Հայոց, եւ միակամութեամբ վարիլ ընդ առն իւրում Օշնի:
       Զկնի այսորիկ առաքեաց Օշին միւսանգամ դեսպանս յարեւմուտս` առ Ռոպերդ արքայ Սիկիլիոյ, որ էր ազգական տիկնոջ իւրոյ , եւ առ Փիլիպպոս բրինձն Տարենտայ, եւ առ Փիլիպպոս արքայ Գաղղիոյ, յորդորելով եւ ստիպելով զնոսա գալ զօրօք յԱրեւելս, եւ օգնական լինել ինքեան ընդդէմ թշնամեաց, եւ տիրել Պաղեստինոյ, եւ առնուլ զԵրուսաղէմ: Այլ ՚ի դանդաղիլ նոցա ` գրեաց պապն պատասխանի առ Օշին իբր ՚ի դիմաց նոցին, թէ զբաղեալ են թագաւորք քրիստոնէից ՚ի կռիւս արեւմտեայց. բայց յղեցաք ասէ առ ձեզ գունդ մի զօրաց յօգնականութիւն: Եւ զի դեռ կայր յայնժամ թշնամութիւն ՚ի մէջ Օշնի եւ ՚ի մէջ Ենրիկոսի արքային Կիպրոսի` խոստացաւ պապն առաքել եւ հաշտեցուցիչս:
       Մեռաւ ՚ի նոյն աւուրս եղբայր Օշնի Ալինախ` տէրն Լամբրոնի եւ Տարսոնի` ձախող իմն դիպուածով. քանզի ՚ի գնալ նորա ուրեք երիվարաւ` եւ ՚ի կամիլ մտանել ՚ի գետ եւ լուանալ` կիցս արձակեալ երիվարին` եհար զնա եւ սպան, ընկեցեալ զնա ՚ի գետ անդր. զոր լուեալ Օշնի արքայի` էառ սուգ մեծ ՚ի վերայ հարազատին իւրոյ. եւ ետ հանել զմարմին նորա. եւ տարեալ թաղեաց պատուով ՚ի Դրազարկ:
       ե. Այլ մինչդեռ ակն ունէր Օշին օգնութիւն գտանել ՚ի լատինացւոց ընդդէմ թշնամեաց իւրոց` յարձակեցան ՚ի Կիւլիկիա զօրք սուլտան Նասըրայ ամիրային Բաղտատայ եւ Եգիպտոսի` ութեւտասն հազար այրուձիոյ. եւ Օշին անպատրաստ գտեալ` ոչ կարաց զդէմ ունիլ նոցա. եւ զի անյոյս էր ՚ի մարդկային նպաստից, ապա յԱստուած ապաւինեալ` ընտրեաց յիւրոց զօրաց անտի ՚ի Հայոց արս կորովիս` թէպէտ եւ թուով սակաւս, այսինքն է երկու հարիւր միայն, ընդ որս էառ եւ զհզօր սպարապետ իւր զՀեթում իշխանն Նղրայ բերդին. եւ յանկարծուստ հասեալ ՚ի վերայ բանակի թշնամեացն` եհար եւ խորտակեաց ՚ի նոցանէ ոգիս իբր վեց հազար. եւ զոմանս ՚ի գլխաւորաց նոցա ձերբակալ արարեալ` դարձաւ ուրախութեամբ ՚ի տեղի իւր:
       Այլ ՚ի սմին տարւոջ եղեւ ահագին շարժ ՚ի Մեծն Հայս յաշխարհին Արարատոյ եւ ՚ի Սիւնիս. եւ ընկղմեցան քանի մի աւանք ՚ի Գեղարքունիս հանդերձ բնակչօք. եւ ՚ի յԱրտազ գաւառի կործանեցաւ հոյակապ վանքն սրբոյն Թադէի առաքելոյ` ուր կայր գերեզման նորա. ընդ նմին եւ եկեղեցի նորին մեծ, եւ մեռան եօթանասուն եւ հինգ ոգիք. իսկ առաջնորդ տեղւոյն Զաքարիա եպիսկոպոս Ծործորեցի վերստին շինեաց զվանսն եւ զեկեղեցին:
       Աւանդի յոմանց ՚ի Հայոց, թէ ՚ի սմին ժամանակի եւ Անի քաղաք դղրդեալ կործանեցաւ. եւ փախուցեալ անտի մարդկան` գնացին յայլ եւ այլ տեղիս. ոմանք ՚ի Վասպուրական աշխարհ ՚ի կողմանս Վանայ. եւ ոմանք յերկիրն Պարսից. այլ մեծ բազմութիւնք նոցա դիմեցին յաշխարհն Թաթարաց` մօտ ՚ի սահմանս Աժտերխանու: Եւ կացեալ անդ զժամանակ ինչ` խորհեցան մեկնիլ եւ անտի. զի տառապէին եւ հարստահարէին յոյժ ՚ի թաթարաց: Եւ քանզի բնակէին յայնժամ բազում հայք ՚ի Ղրիմ ՚ի քաղաքն Թէոդոսիա այսինքն Քեֆէ, որ եւ էր ՚ի ձեռս լատինացւոց, խորհեցան գնալ անդր: Առաքեցին ապա դեսպան առ լատին իշխանն. եւ հաւանութիւն առեալ ՚ի նմանէ, կէսք ՚ի նոցանէ չուեցին եւ եկին անդր, յամի Տեառն 1331. եւ ՚ի թուին Հայոց ՉՁ. եւ միացան ընդ այն հայս, որ ՚ի վաղ ժամանակաց գնացեալ էին յայնոսիկ կողմանս: Եւ շինեցին անդ իւրեանց բնակութիւն եւ եկեղեցի բազում. եւ զի ոչ կարացին ամենեքին նոքա բնակիլ ՚ի բերդի, վտանգեալ լինէին ՚ի թաթարաց. վասն որոյ հրաման առեալ ՚ի լատին իշխանէն ` շինեցին զայլ նոր բերդ կից հնոյն, եւ բնակեցան անդէն: Իսկ կէսք ՚ի նոցանէ` որք մեկնեցան յաշխարհէն թաթարաց, դիմեցին ՚ի Լեհաստան. եւ ոմանք յաշխարհն Ուլահաց ՚ի Ֆօքշան. եւ ոմանք յայլ տեղիս. եւ շինեցին նոքա եւս իւրեանց տունս եւ եկեղեցիս, եւ բնակեցան ՚ի նոսա, եւ որդիք նոցա յետ նոցա մինչեւ ցայսօր:
       Այլ զաւերմանէ Անի քաղաքին բազում ինչ գրի ՚ի գիրս Ջահկեցւոյն. երես 629. մինչեւ ՚ի 634. ուր եւ նա ինքն յաւելու ասել ` թէ յանիծից քահանայի միոջ եղեւ այն. եւ զքահանայն զայն համարի լինել Յովհան Եզնկացի: Բայց այն պատմութիւնք` որք գրին անդ, ոչ երեւին լինել ճշմարիտ: Որպէս եւ իցէ մնաց Անի քաղաք յայնմհետէ աւերակ. եւ սակայն տակաւին եւս երեւին նշմարանք նորա. եւ որ ինչ մնացեալք են յաւերակաց նորին, յայտնի վկայեն` թէ քանի ' զարմանալի եւ որպիսի հոյակապ քաղաք լեալ իցէ այն: Կայ տակաւին ՚ի սահմանս նորա եւ վանք մի մեծաշէն. զոր եւ յամի Տեառն 1751. եւ ՚ի թուին Հայոց ՌՄ. նորոգեաց Եղիա վարդապետ Ալաշկերտցի` այր հզօր: Որ եւ յետ նորոգելոյ զայն, իբրեւ դիմեցին ՚ի վերայ վանից բազմութիւնք ասպատակաց յազգէն լեկզեաց, նա ինքն ելեալ ընդդէմ նոցա` եհար ՚ի նոցանէ նիզակաւ երեքհարիւր այր. եւ ինքն վիրաւորեալ հրացանիւ ՚ի նոցանէ` մեռաւ. եւ միաբանք վանիցն ցրուեցան յետոյ անտի: Այլ մեք դարձցուք ՚ի կարգ պատմութիւնս: